От ыйын 2 күнүгэр Үөһээ Бүлүүгэ т/х миниистирэ А.П. Атласов, ТХМ эппиэттээх үлэһиттэрэ, Ил Түмэн кэмитиэттэрин салайааччылара Ф.В. Габышева, А.М. Находкин, дьокутаат П.В. Ксенофонтов, эмискэ тоҕо кутуллан диэбит курдук тиийэн, Бүлүү улуустарын дьаһалталарын, нэһилиэк баһылыктарын, дьокутааттарын кытта бэрт улахан суолталаах мунньах ыыппыттар.
Норуокка биллибэтэх мунньах
Бу т/х салгыы сайдыытыгар, эбэтэр таҥнары түһүүтэ көнөрүгэр диир ордуга дуу, улахан суолталаах, мунньах бэйэтэ, быһаарыылара кэпсэтиини тардар гына өрөспүүбүлүкэҕэ улаханнык сырдатыллыбатахтара дьиктиргэтэр. Бүгүн ол “кистэлэҥ кэпсэтии” кэриэтэ ааспыт мунньах боротокуола көстөн, ону ааҕааччыларга билиһиннэрээри гынабыт. Бу Ил Түмэн дьокутааттарын оробуочай сырыыта диэн ааттаммыт дэлэгээссийэ Ороһу нэһилиэгэр сүөһү иитиитин, үүт тутуутун саҥа ньыматын билсэн, мэхэньиисими тупсарар соруктааҕа боротокуолга көстөр.
Мунньах быһаарыыта “өрөбөлүүссүйэлии” ис хоһоонноох диэтэххэ, сөбүлэһиэххит дии саныыбын. Улахан тойоттор тыа сирэ бассаабынан туруорсар сорох сүрүн боппурурстарын хамсатыах курдуктар эбит.
Мунньах боротокуолламмыт быһаарыылара:
1. Ил Түмэн Үөһээ Бүлүү улууһун кытта үүт харчытын хонтуруолун күүһүрдэр сыалтан 2010 с. ахсынньы 15 к. ылыллыбыт СӨ 639-IV №-дээх т/х производствотын өйөбүлүн сорох боломуочуйатын улуустарга биэрэр туһунан сокуоҥҥа үп ТХМ-тан нэһилиэктэргэ быһа тиийиэхтээҕин туһунан уларытыы киллэриэхтээхтэр.
2. СӨ Бүддьүөтүттэн сылгы базаларын уонна бүтэйи тутууга үбүлээһини көрүү.
ТХМ-ҥа этиллибит:
1. Ороһу нэһилиэгин (баһылык Антонов А.В.) т/х производствотын өйүүр уопутун өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕатарга.
2. Эдэр бааһынай А.И. Түүлээхэп докумуона бэлэм буоллаҕына, 2022 с. куонкуруһунан аныгы хотон туттарын үбүлүүргэ.
3. Балаҕаннаах, Тамалакаан, Нам нэһилиэктэрин сылгыны үөрдээн иитии кэпэрэтиибин пилотнай бырайыак быһыытынан тэрийэр этиилэрин үөрэтэргэ.
4. Үөһээ Бүлүү улууһун кытта улууска ырыынак күрэстэһиитин тэрийэргэ, кэтэх ыаллары үүт туттаралларын интэриэстииргэ улууска хас да соҕотуопкаһыты тэрийии төһө сөптөөҕүн үөрэтэргэ.
5. Үөһээ Бүлүү улууһугар социальнай, үөрэх тэрилтэлэрин т/х бородууксуйатынан хааччыйарга судаарыстыбаннай уонна муниципальнай сакаас куонкурустарыгар кытталларын хааччыйарга.
Куһаҕана суох быһаарыылар да, ытыс тыаһа, сэргээһин иһиллибэтэ. Мунньаҕы ыыппыт дьон сүөһү иитиитинэн дьарыктанар кэтэхтэр, тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар мунньах быһаарыыларын улуус, нэһилиэк аайы дьүүллэһэллэрин, хамсааһын тахсарын соччо баҕарбатах курдуктар диир сыыһата чуолкай. Ол эрээри ити мунньаҕынан туох да тыас тахсан эрэрэ иһиллибэт, туох да буолбатаҕын курдук, уу чуумпу. Таах, кумааҕыга хаалан хаалбыт диэх курдуккун.
