Донбастан төннөн иһэн Москубаҕа “Бэс Чагда” сонотуоруйга доруобуйаларын чөлүгэр түһэрэ сылдьар, Украинаҕа байыаннай эпэрээссийэҕэ баҕа өттүнэн баран сэриилэспит саха уолаттарын кытта көрсөн кэпсэппитим. Бүгүн Софрон Степанович Пономарёву кытта кэпсэтиибин таһаарабын. Кини Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх, биэс оҕолоох улахан ыал аҕата.
– Софрон Степанович, туох санааттан сэриилэһэ барбыккыный?
– Украинаҕа тастыҥ быраатым куһаҕан буолбута. Ол эрээри, туох-ханнык иннинэ оҕолорбун санаан, кинилэр ити сэриини билбэтиннэр, онон эйэлээх олох иһин охсустахпына табыллыыһы диэн санаабытым. Аҕыс сылы быһа тэлэбиисэринэн Донбаска элбэх эйэлээх дьону сэриилээн дьиэлэрин-уоттарын алдьаталларын, өлөрөллөрүн бары көрөбүт. Дьон эрэйдэнэрин көрөн, аһынан, баҕа өттүбүнэн баран, үс ыйга хантараак түһэрсэн былырыын бэс ыйыгар барбытым. Урут Чечняҕа сэриилэспит уопуттаахпын. Антах түөрт ый сылдьан кэллим.
– “Боотурдары” кытта барбытыҥ дуо?
– Суох, Оборуона министиэристибэтинэн барбытым. “Боотурдарга” барыахпын байаҥкамаакка “биэс оҕолооххун, ылбаппыт” диэн аккаастаабыттара. Ол иһин Москубаҕа тиийэн, Оборуона министиэристибэтинэн барабын диэн туруорсан, Донбаска тиийбитим. Бастаан сылдьыбыт дивизиябын, элбэх саллаат устуруойтан туораан, ыһан кэбиспиттэрэ. Онтон уон биирис пуолкаҕа түбэспитим. Артылыарыйа-миномёт чааһыгар разведка оруотатыгар сылдьыбытым. Киһи хаһан да умнубат элбэх түбэлтэтигэр түбэһэ сырыттым. Өлүү да, бааһырыы да – барыта баара.
– Эйигин кытта сахалар бааллара дуу?
– Суох, чааспар соҕотох сылдьыбытым. Атыттар барыта Арассыыйа араас эрэгийиэниттэн: Челябинскайтан, Санкт-Петербуртан, Москубаттан, Ростовтан уо.д.а. хомуллан тиийбит уолаттар этилэр. Эрэдэбиэйинэн сылдьыбытым. Ыҥырыллар аатым “Пономарь” диэн этэ, “Якут” да диэччилэр.
– Бастаан тиийэн кыргыһыыга киирэргит хайдах этэй?
– Аан бастаан Краснай Лимаҥҥа батальонунан кимэн киирбиппит. Онно уҥа фланганы бастаан ытыалаан барбыттара. Онтон биһиги үрдүбүтүгэр түспүттэрэ. Ынырык киирсии буолбута. Ол кэнниттэн чааспытын хас да гына араарбыттара. Биһигини ДНР-га ыыппыттара. Онно тиийэн артылыарыйа-миномёт чааһыгар разведка оруотатыгар түбэһэн сэриилэспитим. Күн аайы биһиги позициябытын тохтоло суох артылыарыйанан ытыалыыллара. Аҕыйахтыы чаас, түүн эҥин эрэ кыратык тохтууллар. Дроннар көтүү да көтүү.
Киһи улаханнык киһиргээбэт да, саха мындыр дииллэрэ кырдьыгын бэйэм сэриилэһэ сылдьан өйдөөбүтүм. Тыаҕа улааппыт дьон буолан, биһиги көрөрбүт-истэрбит, толкуйдуурбут да атын. Аны урут Чечняҕа ылбыт сэриилэһэр үөрүйэҕим уһугуннаҕа дии. Арааска түбэһии элбэх этэ. Саха буолан быыһаммыт түгэммиттэн биири кэпсиим.
