Турцияҕа түүрдэр быыстарыгар муна сылдьан, нууччалыы ааттаахпыттан атарахсытыллыбыт курдук сананан олордохпуна, бэрт ыраастык нууччалыы саҥарар дьахтар кэлэн “Дмитрий, вам что-то подсказать?” диэн, мунаахсыйар ыйытыыларбар улгумнук үөрэ-көтө эппиэттэһэн, быһаарсан абыраабыта. Мин Светлананы көрөн баран “нуучча дьахтара” дии санаабытым. Онтум отой да ыраас хааннаах, түүр тыллаах гагауз дьахтара эбит. Урут гагаузтар тустарынан сир-буор аннынан эрэ истэн билэрим, онон Светлананы кытары билсибиччэ, кэпсэтэн баран тэйэр буоллум. Ону ааҕыҥ.
Билсиҥ – Светлана Тельпиз
Светлана Тельпиз – Молдавия Гагауз автономиялаах тэриллиитин Комрат куоратыттан төрүттээх, Анкараҕа олохсуйбута 15 сыл буолбут. Ол эрээри билигин даҕаны Турция толору бырааптаах олохтооҕо буолбатах. Хайа баҕарар дойдуга гражданствоны ылыы уустук быраабылалаах буолар. Светлана Анкараҕа бэйэтэ бас билэр кыбартыыралаах, нолуогу төлүүр үлэлээх, оҕото турок оскуолатыгар үөрэнэр, этэргэ дылы, ханнык да турок киһититтэн туора турбакка, Турция сайдарын туһугар үлэлии-хамсыы сылдьар. Гражданство ыларга докумуоннарын туттарбыт, ол эрээри хоруйу кэтэспитэ номнуо балтараа сыл буолбут. Светлана төһө да төрөөбүт дойдутуттан тэйбитэ ырааттар, тиһигин быспакка сылдьар, Турцияҕа гагаузтар сойуустарын биир актыыбынай чилиэнэ. Бэйэтэ идэтинэн алын кылаас учуутала. 90-с сылларга, Сойуус үрэллиитигэр, Молдавияҕа олох-дьаһах оччотооҕу сойууһунай өрөспүүбүлүкэлэргэ барыларыгар да курдук, уустугуран барбыт. Үлэ суох, хамнас төлөммөт, аны туран, гражданскай сэрии саҕаланар. Турцияҕа олорор биир дойдулааҕа “Москубаттан үбүлэнэр нуучча оскуолатыгар учууталлыы кэл” диэн кучуйан, аан бастаан Анкараҕа кэлбит. Соҕотох уолун ийэтигэр хааллара-хааллара, икки дойду икки ардыгар сылдьан үлэлээбит. 2013 сыллаахха ийэтэ өлбүтүгэр дойдутугар баар дьиэтин-уотун атыылаан, Анкараҕа кыбартыыра атыылаһан, уолун бэйэтин кытары букатын көһөрөн аҕалан олохсуйбут. Сэттис кылааска үөрэнэр уола Артем нууччалыы, гагаузтуу, туроктыы уонна аангылыйалыы иҥнибэккэ кэпсэтэр. Турция үөрэҕин систиэмэтигэр атын тыллары үөрэтиигэ болҕомто күүскэ ууруллар. Кинилэр “ыччат төһө тылы билэр да, соччонон аан дойдуга күрэстэһэр кыахтаах” диэн өйдүүллэр эбит. Эбэн эттэххэ, туроктар чааһынай уонна судаарыстыбаннай үөрэх кыһалардаахтар, ордук кыахтаахтара чааһынайга үөрэттэрэллэр эбит (онно оҕо ахсаана аҕыйах, онон үчүгэй билиини биэрэллэр диэн санааттан). Оттон турок учууталларын аан дойду араас муннугар ыытан үлэлэтэр үгэстээхтэр эбит. Ити – сокуон быһыытынан. Биһиэхэ курдук, тоҥхойо кырдьыаххар диэри биир оскуолаҕа тэпсэҥнэппэттэр. Светлана Пакистаҥҥа үлэлии сылдьыбыт.