Сылгыны иитиигэ Ил Дархан сорудаҕа
Бүгүн Үөһээ Бүлүүгэ буолбут мунньахха, барытыгар тэнийбэккэ, чопчу нэһилиэктэр баһылыктара сылгыны иитиигэ нэһилиэк кэпэрэтиибин туруорсубуттарын тула кэпсэтиэҕиҥ. Бу идиэйэ туһунан т/х бэтэрээнэ, экэниэмикэ билимин хандьыдаата В.И. Винокуров хас эмэ сыл устата туруорсарын истэбит.
Бэс ыйыгар Ил Түмэн дьокутаата М.Христофорова “Кыым” хаһыат хонуутугар Ил Дархан Айсен Николаев сылгы иитиитин сааһылыыр, өссө үрдүк барыстаах таһымҥа таһаарар соругун туһунан кэпсэтиини таһаарар төгүрүк остуолу ыыппыта. Ил Дархан миэхэ биэрбит интервьютугар сылгы иитиитигэр сыһыаннаан: “Сылгыбыт, кырдьык, элбээн турар. Саамай сүрүн сорукпут “бүгүн сылгыттан ылыллар бородууксуйаны хайдах элбэтэбитий, батарыытын хайдах кыайабыт?” диэн боппуруоһу быһаарыы буолар. Билигин этин эрэ оҥоробут. Оттон бэйэбит сылгыбыт саҕа ураты дьиэ сүөһүтэ суох, туга барыта харчыга турар кыахтаах, эмп, БАД оҥоруохха сөп диибит, үөрэтии, чинчийии бөҕөтө. Ол эрээри, дьиҥнээхтик туһаҕа таһааран, сылгы иитэр дьон дохуоттарын элбэтиигэ, сылгыбыт этин экспорга таһаарар ырабыт туоларыгар ситиһиибит суох. Судаарыстыба быһыытынан, бу хайысханы күүскэ ылсан үлэлиэхпитин наада. Сылгыны иитиигэ сылгы базаларын тутууну күүһүрдэн, дьоҥҥо тиийэр гына оҥоруохтаахпыт. Куораппыт, бөһүөлэктэрбит иһигэр сылгыларбыт хаама сылдьаллара сыыһа, сылгы куттаахпыт диир саха дьонугар кыбыстыылаах. Бу салаа сайдарыгар сылгыһыттары, хаһаайыстыбалары кытта элбэх үлэ күүтэр, салаа күүскэ өйөнүөхтээх. Биһиги, судаарыстыба быһыытынан, сылгыбытыттан ылыллар бородууксуйаны элбэтэн, аан дойду ырыынагар таһаарар стратегическай сыалы-соругу хайдах толоробут диэн толкуйдуохтаахпыт”, – диэбитэ.
Кырдьык, экология өттүнэн ыраас бородууксуйаны элбэтэр, туризмы сайыннарар, ыччаты тыа сиригэр чугаһатар көрүҥ сылгыбыт буоларын сатаабакка, кыайбакка олоробут. Итиннэ Казахстан, Башкортостан холобурдара биһиэхэ туһалаах буолуохтарын сөп.
Саумал – ковидтан быыһыыр
Коронавирус ыарыыта казах сылгы иитээччилэригэр биэ үүтүнэн эмтэнэр барыстаах туризм биисинэһин арыйбыт. Казахтар этэллэринэн, биэ ыаммытынан үүтэ – саумал (сахалыы “саамал” диэн тылга майгынныыр) хоруона хамсыгар туһалаах. Ханна саамай минньигэс кымыс, биэ ыаммытынан үүтэ – саумал – баарын “Авито” курдук сервистэргэ киллэрэн, элбэх сиртэн сөбүлээбиккин талан бараҕын. Ковидтаабыт киһи доруобуйатын чөлүгэр түһэрэр, оттон наар саумалынан эмтэнэр киһи доруобуйата бөҕөргөөн, ыарыыга ылларбат буолар.
Биэ ыаммытынан үүтэ өссө сылайыыны, гормуон кэһиллиитин, тыҥа, ис-үөс, быар, тирии, аллергия, онкология ыарыыларыгар туһалыыр, кырдьыыны уһатар дииллэр. Саумалга киһи этэ-сиинэ бактыарыйаны, вируһу утарар күүһүн элбэтэр альбуминнар, кислоталар бааллар эбит. Саумал битэмиинэ, микроэлэмиэннэрэ элбэҕинэн, ийэ эмиийин үүтүгэр чугас.
