Саҥа дьыллааҕы бырааһынньыктары сырса Казахстаҥҥа буолбут хаан тохтуулаах, киһи сиэртибэлээх, маҕаһыыннары, дьиэни-тутууну урусхаллааһыннаах аймалҕан барыбытын да соһутта-өмүртэ. Ханна-ханна, ол эрээри Казахстаҥҥа маннык айдаан буолуо диэн күүппэтэхпит. Бүгүн биһиги Казахстаҥҥа сылдьыбыт, ол дойду олоҕун-дьаһаҕын көрбүт-билбит бэйэбит дьоммут санааларын истиэххэ.
“Маргынааллар” элбэхтэр
Валерий Луковцев, уопсастыбанньык, “Айар” кинигэ кыһатын эрэдээктэрэ:
– Мин Казахстаҥҥа 8 сыллааҕыта, ол иннинэ – 1995, онтон 2000 сыллардаахха Максим Аммосов аатын үйэтитиинэн сибээстээн сылдьан турабын. ССРС кэнниттэн, тутулуга суох буолан баран, бу – күүскэ сайдыбыт өрөспүүбүлүкэ. Нурсултан Назарбаев “аан дойду 50 саамай сайдыылаах судаарыстыбатын иһигэр киириэхтээхпит” диэн сыал-сорук туруоран, ону ситиспиттэрэ. Онтон аны “30 сайдыылаах дойду иһигэр киирэбит” диэн сорук туруорбута. Сир баайдаах, сирдэрэ-уоттара киэҥ, тыа хаһаайыстыбатын өттүнэн эмиэ сайдыылаах, бурдугу хото үүннэрэр буолан, саҥа технологиялары баһылаан, экэнимиэкэтэ кыахтаах дойдуга кубулуйбута. Холобур, Киргизияҕа тэҥнээтэххэ, олох үчүгэйдик олороллор. Кинилэри кытта тэҥ балаһыанньалаах Туркменистаҥҥа холоотоххо, таһымнара быдан үрдүк этэ.
Казахстан итинник тутулуга суох буолбутун, күүһүрбүтүн сөбүлээбэт күүстэр бааллар бөҕө буоллаҕа. Холобур, исламныы эйгэни аҥаардастыы баһылыан-көһүлүөн баҕарар Турция да, эбэтэр ыаллыы сытар Кытай да буоллун. Арҕааҥҥы дойдулар да ССРС кэннинээҕи дойдуларга сабыдыаллыы сатыыллара эмиэ өйдөнөр. Арассыыйа бэлитиичэскэй элиитэлэрин сорох эргимтэлэрэ биһиги дойдубут евразийскай үгэстэрин эмиэ сөбүлээбэттэр, либэрээллии көрүүлэрин күүскэ анньа сатыыллар. Кэнники сылларга кэтээн көрөөччүлэр Казахстан оҕуруотугар тааһы тамнааһын элбээбитин бэлиэтииллэр. Онон “Казахстан геополитическай оонньууларга киирэн биэрдэ” диэххэ сөп.
Алма-Ата казахтар саамай интэлигиэнсийэлэрин сүмэтэ үлэлиир, олорор куората этэ. Онон бастаан олохтоох бырачыас курдук саҕалаан баран, тугу барытын урусхаллыыр, полицияҕа утарылаһан кыынньыыр күүстэри олохтоохтор улаханнык атыҥыраатылар, утарсыыны экстремистии хайысхаҕа ыытан кэбиспиттэрин сөбүлээбэтилэр. Биир өттүнэн ыллахха, казахтарга жузтарынан арахсыы уруккуттан баар. Иккис өттүнэн, Казахстаҥҥа төрөөбүт тылларыттан, култуураларыттан тэйбит, тыа казахтарын “мамбеттар” диир, маргынааллыы иитиллиилээх араҥа тарҕаммыта эмиэ мэлдьэх буолбатах, ол эмиэ ханнык эмэ оруолу оонньообут буолуон сөп. Дьиҥинэн, Назарбаев норуотун туһугар элбэҕи оҥорбут лиидэр буоллаҕа. Биһиэхэ да наар салалта үрдүгэр түһэн үөҕэр дьон бааллар. Оннук дьон айдаан тахсарыгар туох мөкү “өҥөнү” оҥороллорун толкуйданыахтарын наада.
