Сэтинньи 10 күнүгэр, үгэс курдук, дойду үрдүнэн Ис дьыала уорганнарын идэлээх бырааһынньыга бэлиэтэнэр. Бу күнү даҕата, биһиги быйыл тэриллибитэ 100 сылын туолар, “Кыым” хаһыаттыын эт саастыы ИДьМ Чурапчытааҕы отделын үлэһиттэрин кытта көрсөн кэпсэттибит.
Хамсык кэмигэр тыа сирин полицията хайдах үлэлии олороруй? Туох соруктааҕый? Улууска үлэлиир куоракка үлэлиирдээҕэр туох атыннааҕый? Каадырынан хааччыллыы хайдаҕый? Бу уонна да атын туһунан Чурапчы улууһун полициятын начаалынньыга, полиция подполковнига Иннокентий Свинобоев уонна начаалынньык тус састаабы кытта үлэҕэ көмөлөһөөччүтэ, ис сулууспа подполковнига Пётр Сивцев кэпсээтилэр.
– Иннокентий Дмитриевич, Пётр Романович, бастатан туран, идэлээх бырааһынньыккытынан эҕэрдэлиибин. Үгэс курдук, култуура, ДьУоХХ, мэдиссиинэ, полиция уонна онуоха ханыылыы олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар тутаах эйгэ үлэһиттэрэ бырааһынньыкка өрөөбөттөр. Эһиги идэлээх бырааһынньыккытын хайдах бэлиэтиир үгэстээххитий?
– Сөпкө этэҕин. Олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар эйгэ үлэһиттэрэ бырааһынньыкка өрөөбөттөр, дьуһуурустубаларын хаалларбаттар. Онон дьоро, үөрүүлээх тэрээһин ыытыллар. Ол тэрээһиҥҥэ, биллэн турар, эҕэрдэлэри истэбит, үлэ бастыҥнарын бэлиэтиибит, бэтэрээннэрбитин чиэстиибит.
– Быйыл Чурапчыга милииссийэ тэриллибитэ 100 сыла бэлиэтэнэр. Бука, тэрээһин бөҕөнү былааннаан олорор буолуохтааххыт?
– Бэтэрээннэрбитин кытта мунньахтаан, сүбэлэһэн баран, 100 сылбытын бэлиэтиир былааны өссө 2017 с. ылыммыппыт. Ол быһыытынан, 2018 с. Саха сирин милииссийэтин 100 сылын көрсө, отделбыт иннигэр Н.Д. Кривошапкин-Уот Субуруускайга анаммыт пааматынньыгы туруорбуппут. 2019 с. улууска милииссийэ, полиция устуоруйатын сырдатар түмэл-хоһу арыйбыппыт. Быйыл – мэҥэ тааһы туруордубут. Итини таһынан, сотору кэминэн Чурапчы милииссийэтин устуоруйатын сырдатар улахан кинигэ тахсыахтаах. Хомойуох иһин, урукку өттүгэр итинник кинигэ суруллубатах эбит. Онон бу үс-түөрт сыл иһигэр олус элбэх матырыйаал бэлэмнэннэ, докумуон хомулунна, элбэх киһи үлэлээтэ. Кинигэбит өтөр бэлэм буолуоҕа.
Биллэн турар, ити – сүрүн эрэ өттө. Итини таһынан араас тэрээһини, дьаһалы эмиэ ыыттыбыт.
– Өрөспүүбүлүкэҕэ сүүһүн туолбут отдел элбэх дуо?
– Бааллар. Быйыл мэҥэлэр эмиэ 100 сылларын бэлиэтииллэр. Ол иннинэ иллэрээ сыл – Нам, былырыын Амма, Уус Алдан бэлиэтээбиттэрэ. Уопсайынан, сэбиэскэй былаас олохтонуоҕуттан улуустарга милииссийэ дружиналара, этэрээттэрэ биир кэмҥэ тэриллибиттэр эбит.
Холобур, оруобуна 100 сыллааҕыта Чурапчыга норуот дружината тэриллибит. Хамандыырынан кэлин Уот Субуруускай диэн аатынан биллибит Н.Д. Кривошапкин анаммыт. Кини, Эрилик Эристиин, биэлсэр П.Н. Сокольников, о.д.а., уопсайа 27 ыччат дьон, дружинаны 1921 с. олунньу 9 күнүгэр тэрийбиттэр. Чурапчы милииссийэтин устуоруйата ити күнтэн саҕаланар.
– Икки сылтан бэттэх аан дойду хамсык балаһыанньатыгар үлэлии олорор. Полиция үлэтигэр-хамнаһыгар хамсык хайдах дьайда? Үлэҕит харгыстанар дуу, соччо суох дуу?
– Олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар, хайдахтаах да кэмҥэ дьон быраабын-көҥүлүн араҥаччылыыр сулууспа буоларбытынан, биһиги үлэбит тохтооботоҕо. Бары ирдэбили, саньытаарынай нуорманы тутуһан үлэлээбиппит, оннук үлэлии да олоробут. Арай, дьыала-куолу тэрээһинигэр-үлэтигэр кыра харгыс үөскүү сырытта. Холобур, ыалдьан, хааччахтанан олорор киһини кытта кыайан көрсүбэт, кэпсэппэт, кинини ханна да илдьибэт-аҕалбат буоллаҕыҥ. Онон ити чааһыгар сорох дьыалалар кыратык тардыллыбыт буолуохтарын сөп.
Ыарыы туһунан, уопсайынан эттэххэ, биһиги даҕаны инчэҕэй эттээх дьон буоллахпыт. Онон ханна да буоларын курдук, ыарыы барыбытын таарыйда, үлэһиттэрбит ыалдьыбыттара. Аны, улуус полицията хас эмэ сүүһүнэн киһилээх улахан кэлэктиип буолбатах, сорох кэмҥэ ноҕурууска эбиллэ сырытта. Ол да буоллар үлэ биир да чаас тохтообото, сорукпутун, эбээһинэспитин толоро олоробут.
– Куорат уонна тыа сирин полициятын үлэтэ туох эмэ уратылаах дуо, манна, баҕар, арыый чуумпу буолуо?
– Кырдьык, тыа сиригэр арыый чуумпу курдук көстөр буолуон сөп. Куорат нэһилиэнньэтэ элбэҕэ сүрдээх буоллаҕа. Ол эрээри куоракка үлэһитэ да элбэх, улууска курдук буолбатах. Онон полиция үлэһитин ноҕурууската тэҥ сыһа буолар.
Тыа сирин биир саамай уратыта, уустуга диэн, айылҕа, суол-иис туругун ааттыахха сөп буолуо. Куораттарга уонна ол таһынааҕы бөһүөлэктэргэ киһи түргэнник тиийиэн сөп буоллаҕына, манна халлаан туруга, дьыл кэмэ элбэҕи быһаарар. Биһиги өссө үчүгэй суоллаах-иистээх, киин улуус буоллахпыт. Оттон хотулары көрүүй. Онно тыал-буурҕа түстэҕинэ, уончалыы-хастыы хонук суол-иис букатын быстыан сөп. Ол, биллэн турар, үлэ-хамнас хаамыытыгар дьайар буоллаҕа.
– Эрэгийиэн, халлаан уратытын ИДьМ үрдүкү салалтата учуоттуур дуо? Холобур, сайабылыанньа киирбит, оттон эһиги онно тиийэ охсор кыаххыт суох буоллаҕына.
– Оннук түгэҥҥэ тута үөһээ салалтаҕа дакылааттыыбыт, кинилэр ону учуоттууллар. Ол эрээри хайдахтаах да түгэҥҥэ биһиги сайабылыанньаны суруйбут киһини кытта сибээһи тута, быһылаан буолбут сиригэр тиийэ сатыыбыт.
– ИДьМ саайтыгар көрдөххө, улуустарга сотору-сотору үлэһит наада буолар. Каадырынан хааччыллыыгыт хайдаҕый?
– Үлэһитинэн хааччыйаллар. Арай, нууччалыы эттэххэ, “текучесть” диэн баар. Бастатан туран, эдэр дьон киирэн, үлэлээн көрөн баран, “миэнэ буолбатах”, “уустуга бэрт эбит”, “барыта хамаанда, бирикээс” диэн барааччылар. Биһиги аармыйаҕа курдук хамаанданан, бирикээһинэн үлэлиир буоллахпыт.
– Тус олоҕу умнан туран...
– Наһаа инньэ дэммэтэ буолуо. Биһиги да дьон буоллахпыт. Ким эрэ ыалдьар, ким эрэ оҕотун көрдөрөр, ким эрэ баччаларга аҥаардас ийэтигэр муус ылар, идэһэтин өлөрөр... Билигин урукку курдук хааччах суох, дьон болдьохтоох кэмигэр уоппускатын толору биэрэбит. Ааһан баран эттэххэ, “бириэмэҥ кэлбит, булгуччу бараҕын” диэн буолар.
Уопсайынан, үлэһиттэрбит тус олохторун, туох дьонноохторун-сэргэлээхтэрин билэбит, мэлдьи ыҥыран кэпсэтэбит, билсэбит, онон кинилэр кыһалҕаларын чугастык билэр буолан, өйдүүбүт.
Иккиһинэн, манна кэлэн үлэлээн баран, аты сиргэ көһөн барааччылар бааллар. Эдэр дьону туппат буоллаҕыҥ: ким эрэ ыал буолан көһөр, ким эрэ үрдээн барар... Үсүһүнэн, дьон биэнсийэҕэ барар. “Текучесть” диэни итинник быһаарыахха сөп.
– Урукку көлүөнэ дьон кытаанах, кыраҕа ымыттыбат, тулуурдаах эбит буоллахтарына, аныгы ыччат арыый сымнаҕас, уйан соҕус хараахтардаах, майгылаах курдук. Ол үлэҕэ-хамнаска көстөр дуо?