Саумалы, биэни ыат, сонно иһиэхтээххин. 15-20 мүнүүтэнэн аһыйбытынан, элбэх эмтээх, сыаналаах бэссэстибэлэрин сүтэрбитинэн барар. Саумал сэбиргэхтэтии (пневмония) кэнниттэн туһалыыра уруккуттан биллэр дииллэр.
Сыл аайы, ол аата эмтэммит дьон, туоһу элбээн, саумал сыаната үрдүүр. Киилэтэ 1000 тенге (170 солк. кэриҥэ). Саумал иһээри биэ ыыр сиргэ уочарат бөҕө, өссө сороххо тиийбэккэ хаалар үһү. Хаһааммаккын, үс чааһынан үчүгэй састаабын барытын сүтэрэр. Онон кыһалҕалаахтар бары тыаҕа (аулларга) биэ үүтэ иһэ, бэл, бүтүн оптуобуһунан мустан бараллар эбит.
Саумал иһэ кэлбит дьоҥҥо олохтоох хаһаайыстыбалар эбии экология өттүнэн ыраас, туох да хиимийэтэ суох, доруобуйаҕа туһалаах кымыһы, шубат, айран, атын да үүт аһы атыылыыллар.
Туризм сервиһин өйдөөн, хаачыстыбатын үрдэтэн, биэ үүтэ иһэ кэлэр туристарга анал бырагыраамалары оҥороллор. Саумал-эмтэнии быраабылатынан күҥҥэ киһи 1 лиитири иһиэхтээх. Өссө сынньана, доруобуйа тупсара кэлбит дьон күн аайы 10 тыһ. хаамыыны оҥоруохтаахтар. Ити суотабай төлөпүөн бырагырааматынан хонтуруолланар.
Сонотуоруйдар, сынньалаҥ базалара элбэх ыанар биэни иитэллэр эбит. Кэлбит дьон, ким төһө кыахтааҕынан, коттеджтарга, боростуой дьиэлэргэ түһэллэр. Сорохтор балааккаҕа олороллор, ыалынан да түһэллэр эбит. Биэ үүтүнэн эмтэнии – 10 хонук, сороххо – ый.
Быйылгыттан биһиэхэ Владивостокка диэри пуойас сылдьар. Илин эҥээр ыраас муннуктарыгар биэ үүтүнэн эмтэнэр сонотуоруйдары тэрийэр буоллар, Приморьеттан, Сибииртэн, Кытайтан тиийэ киһи бөҕө эмтэнэ кэлиэн сөп этэ. Бу тэрээһин үлэтин ким биһиэхэ оҥоруой?
Урбааммыт, Тыабыт хаһаайыстыбатын министиэристибэлэрэ тус-туһунан кыһалҕалаах, сыаллара-соруктара хаһан да тиксиспэт атын-атын курдуктар.
Дьиҥинэн, элбэх сылгылаахпыт. Экстремальнай усулуобуйабытынан биэбит үүтэ ордук туһалаах буоларын биир бэйэм саарбахтаабаппын.
Казахтарга өссө сорох сонотуоруй бааннатыгар биэ үүтүгэр сөтүөлэтэллэр эбит. Биэ үүтүн рН-көрдөрүүтэ (кислота-щелочь балаансата) киһи тириитин киэнигэр майгынныыр эбит. Онон биэ үүтүнэн тириигин сотто сылдьан эмтэниэххин сөп, өссө нейродермит уонна псориаз эмтэнэр.
Караганда уобалаһыгар тымныыга хатаран (сублимация) биэ үүтүттэн бороһуок үүт оҥороллор. Манна эмиэ экскурсиялаталлар, Гиппократ уонна Абу Али Ибн Сина (Авиценна) биэ үүтүнэн эмтээбиттэрин билиһиннэрэллэр.
Сорох сонотуоруйга саумалы кытта радонунан эмтэниини, пантыны иһиини кытта дьүөрэлииллэр эбит.