Наассыйа сайда илигин көрдөрдө
Чокуур Гаврильев, Ил Түмэн пресс-сулууспатын салайааччыта:
– Саҥа дьыллааҕы бырааһынньыктары Казахстаҥҥа буолбут быһыы-майгы аймаата диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Ким даҕаны баччааҥҥа диэри нус-хас олохтоох дойдуга итинник айдаан тахсыа диэн сылыктаабатаҕа. Гаас сыанатын икки төгүл үрдэтэн, дьон онтон абаран-сатаран, маҥнай эйэлээх миитиҥҥэ тахсан, кэлин былаас дьиэтин, телехампаанньалары, полиция учаастактарын урусхаллаан, сэби-сэбиргэли былдьаан амырыын айдаан таҕыста.
ОДКБ дуогабарын быһыытынан, бэрэсидьиэн Токаев ыҥыран, байыаннайдарбыт (ОДКБ күүстэрэ – “миротворецтар”) Казахстаҥҥа киирэн, суолталаах сирдэри, эбийиэктэри харабыллыы сылдьаллар. Казахстаҥҥа былаас син өрүһүммүт курдук буолла, быһыыны-майгыны хонтуруолга ылла. Тоҕо маннык буоллаһ Гаас сыаната, дьиҥэр, сылтах эрэ буоллаҕа. Сорохтор бу төрүөтэ – казахтар жузтарын (аймахтарын) атааннаһыылара-айдааннара дииллэр, сорохтор “тастан булкуйдулар” дииллэр. Сорохтор “баай-дьадаҥы киирсиитэ”, сорохтор “былаас былдьаһыыта” дииллэр. Итини барытын ырыта барбакка эрэ, манныгы бэлиэтиэхпин баҕарабын.
Бастатан туран, сатамматах былаас транзита. Икки сыл анараа өттүгэр, 2019 сыллаахха оччолорго 78 саастаах (билигин 81 саастаах) Нурсултан Назарбаев бэйэтин баҕатынан дуоһунаһыттан уурайбыта. Ол эрээри “Нур Отан” баартыйаҕа бас буолан хаалбыта уонна Куттала суох буолуу сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ этэ. Токаев Анал сокуонунан Елбасы (Ил Баһа) буолан, кинини кытта ис уонна тас бэлиитикэ боппуруостарын хайаан даҕаны дьүүллэһиэхтээхтэр, кини этиитин сүбэлэһиэхтээхтэр. Онон Нурсултан өтө көрбүт курдук, арыый эрдэ хамнаммыт эбит. Бэл, киин куораты Алма-Ататтан хоту сыҕарытан, ити былаас биирдэ таҥнары күккүрүөҕүн өрүһүйбүт диэххэ сөп. Ол эрээри, миитиннээччилэр “Оҕонньор, уурай!” дииллэриттэн сылыктаатахха, ситэ барбакка сылдьар кырдьаҕаһы утары таҕыстылар диэххэ сөп.
Иккиһинэн, миитиннээччилэри харааччы иирдэн, госструктуралары былдьыырга туһаайбыт анал бөлөхтөр үлэлээбиттэрэ саарбаҕа суох. Бу балар кэннилэригэр ким турарыйһ Ол оппозиция да буолбатах, тас уонна ис күүстэр диэххэ сөп. Кимнээҕэ эмиэ биллибэт. Үсүһүнэн, хомойуох иһин, казах норуота өссө да наассыйа быһыытынан сайда илик дуу диэххэ сөп. Ити урусхаллааһын, маҕаһыыннары халааһын сайдыыта суох буолалларын көрдөрөр. Аны, саатар, былааһы көрүөхтээх күүстэр мөлтөөн-ахсаан биэрдилэр, тутатына кыайан туппатылар. Манна арҕааҥҥы дойдулар, “эйэлээх кэпсэтиини ыытыҥ” диэн сүбэлииллэрэ өйдөммөт. Кимэ-туга биллибэт күүстэри кытта эбэтэр бас-баттах барбыт, ииримтийбит дьону кытта тугу кэпсэтиэҥийһ Дьиҥэр, миитиннээччилэр этиилэрин былаас ылыммыта: гаас сыанатын түһэрдэ, бырабыыталыстыба астаапкаҕа барда. Итинник гынан, бэрэсидьиэн Токаев сөпкө дьаһанна. Былаас кытаанах, күүстээх эрэ буоллаҕына, былаас буолар.