Гагауз Йери
– 1990 сыллаахха, Молдавия ССРСтан тахсан туспа барыытыгар, гагаузтар “түөлбэлээн олорор оройуоммут, онон биһиги ССРСтан тахсыбаппыт, тахсар да буоллахпытына, Молдавияттан арахсабыт” диэн турбуттара. Приднестровье байыаннай быһаарыынан ойдубут эбит буоллаҕына, Гагаузия Молдавия састаабыгар эйэлээхтик автономияны ылбыта. Биллэн турар, молдаваннар ону сөбүлээбэтэхтэрэ, националистар кимэн киирбиттэрэ. 1990-1994 сс. биһиги “Гагаузия Өрөспүүбүлүкэтэ” диэн билиниллибэтэх тутулуктаах олорбуппут. Оччолорго Молдавия дьокутааттара “Гагауз Ери автономнай-территориялаах уокурук уһулуччу ыстаатыһа” диэн сокуону ылыммыта. Кишинев ити сокуону ылынарыгар түүр тыллаахтары мэлдьи өйүүр Турция күһэйбитэ. Онтон ыла биһиги бэйэбит Төрүт сокуоннаахпыт – Устаап дэнэр, бэйэбит бэрэсидьиэннээхпит – башкан диэн, сокуон оҥорор уорганнаахпыт – Норуот Мунньаҕа (Народное Собрание Гагауз, Халк Топлушу) дэнэр уонна киин куораттаахпыт – Комрат. Комракка 30-ча тыһыынча киһи олорор.
Автономияҕа 135 тыһ. кэриҥэ киһи олорор, онно 32 нэһилиэнньэлээх пуун киирсэр. Молдавияҕа барытыгар биир судаарыстыбаннай тыл баар эбит буоллаҕына, биһиги автономиябытыгар үс тыл судаарыстыбаннай ыстаатыстаах – гагауз, нуучча уонна молдаван тыла. Дьиҥэ, биһиги автономиябыт аатыгар эрэ “автономия”, син биир Молдавия ыйыытынан олоробут. Ол да иһин Приднестровье боппуруоһун Молдавия билигин да быһаара илик. Билигин даҕаны автономиябытын былдьыырга анал бэлиитикэ ыытыллар. Кишинев син биир дураһыйар. Холобур, Кишинев Евросойуус суолун батыһар эбит буоллаҕына, Гагаузия Арассыыйаны кытары сибээһин быһыан баҕарбат. Кишинев Евросойууска киирсээри гыммытыгар, биһиги дьоммут бууннаан, Таможня сойууһугар барабыт диэн турбуттара. Онтон 2017 сыллаахха Кишинев “тас дойду бырапагаандатын бобор” туһунан анал сокуону ылыммыта уонна Арассыыйа тэлэбиидэнньэтин, интэриниэти эҥин, уопсайынан, эһигини кытары баар сибээспитин тохтоторго модьуйбуттара. Ол эрээри Гагаузия билиҥҥэ диэри ону толорбот. Молдавияҕа гагаузтары “сепаратистар” эҥин диэн араастаан үөҕэн, балаһыанньабытын алдьата сатыыр күүстэр билигин да бааллар.
Гагауз Йери АТО Молдавия соҕуруу өттүгэр сытар, сирин иэнэ – 2 тыһ. кв. м. Элбэх норуот түөлбэлээн олорор: гагаузтар (баһыйар ахсааннаахпыт), болгардар, хохуоллар, нууччалар, чехтэр, поляктар, ньиэмэстэр.