Арай биир күн хамандыырым кэлэн: “Пономарь, онно, ойуур балаһатыгар, укроптар тааҥкалара турар, баран көрөн кэлиҥ”, – диэн, миэхэ икки киһини эбии биэрэн ыытта. Үһүөн баран истибит, арай көрбүтүм, сүүсчэкэ миэтэрэлээх сиргэ олбуор турар. Хайдах эрэ “манна тоһуур баар” диэн санаа көтөн түстэ: тыаҕа булка сылдьан, улахан булду эккинэн-хааҥҥынан сэрэйэн билэриҥ курдук. Уолаттарбын окуопа курдук баарыгар саһыаран баран, соҕотоҕун ырааҕынан эргийэн киирдим. Көрбүтүм харабыл саһан, кэтээн көрө олорор. Миигин көрбөтө, ыраахпын. Уолаттарбар төттөрү сыылан таҕыстым. “Бу укроптары хаалларан, кыайан ааһар кыахпыт суох” диибин. “Тоҕо?” дииллэр. “Хас киһи ити тоһуурга баарын билбэппит, биһиги позициябыт мантан олох чугас, балтараа эрэ биэрэстэ. Билигин биһигини аһардан баран, уолаттарбытын сэрэйбэккэ олордохторуна тиийэн, үлтү сэриилиэхтэрэ”, – диэтим. Онон сүбэлэһэн баран, “киирсэбит” диэн буолла. Уолаттарым бойобуой баҕайылар, Чечняҕа, Сирияҕа сылдьыбыт уопуттаахтар. Үһүөн үс өттүттэн киирдибит. Харабыл олорор, көрбөт. Харабылы ытан кэбиһэн баран: “Эһиги төгүрүлүннүгүт, бэриммэтэххитинэ барыгытын кыргабыт!” – диэн хаһыытыыбын. Уонна үһүөн сүүрэн киирдибит. Дьиэ бадыбаалыттан уон сэттэ киһи илиилэрин уунан тахсан кэллилэр. Соһуччута бэрт буолан бэриннилэр быһыылаах. “Сэрии буола турар, уҥа-хаҥас туора хаамтыгыт да – ытабыт”, – диэн сэрэттибит. Барыларын тутаттаан, хомбуойдаан илдьэ бардыбыт. Баран иһэн бадыбаалтан бары тахсыбатахтар, ким эрэ баар диэн, эмиэ этим тарта. Уолаттарбын тохтотон “билиэннэйдэргитин мушкаҕа тутан туруҥ” диэтим. Ким эмэ соруйан хаалбыт буоллаҕына, кэннибититтэн тахсан, ытыалаан кэбиһиэн сөп.
Өр толкуйдуу барбакка, икки кыранаатаны аллара быраҕаттаан кэбистим. Дэлби тэбиини кытта аллара ыһыы-хаһыы бөҕө буоллулар. Бадыбаалга ытарга бэлэм сүүрэн киирдим, охтубут дьону кытта биир бааһырбыт, тыыннаах киһи баар. Билиэн ылбыт дьоммутунан ол бааһырбыты көтөхтөрөн, илдьэ бардыбыт. Позициябытыгар кэллибит. Хамандыырым миигин “тоҕо сэриилээтигит, атын сорудахтаах этигит” диэн дэлби мөҕөр.
Ону: “Өскөтүн ааспыппыт кэннэ эһиэхэ кэлэн сэриилээбит буоллуннар, хайдах буолуо этигитий”, – диэн быһаарабын. Толкуйдаах, үчүгэй хамандыыр этэ. “Чэ сөп, аҕыйах этигит, онон киһи ыытан биһигини көмөҕө ыҥырыахтаах этигит. Тоҕо сэрэҕэ суох үһүөн эрэ киирдигит, дьоруойдарбыт диигит дуо?” – диир. “Суох, дьоруой буолбатахпыт, эһигини санаабыппыт”, – диэн бэриммэппит.
Сотору ыстааптан кэлэн, билиэннэйдэри илдьэ бардылар. Ол кэннэ олордохпутуна, хамандыырбыт кэлэн: “Оттон дьиҥнээх сорудаххытын толорбуккут дуо?” – диэн ыйытта. “Суох” диибин. Киһим кааскаҕа ытыһынан кэтэххэ “тас” гыннаран баран, төттөрү ыытта.