Дьонун сөбүлээбитим
Мария Михайлова, биэнсийэлээх:
– Мин кыыһым Туркестан диэн соҕуруу Казахстаҥҥа баар былыргы куоракка үөрэх кыһатыгар киирэн үөрэммитэ. Хаста да оҕобун олохтуу, онтон “билсэ” диэн бара сылдьыбытым. Казахстан сайдыытынан, таһымынан ураты дойду диэн өйдөөн хаалбыппын. Килиимэтэ да сылааһа, сымнаҕаһа. Ордук дьонун сөбүлээбитим, биһигини олус үчүгэйдик ылыммыттара, туора көрүү эҥин диэн суоҕа. Биир преподаватель ыаллар бэйэлэрэ Саха сирин интэриэһиргээн ыалдьыттата ыҥырбыттара. Дьиэлэрэ-уоттара сэмэй эрээри, барытыгар көбүөр тэлгэммит этэ. Олус сайаҕас, ыалдьытымсах дьон этилэр, национальнай бүлүүдэлэринэн, фрукта арааһынан күндүлээн ыыппыттара, биһиги сүбэниирдэрбитин бэлэхтээбиппит.
Алма-Атаҕа эмиэ сылдьыбытым, үчүгэй баҕайы, ып-ыраас, күп-күөх куорат этэ. Нууччалар да, нууччалыы саҥарааччылар да элбэхтэрэ. Ыаллыы сытар кыргызтары олох сөбүлээбэттэр эбит этэ, ырыынактарыгар үксэ узбектар уонна туроктар тураллара. Уулуссаларыгар кытта лэппиэскэ кыстанан турар буолара. Хас да сиргэ биһиги тустуукпут Леонид Спиридонов мэтириэттээх растяжкалар ыйанан туралларын көрбүппүт, арааһа, Казахстан аатыттан туста сылдьыбыт кэмэ буолуо. Саас ыам ыйыгар тюльпан, маак бөҕө тыллан, киһи кэрэхсии көрөр хартыыната эбит этэ. Оччолорго туох эрэ долгуйуу буолуо диэн санаабат даҕаны этибит буоллаҕа...
ыспыраапка:
ОДКБ – “Организация договора о коллективной безопасности” – Аан дойдутааҕы түмсүү, байыаннай-бэлитиичэскэй блок, куттала суох буолууга көмөлөсүһүү туһунан бастакы дуогабар Ташкеҥҥа 1992 сыллаахха түһэрсиллибитэ, оччолорго бу түмсүүгэ Узбекистан, Армения, Казахстан, Киргизия, Арассыыйа уонна Таджикистан киирэллэрэ, 1993 сыллаахха Азербайджан, Грузия уонна Белоруссия холбоспуттара, онон 1994 сыллаахха 9 чилиэннээҕэ. Хойутуу, Азербайджан, Грузия уонна Узбекистан тахсыбыттара. 2002 сыллааха ОДКБ диэн аатынан дуогабар түһэрсибиттэрэ).
Сахалары аймаҕырҕыыллар
Иван Гаврильев, суруналыыс:
– Казахстаҥҥа буолбут быһыыттан-майгыттан киһи хомойор. “Уруккута биир ССРС диэн улуу дойдуга олорбут уруулуу норуоттарбытыттан кинилэр эрэ этэҥҥэ сайдаллар, экэниэмикэлэрэ тупсар, судаарыстыбаннастара бөҕөргүүр, ВВПларын үүнүүтэ Арассыыйаны да куотар” диэн кинилэр тустарыгар үөрэр этим. Онтум баара, барыта оннук судургу буолбатах эбит. Мин бэйэм онно-манна сылдьан казахтары кытта элбэхтик алтыһабын, Казахстаҥҥа бэйэтигэр хаста да сылдьыбытым.
Өскөтүн ССРС урукку өрөспүүбүлүкэлэрэ 90-с сыллартан туспа арахсан баран билигин олохторун бэйэлэрэ оҥостон олорор, суверенитеттарын сонуна ааспыта ырааппыт эбит буоллаҕына, “казахтарга эрэ ол “эйфориялара” билиҥҥэ диэри ааһа илик” диэн өйдөбүллээхпин. Кэпсэттиҥ да, тута онон өҥнөн, киһиргэнэн барааччылар. Уопсайынан, бэрт дэбдэҥ, өрүкүнэс, дохсун дьон.