Бөрө таҥаралаах гагаузтар
– Гагауз Йери (сахалыы Гагауз Сирэ) былааҕар бөрө төбөтө баар. Ити мээнэҕэ буолбатах, биһиги бөрөттөн төрүттээхпит. Ол огуз, печенег сыдьааннара буоларбытын ырылхайдык дакаастыыр. Онуоха элбэх үһүйээн, номох баар. Бөрө – ытык кыылбыт. Биһиги Буджак истиэбигэр тарҕанан олоробут. Хойу иитии – төрүт дьарыкпыт. Ол иһин даҕаны үгүс үгэспит истиэби кытары ситимнээх. Биһиги сыл ахсын Бөрө күнүн бэлиэтиибит. Сэтинньигэ иистэнэр, баайар кыккыраччы бобуллар. Ону кэстэххэ, истиэпкэ бөрө тутан сиир диэн өйдөбүллээхпит.
“Икки столицалаахпыт”
– Биһиги иэммит кыратын көрүмэҥ. Биһиэхэ эмиэ Москуба уонна Питер курдук икки киин куораттаахпыт: официальнай киин куораппыт –Комрат уонна Чадыр-Лунга. Комраты баай куорат диэн ааттыыллар, оттон Чадыр-Лунга – интэлигиэннэр куораттара, култуура киинэ. Гагаузияҕа Сэбиэскэй былаас хаалларбыт суолун-ииһин элбэхтик көрүөххэ сөп. Оччотооҕу кэми дьон үтүөнэн ахталлар. Ленин пааматынньыктарын хас биирдии нэһилиэнньэлээх пууҥҥа көрөҕүн. Хас саас ахсын Чадыр-Лунг куоракка Ленин пааматынньыгын көмүс дуйунан саҥардаллар. Комрат куорат 18-с үйэҕэ тэриллибит. Үһүйээн быһыытынан, билиҥҥи Комракка ат сүүрдүүтэ ыытыллыбыт. Онно биир турок баай атыыһытын ата – Көмөр Ат – кыайан тахсыбыт. Онтон ыла биһиги куораппытын Комрат диэн ааттаабыттар. Комракка Көмөр Акка сыһыаннаах элбэх пааматынньыгы көрүөххэ сөп.
Гагауз тыла
– Хомойуох иһин, төрөөбүт тылбыт балаһыанньата уустук соҕус. Гагауз тылын нэһилиэнньэ саастаах эрэ өттө үчүгэйдик билэр. Оҕо эрдэхпинэ гагауз тылын үөрэппэттэр этэ. Төрөппүттэрим дьиэбитигэр гагауз тылынан кэпсэтэр эрэ буоланнар, төрөөбүт тылбын тутан хаалбыппын. Хомойуох иһин, кыайан суруйбаппын уонна аахпаппын. Хата, уолбун эбэтигэр ыытар буоламмын, гагауз тылын билэр. Дьиэбитигэр уолбун кытары гагаузтуу кэпсэтэбит. Билигин Гагаузия оскуолаларыгар уонна Комраттааҕы университекка биридимиэт быһыытынан киэҥник тарҕаталлар, тылы өрүһүйэргэ араас дьаһал ылаллар. Бэһис кылаастан гагауз тылын үөрэтии булгуччулаах. Ордук болҕомтону уһуйааннарга уураллар. Эспэримиэн быһыытынан уһуйааннарга гагауз тыллаах бөлөхтөрү аспыттара. Билигин ол оҕолор улаатан, оскуолаҕа гагауз тылын дириҥэтэн үөрэтэн, биир көлүөнэни төрөөбүт тылбытынан хааччыйдыбыт. Инньэ гынан тылбытын сүтэриэ суохпут диэн бүк эрэллээхпит. Гагауз тылынан кинигэ бэчээттэнэр, үс хаһыаттаахпыт. Гагауз тыла турок тылыгар соччо майгыннаабат, азербайджаннар эҥин курдук тута өйдөспүтүнэн барбаккын. Уопсайынан, гагауз омуга омук быһыытынан олус элбэх эрэйи-муҥу көрбүт норуот. Саамай ыардык дьайбыт түгэн – тылбытын куорҕаллааһын. Сэбиэскэй эрдэхтэн төрөөбүт тылбытынан кэпсэтэрбитин боболлор этэ.