Хайыахпытый, эмиэ үһүөн төттөрү бардыбыт. Хата, аара туохха да түбэспэтибит. Уолаттарга “атаххыт аннын көрүҥ, кыранаата да, “лепесток” диэн миинэ да баар буолуон сөп” диэн сэрэтэ иһэбин. Тааҥкабытыгар чугаһаатыбыт, кыра ойуур иһигэр турар. “Лысай” диэн табаарыһым уолу сыылан тиийэн, чуҥнаан кэл диэн соруйабын. “Тааҥка аннынааҕы лүүгү көр, аһаҕас буоллаҕына, ол аата тахсыбыт буолуохтарын сөп”, – диэтим. Киһим тиийэн көрдө, онтон ытыахтара диэбэккэ, сүүрэн аҕай кэллэ уонна “тааҥка иһигэр дьон олороллор”, – диир. Үс саллаат тааҥканы утары аптамаатынан тугу гыныахпытый, туохпут да суох, муҥар, “мухабытын” илдьэ кэлбэтэхпит. Онтон этэр: “Дьиктитэ диэн, тааҥка аллараа лүүгүн ким да тахсыбат гына сыбааркалаан кэбиспиттэр” диэтэ. Өссө дьиктиргээтибит. Бардыбыт, мин башнятыгар ойон таҕыстым, чахчы, үөһээ лүүгү эмиэ сыбааркалаабыттар. Прикладынан тоҥсуйабын, иһирдьэттэн дьон “бэринэбит” диир саҥалара иһиллэр. Экипаж толору, боекэмпилиэк барыта баар үһү. Тааҥка тоҕо турарын, сэриилэспэттэрин ыйытабын. Укроптарбыт тааҥкаларын сэлээркэтэ бүтэн хаалбыт эбит. Оттон экипаж дьоно, арааһа, сэриилэһиэхтэрин баҕарбатахтар дуу, дьиссиппилиинэни кэспиттэр дуу, тоҕо эрэ барыларын тааҥка иһигэр уган баран, сыбааркалаан кэбиспиттэр. Араассыйанан хамандыырбар эттим. Т-80 тааҥканы ыыттарда, элээрдэн кэлэн, холбонон баран, тибиирдэ турдулар.
“Лысай” баар-суох табаарыһым этэ, кэлин разведкаҕа иннибэр истэҕинэ, снайпер биэрэстэттэн ордук сиртэн ытан охторбута. Балтараа чаас соһон таһаарбытым. Миигин эмиэ сүгэн истэхпинэ ыппыта. Буулдьата уолум бронигын хотон, көхсүм бронигар кэлэн сааллар, оччоҕо умса баран түһэбин. Ол да буоллар таһаарбытым.
– Туох сэриитэ бара турар дии саныыгын?
– Чахчы, НАТО-лары кытта улахан киирсии бара турар. Аныгы сэрии сэбэ элбэх. Чечняҕа дроннар суохтара, утарыта киирсии этэ. Манна өстөөҕү харахтаан көрүмүөххүн сөп. Арай разведкаҕа утары көрсөн ытыалаһаҕын. Дьону биллэрбэккэ өлөрөр албас элбэх. Дрон көтөн кэлэн баран былаастык ыстакааннаах кыранаатаны быраҕар, ыстакаан сиргэ түһэн алдьанна да, эстэр. Аны балыктыыр күрүчүөгү лескаҕа баайан баран, маска эҥин иилэ быраҕаллар. Ол таҥаскар иҥнэн соһуллар, билбэккэ кыранаата чекатын төлө тардаҕын. Сэрэнэ, кэтэнэ сылдьыахха наада. Арассыыйа мөлтөх буолбатах, ол эрээри күүһүн толору көрдөрө илик, кыайыахпыт.
– Сылдьыбыт чаастаргар сыһыаҥҥыт хайдах этэй?
– Чааспар ытааччы да этим, разведкаҕа да сылдьарым. Бары миигин сүрдээҕин убаастыыллара. Хамандыырбыт “сахалар бары эн курдуктар дуо?” диирэ. Ону “миигиннээҕэр чулуу уолаттар бааллар” диир буоллаҕым. “Эн курдук элбэх уолаттардаах киһи” диэн астынар этэ.