Башкирдар төрүт астарын тилиннэриилэрэ
Арассыыйаҕа биэ үүтүнэн башкирдар 2016 с. дьарыктаналлар. Арассыыйаны буруйдаан билиҥҥэ диэри дойду спортсменнарын араас күрэхтэһиигэ киллэрбэт, дойду былааҕын көҥүллээбэт оҥорбут допинг айдаанын кэнниттэн, башкир спортсменнара сэниэ, күүс киллэрэр ас быһыытынан Башкортостан төрүт астарын туһанарга этии киллэрбиттэр. Бастатан туран, кымыс, биэ үүтэ уонна ийэ ыҥырыа үүттээх мүөтэ. Бырабыыталыстыба спортсменнарга биэ үүтүн сублимациянан (тымныыга) хатаран бороһуок оҥорор собуоту тутарга эппит. Собуоту сырьенан хааччыйарга үөр сылгыламмыттар, бэйэлэрэ ыыллар. Собуот пилотнай бырайыак быһыытынан 2018 с. үлэлээн барбыт. Бородууксуйа ылан баран, Аан дойдутааҕы сертификацияны ааспыттар. Онон кэсмиэтикэ, биэ бороһуок үүтэ, кымыс оҥорон ханна баҕарар атыылыыр кыахтаммыттар. Бороһуок биэ үүтүн Казахстан, Кувейт, Абу-Даби ылан барбыттар.
Идиэйэлээх спортсменнар собуоту тута сылдьан, дьон биэ үүтүн туһунан тугу да билбэттэриттэн улаханнык сөхпүттэр.
Саха сирин биэтин үүтүн састааба улуус, зона аайы атын-атын буолуон сөп. Үөрэтиэххэ наада.
Башкирдар биэлэрин үүтэ ынах үүтүнээҕэр белога икки төгүл кыра, 1,5 төгүл лактозата үрдүк, аһыыта (кислотноһа) кыра. Бу үүт казеин уонна альбумин 50:50 буолан, альбуминнаах, үчүгэйдик буһар, белога элбэх үүттэргэ киирсэр. Биэ кымыһа үчүгэй, дийиэтэлээх ас буолар. Сэллиги, ис-үөс ыарыыларын эмтиир. Онон башкир кымыһын аатырдаары, собуот Башкортостан медицинскэй университетын, МГУ микробиологияҕа кафедратын кытта ханна да суох ураты аһытыыны ыларга үлэлэһэр эбит.
Былыргы сахалар кымыс аһытыытын сылгы такымын иҥииринэн оҥороллорун ким эмэ үөрэтэн көрөрө дуу? Саха кымыһын аһытыыта оҥорорго.
Манна “Кыым” Саха сирин билимэ тыл сайдыытыгар кыттыбатынан, норуотуттан туора турарын туһунан төгүрүк остуолугар этиллибит чахчылары санаан кэлэҕин. Холобур, бу биэ үүтүн туһатын хайа эмэ билиммит института аныгы биисинэскэ сыһыаран, Ил Дархан ирдэбилигэр чугаһатан, чинчийэн көрдө дуо? Билиммит төрөөбүт тылын төнүннэрэн норуотугар төнүннэҕинэ, улахан сайдыыны таһаарара саарбаҕа суох.
Ил Түмэн дьокутаата М.Н. Христофорова Башкортостаҥҥа бара сылдьан, ити сублимацияламмыт биэ бороһуок үүтүн аҕалбытын маҕаһыын аһытыытынан кымыс оҥостубутум олус үчүгэй амтаннаах, В.Серошевскай “Сахалар” диэн кинигэтигэр биэ кымыһын хайҕаан суруйбутун курдук буолан тахсыбыта. Биһиги ыһыахтарбытыгар техническэй усулуобуйаны тутуһан оҥоһуллубут дьиҥнээх биэ кымыһа диэн атыылыыр астара аһыыта сүрэ бэрт. Технологията кэһиллэн, тутуһуллубакка оҥоһуллар дии саныыгын.
Ол да буоллар дьон хамсана сатыыр. Горнайга быйыл пиэрмэр С.С. Григорьев дьоҥҥо биэни ыатар өҥөнү саҕалаабыт этэ. Биэ үүтүнэн эмтэнии маннык саҕаланыан сөп.
***
Дьэ, онон сылгы бородууксуйатын аан дойдуга таһаарарга үчүгэй, өрөспүүбүлүкэни барытын хабан үлэлэтэр кыахтаах кэнсиэпсийэ, кылаабынайа, дьону сатаан түмэн үлэлэтэр, дьон итэҕэйэр бырайыагын ыытар хамаанда наада. Ил Дархан сорудаҕа “дьаалытынан туолар ини” диир табыллыбат.
Владимир Степанов.