Онтон ити 90-с сылларга, норуот өйө-санаата уһуктан, тылбытын быыһаан ылар кыахтаммыппыт. Онтубутун ыһыктыа суохтаахпыт. Башкаммыт Ирина Влах тыл бэлиитикэтигэр хоннохтоохтук ылсар, бэйэтинэн төрөөбүт тылы киэҥник туһаныыга холобур буолар. Мунньахтарын гагауз тылынан ыыта сатыыр. Саатар, бэйэ икки ардыгар. Онуоха Турция гагауз тылын өрүһүйүүгэ үбүнэн-харчынан көмөлөһөр, тэлэбиидэнньэҕэ араас биэриилэри оҥорор. Молдавия бэрэсидьиэнэ Игорь Додон тыл боппуруоһугар биһигини өйүү сатыыр.
Итэҕэллэрэ
– Биһиги православнай итэҕэллээхпит. Эн этэҕин дии, сахалар аатыгар эрэ “православнайдар” диэн. Оттон биһиэхэ оннук буолбатах. Таҥара дьиэтигэр сүрэхтэммэтэх уонна сылдьыбат киһи диэн суоҕун тэҥэ. Таҥарабыт күлүгэр үҥэбит-сүктэбит. Биһигини “ортодокс-христианнар” диэн ааттыыллар. Христианнар буоларбыт быһыытынан, ааппыт эмиэ эһиги курдук нууччалыы. Ол эрээри араспаанньабыт түүрдүү, гагаузтуу. Гагауз ааттара бааллар эрээри, үгэспитигэр түүрдүүбүтүн тутан хаалбыппыт. Таҥас кырадаһынын (биһиги саламабыт курдук) сир, истиэп иччитигэр сүгүрүйэн ыйыыбыт.
Төрүт таҥастара
– Гагаузтар национальнай таҥастарыгар сырдык өҥ баһыйар. Ордук от уонна халлаан күөхтэр (Эр киһи ырбаахытыгар сахалыы куһаакка майгынныыр курдаахтар. Онтуларын “кушат” дииллэр). Коза эбэтэр хой тириититтэн сэлиэччик тиктэллэр (Оһуора-мандара сахалыыга майгынныыр). Дьахталлар фыта диэн баартык баанабыт. “Маныста” уонна “лыфт” диэн киэргэллээхпит (биһиги илин кэбиһэрбитигэр майгынныыр хоруоҥка).
Сахалар тустарынан
– Мин сахалар тустарынан син балай эмэ истибитим. Гагаузияттан Арассыыйаҕа элбэх киһи үлэлии барар. Мин аймахтарым БАМҥа үлэлээбиттэрэ. Нерюнгрига олорбуттара. Ордук элбэх гагауз Тюмень уобалаһыгар олохсуйар. Сыыспат буоллахпына, онно 3 тыһ. кэриҥэ гагауз түөлбэлээн олорор. Кинилэр биһигини кытары мэлдьи сибээстэһэллэр. Мин эһигини көрсүөм иннинэ, биирдэ да саханы илэ көрбөтөҕүм. Арай интэриниэтинэн ырыаҕытын-тойуккутун, ордук хомусчуттаргытын сэҥээрэ көрөөччүбүн. “Сахалар тылларын тыыннаах илдьэ сылдьаллар” диэн элбэхтик истибитим. Тоҕо эрэ ахсааҥҥыт мөлүйүөнтэн лаппа элбэх дии саныырым. Ол иһин да тылгытын-өскүтүн, култуураҕытын тутан олороҕут диэн өйдөбүллээҕим. Мин сахалар тылы, үгэстэри, култуураны ыччакка тиэрдэр уопуттарын туһанан, төрөөбүт норуоппар мэтиэдьикэ оҥорон көмөлөһүөхпүн баҕарабын.
Дмитрий ИВАНОВ,
Анкара-Дьокуускай-Анкара.