Биирдэ сэттэ буолан тоһуурга түбэспиппит. Ойуур устун испиппит. 20-чэ укроп түргэн баҕайытык төгүрүйбүттэрэ. Кинилэр биһигини эрдэ 200 м. сиртэн көрбүттэр. Биһиги 100-чэ миэтэрэни ааһан баран, биирдэ өйдөөн көрөбүт. Сэриилэһэ-сэриилэһэ, төттөрү чугуйдубут. Аны кэннибитин хаайа артылыарыйанан ытыалыыллар. Олох чугас түһэртииллэр. Онтон дрон көтөн кэллэ. Биири сууллардыбыт, иккис кэлбитин таппатыбыт. Алта чааһы быһа ытыалаһа-ытыалаһа таҕыстыбыт. Позициябытыгар чугаһаан баран, араассыйанан биллэрдибит. Биһиэннэрэ квадрокоптер ыытан, 22 укроп төгүрүйэ сатыы сылдьаллар диэтилэр. Онтон биһиги артылыарыйабыт кинилэри ытыалаан быыһаммыппыт. Уонтан тахса биэрэстэ барбыппыт. Ким да улаханнык табыллыбатаҕа, биир уолбут эрэ оскуолактан халымырдык бааһырбыта.
– Дойдугар хайдах кэлбиккиний?
– Хантараагым бүппүтүгэр кэргэним “тоҕо ыыппаттар?” диэн, ыксаан байыаннай борокуратуураҕа суруйбутугар, миигин буланнар, аармыйаттан уурайар бирикээһим тахсыбыта. Барар күммэр укроптар эмиэ киһини хаамтарбат үлүгэр, ытыалааһын бөҕө. Тиийиэхтээх блокпуоспар диэри сэттэ биэрэстэ. Сатыы барарга быһаарынным. Аны аптамаата суох барабын. Уолаттарга туох баарбын барытын хааллардым. Сиэппэр харчым, карточкам, докумуонум баар. Хамандыырым: “Блокпуоска этэҥҥэ тиий”, – диэн алҕаан баран ыытта. Чааспыттан киэһэ ытыалааһын намырайыыта, уон биир чааска тахсан сүүрэ турдум. Блокпуоска начаас элээрдэн тиийдим. Онтон салгыы айаннаан, Донецкайга ыстаапка тиийэн, докумуоннарбын ыллым уонна оптуобуһунан Москубаҕа диэри кэлэн, Дьокуускайга көттүм. Кэргэним, оҕолорум көрсөн үөрүү бөҕөлөрө этэ.
– Ити сылдьан бааһырбытыҥ дуо?
– Атахпар кыратык бааһырбытым, өссө оскуолак илиибэр кэлэн түспүтэ. Контузиялаахпын. Онон дьоммор “Бэс Чагдаҕа” реабилитацияҕа барабын диэбиппэр үөрүүнэн ыыппыттара. Манна үчүгэй: туох баарынан көрөллөр, эмтииллэр, астара үчүгэй, элбэҕи туһанным.
Софрон Степанович байыаннай эпэрээссийэ саамай уустук, ыарахан кэмнэригэр наар инники кирбиигэ сылдьыбыт. Кэпсээбитин курдук, элбэх түгэҥҥэ хорсунун көрдөрдөҕө. Наҕараадаҕа түспүтүн ыйыппыппар “хамандыырым суруммута, хайдах буолара буолла?” диир. Саха үгүс уолаттара дьоруойдуу быһыыларын иһин наҕараадаларын ылбакка кэлэр курдуктар. Уопсастыбаннас, былаастар аны бу кыһалҕаҕа болҕомто ууран, тугу эрэ тобуларга үлэлиирбит наада.
Биири бэлиэтиир тоҕоостоох: Софрон Степанович эһэтэ Софрон Алексеевич Пономарев Сталинград сэриитин кыттыылааҕа, сэрииттэн 1945 с. кэлбит. Софрон кыратыгар эһэтигэр иитиллибит эбит. Эһэтэ киһи буол, арыгыны батыһыма диэбит кэриэһин толорон, чөл олоҕу тутуһар, кимиэхэ баҕарар чахчы холобур буолар.
Владимир Степанов.