– Ол баар суол. Билигин сорох эдэр дьон үлэҕэ киирэллэригэр ийэлэрин-аҕаларын илдьэ кэлэр түгэннэрэ баар буолааччы. Уопсайынан, көлүөнэ көлүөнэттэн уратылаах буолар. Ол да буоллар, кинилэр үлэҕэ киирэр түгэннэригэр, биһиги кинилэри иитэр эбээһинэстээхпит.
– Оттон доруобуйалара уратылаах дуо?
– Баар буолуон сөп эрээри, билигин ВВК үлэҕэ киирэр дьон доруобуйатын олох күүскэ көрөр. Космонабы көрөр курдук көрөллөр. Онон бастыҥ эрэ доруобуйалаахтар киирэллэр.
– Бары билэбит, 2000 сс. диэри милииссийэ үлэһиттэрэ бэрт кытаанах майгылаах курдук буолаллара, киһини уолуктуохтарын, кыратык сахсыйан да биэриэхтэрин сөбө. Билигин чыҥха атыттар. Бэл, тыа сиригэр, ыраах, кырыы учаастактарга. Ити бүтүн ИДьМ ситимин тиһиктээх үлэтэ буоллаҕа. Оттон миэстэтигэр ити үлэни хайдах ыытаҕыт?
– Кырдьык, ити баар суол этэ. Билигин ирдэбил даҕаны, иитэр-үөрэтэр үлэ даҕаны, тус састаап дьиссипилиинэтэ – бука барыта уларыйда. Ол барыта кытаанахтык хонтуруолланар. Этэргэ дылы, эн полиция үлэһитэ буоллаххына, бары өттүнэн эҥкилэ суох буолуохтааххын. Сиэр-майгы да өттүнэн, суут-сокуон да өттүнэн.
Итини сэргэ билигин тус састаабы иитэр-үөрэтэр үлэ күүскэ барар. Күн аайы инструктаж ааҕыллар, онно хас биирдии үлэһит илии баттыыр.
– Хамсык туруоҕуттан ханна даҕаны интэриниэт-түөкүннээһин элбээтэ. Ити чааһыгар улууска балаһыанньаҕыт хайдаҕый?
– Кырдьык, хамсык саҕаланыаҕыттан интэриниэтинэн түөкүннээһин ханна даҕаны элбээтэ. Биһиги да улууспут онтон арыыланан хаалбата. Былырыыҥҥы көрдөрүүттэн үрдээтэ. Ол курдук, былырыын 10 ый түмүгүнэн информация технологиятын эйгэтигэр барыта 21 буруй тахсыбыт буоллаҕына, быйыл – 32.
– Ордук элбэх ханнык көрүҥүнэн түөкүннүүллэрий?
– Кэлин дьон интэриниэтинэн ону-маны атыылаһара элбээн, ити чааһыгар түөкүттэргэ киирэн биэрии элбэх. Ким эрэ массыына мотуорун атыылаһаары, ким эрэ – остуора сакаастаары – араастаан киирэн биэрэр. Аны, ол түөкүттэри тутар, харыларыттан харбыыр олус уустук. Ол гынан баран тутуохха сөп. Холобур, быйыл биһиги силиэдэбэтэлбит уонна опербыт соҕуруу Воронеж уобалаһыгар тиийэн биир түөкүнү туттулар.
– Оттон Саха сиригэр, улуус иһигэр түөкүннээһин хайдаҕый?
– Баар буолааччы. Холобур, от саҕана “чэпчэки сэлээркэ атыылыыбын” диэн харчы хомуйаллар, сапчаас аҕалабыт дииллэр. Араас буоллаҕа.
– Урут түөкүттэргэ үксүгэр аҕам саастаах дьон киирэн биэрэр буолаллара.
– Кэлин ити көрдөрүү эдэрсийдэ. Ортотунан 25-45 саастаах дьон албыҥҥа киирэллэр. Холобур, аҕыйах хонуктааҕыта биир киһиттэн 900 тыһ. солк. “олордон ыллылар”. Сүрүннээн, харчылаах, кирэдьиит ылар кыахтаах, үлэ-хамнас үгэнигэр сылдьар дьон албыннаталлар.
– Арааһа, кыра харчыны уган баран, элбэҕи куттаран ылаары эбэтэр түргэнник харчыланаары буолуо?
– Оннук. “Тоҕо эдэрдэрий?” диир буоллахха, кинилэр интэриниэти сатыыллар, ол нөҥүө дьону кытта кэпсэтэллэр, ол аата албыҥҥа киирэн биэриэхтэрин сөп. Иккиһинэн, эдэр дьон үлэлээх-хамнастаах буолан, кирэдьиит ылыахтарын сөп.
– Иннокентий Дмитриевич, Пётр Романович, кэпсэтиибит түмүгэр биир идэлээхтэргитигэр, “Кыым” ааҕааччыларыгар тугу этиэххит этэй?
– Биир идэлээхтэрбитигэр, бэтэрээннэрбитигэр үлэҕэ-хамнаска тулууру, дьулууру баҕарабыт, доруобай буолуҥ. Бука барыгытын кытта үөрүү-көтүү, дьол-соргу аргыстастын!
Альберт Капрынов.