Боростуой нэһилиэнньэ ортотугар онно соччо наадыйбат буоллахтарына, казах гуманитарнай интэлигиэнсийэтин ортотугар сахалары аһара уруургууллар. Киһи долгуйуон курдук истиҥник иэйэн-куойан, кууһан-сыллаан, ымманыйан көрсөөччүлэр. Онуоха эбии, кэлин оскуолаларын учуобунньуктарыгар “казахтар төрүттэрэ – скифтэр, сакалар” диэн үөрэтэллэр быһыылаах. Онон казах эдэр ыччатын ортотугар “билиҥҥи сахалар – былыргы сакалартан ордон хаалбыт хаан-уруу аймахтарбыт” диэн өйдөбүл аһара күүстээх буолар. Холобур, билигин “ютубка” сахалар тустарынан туох эмэ видео угуллубут буолла да, ону казахтар эрэ саамай маассабайдык көрөллөр.
Уонча-сүүрбэччэ сыллааҕыта Назарбаевтарын тыыннаах таҥара курдук көрөллөр этэ. Күн-дьыл баран, саҥа көлүөнэ үүнэн, өйдөрө-санаалара уларыйа охсубутун киһи сөҕөр. Урут мин сылдьарым саҕана киһи эрэ барыта кинини кытта чугасаһа сатыыр буолара: “мин уолум – Назарбаев администрациятыгар отдел салайааччыта” диэн өҥнөнөр, “мин Назарбаевтыын Украинаҕа бииргэ устудьуоннаабытым” диэн кэпсэнэр, “мин оннооҕор Назарбаевтан бэйэтиттэн эксээмэн тутабын (бэрэсидьиэн быыбарын иннигэр казах тылын эксээмэнин туппут филолог учуонай киһиргэнэр)”, “Назарбаев төрөөбүт Каскелен оройуонуттан сылдьабын” диир дьон баар буолаллара.
Суверенитет сылларыгар казах ыччата бэрт киэҥ сиринэн сылдьан үөрэннэ, сайынна быһыылаах. Казах эдэр ыччата төрөөбүт тылын сэргэ, нууччалыы да, аангылыйалыы да тылы аһара үчүгэйдик билэрин элбэхтик көрдүм. Ханнык баҕарар дойдуга баар буолаллар.
“Казахстаҥҥа сылдьан тугу саамай сөбүлээбэтиҥ?” – диэн ыйытыыга, туох да саарбаҕа суох, “кинилэр силовиктарын” диэм этэ. Ол аата, полицияларын, таможняларын, пограничниктарын... Билигин хайдаҕын билбэтим эрээри, оннук түргэнник уларыйа охсубатахтара буолуо, бука. Уонча сыллаахха диэри оннук этэ. Полиция, араас хонтуруол үлэһиттэрэ эн атын дойдуттан сылдьаргын биллилэр да, тута араас ыстараабынан куттаан бэрик ылаары тииһэн, арахпакка буулаан бараллара. Туох да култуура, сиэр-майгы, иитии-үөрэх диэн сыстыбатах дьоно онно элбэх буолааччылар. Узбекистан, Кыргызстан кыраныыссаларыгар баар КПП-ларга казах пограничниктара харчы “хайыта” сатаан араастаан дьүһүлэнэллэрин хаста да көрөн турабын. Утарылаһар, өрөлөһөр дьон малларын-салларын соруйан алдьатыыны, була сатаан ыстарааптааһыны, кыраныыссаны туораан дойдулаан иһэр гастарбайтер таджиктар-узбектар эрэйдээхтэри түүрэйдээһини... Чэ, туох билиэй, “билигин баҕар үчүгэй буолбуттара буолуо...” диэххэ. Тылынан ыыстаһыы, кыһытыһыы, доҕордуу дьээбэлэһии кэмигэр казах суруналыыстарыгар ол туһунан хаста да кэпсээн-этэн турабын, “эһиги цивилизованнай судаарыстыба таһымыгар тиийиэххит ыраах, силовиктаргыт оннуктар...” диэн.
Чэ, ол диэн... Сыыйа тупсан, саҥа таһымҥа тахсан, сааһыланан иһиэхтэрэ турдаҕа. Чэ, туох да диэбит иһин, казахтар – сахалары саамай уруургуур-аймаҕыргыыр дьон.
Нина ГЕРАСИМОВА.
