Араас дьонтон: “Кэрээнэ суоҕунан дуу, балыырынан дуу, чиэһинэйинэн-үчүгэйинэн дуу, туох эрэ дьиктитинэн дуу, өйгөр саамай хатанан хаалбыт быыбар ханныгый?” – диэн ыйыттыбыт. Бэрт элбэх киһи онно хоруйдууртан батынна. Сорох дьон “ааппын уларытар эрэ буоллаххына хоруйдуубут” диэтилэр. Чэ, онон билсиҥ. Хайдах баарынан...
Владислав Доллооноп, суруналыыс:
–1989 с. Саха Өрөспүүбүлүкэтин 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин быыбарын аһара үчүгэйдик өйдүүбүн. Санаттахха, ол дьиҥнээх демократия нуорматынан быыбардаммыт, Суверенитет туһунан Декларацияны ылыммыт, СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнин быыбарын тэрийбит күүстээх парламент этэ. Ол быыбарга суруналыыс табаарыспын Иван Ушницкайы кытта Дьокуускай куорат урукку "Студенческай" маҕаһыынын кэннинээҕи КПД дьиэлэри барытын аҥаар кырыытыттан кэрийэ сылдьан аҕытаассыйа ыыппыппыт. Ол саҕана дойдуга саҥа демократия тыына тоҕо көтөн киирэн эрэрэ. Билигин быыбарга хандьыдааты бырапагаандалаан ыаллары кэрийэн боруобалаан көр эрэ! Төһө бэркэ көрсөр эбиттэр? Оттон ол саҕана дьон үөрэ-көтө аанын арыйан, ыҥыран киллэрэн ирэ-хоро кэпсэтэрэ, ону-маны ыйыталаһара.
Ити кэмҥэ Уйбаан доҕорун Иван Николаевы кытта кыттыһан, 1930-с сыллардааҕы репрессия туһунан хаһыаттарга ыстатыйа бөҕөнү суруйаллара. “Центральное дело” диэн улахан сэргэхсийиини таһаарбыт кинигэлэрэ саҥа тахсан сылдьар кэмэ. (Таарыйа кыбыттахха, ол кинигэни мин эрэдээксийэлээн таґаарбытым). Быһата, Уйбааным популярнай бөҕө киһи.
Биһиги оччотооҕу демократия ухханыгар оҕустара сылдьар эдэр дьон бастаан ол быыбарга “кыайыахпыт” диэн өйбүтүгэр-санаабытыгар да оҕустарбат этибит. Ол гынан баран, бу быыбарга Уйбаан Ушницкай кыайан, СӨ Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта. Бу – өйбөр-санаабар саамай күүскэ олорон хаалбыт быыбар!
Өссө биир өйдөнөн хаалбыт быыбар – 2001 – 2002 сс. ыпсыыларыгар буолбут СӨ Бэрэсидьиэнин быыбара. Оччолорго мин бырабыыталыстыба аппараатыгар үлэлиирим. Ол эрээри, кэллиэгэбин И.Дьулустааны кытта “былаас хандьыдаата” В.Штырову утаран, Ф.Тумууһап штабын кытта быһаччы үлэлэспиппит. Дьикти ээ, ол гынан баран бу иһин туох да миэрэҕэ тардыллыбатахпыт, ити биһиэхэ туох да суола-ииһэ, содула суох хаалбыта.
Аркадий Самсонов, биэнсийэлээх, Бүлүү, Халбаакы:
–1996 с. буолбут РФ Бэрэсидьиэнин быыбарын өйдүүбүн. Ельцин уонна Зюганов киирсиилэрэ олус хатыһыылаахтык, айдааннаахтык ааспыта. Саха улуустарыгар-нэһилиэктэригэр биир ыал иһигэр кытта хайдыһыылар, хапсыһыылар, иирсээннэр кытта бааллара.
Мин – уруккута ССКП чилиэнэ киһи – сэбиэскэй былааспын оччоҕо да өрө тута сылдьарым, быыбарга наар хомуньуустарга куоластыырым. “Ким туһатыгар быыбардыыбын?” – диэн боппуруос миэхэ турбат этэ. Ол саҕана “судаарыстыбаннай массыына” барыта хомуньуустары холуннарыыга, баһааҕырдыыга үлэлээбитэ. Онно бөһүөлэкпит маҕаһыынын таһыгар биир улахан былакааты ыйаабыттара өйбөр хатанан хаалбыт. Онно КПРФ лиидэрэ Геннадий Зюгановы маҥан халааттаах быраас дуу, медик дуу курдук гынан ойуулаабыттар. Ол маҥан халаата барыта хаан бырдаҥалаан кып-кыһыл, аны туран, илиитигэр кыа хаан буолбут сиэрпэлээх уонна өтүйэлээх. Быһата, Зюганов быраас дуу, морг үлэһитэ дуу буолан “Арассыыйаны эпэрээссийэлээн” дьаабылыы турар. Бу былакаат миэхэ, оччолорго 30-чча саастаах киһиэхэ, өйбөр-санаабар аһара улахан дьайыыны оҥорбута. Куоластаары оҥосто сылдьар хомуньуустарбар саарбахтааһын кыымын сахпыта. Ол саҕана сэбиэскэй дьон бары да официальнай бэчээккэ суруллубуту, былакаакка уруһуйдаммыты чугастык ылынар, “ама, албыннаабатылар ини” диэн итэҕэйэр буоллахпыт.
Кэлин дьаһалтаҕа үлэлии сылдьан “былаас баартыйатыгар хайаан да 70 – 90 бырыһыан куолаһы биэриэхтээххит!” диэн ыйыы-кэрдии бөҕөтүн истэн кэллэхпит. Сэбиэскэй кэмнээҕи үөрүйэҕинэн, быыбар сарсыарда 5 – 6 чааска саҕаланан баран, биир чаас иһинэн нэһилиэнньэ барыта 100 бырыһыан куоластаан бүтэр “муодата” баара. Улуус салалтата “7 чааһы ааһан эрэр, хайдах баччааҥҥа диэри быыбардаан бүтэ иликкитий?” – диэн төлөпүөнүнэн тохтообокко ыган-түүрэн эрийэрэ.
Иннокентий Федоров, 60 саастаах:
–Быыбар диэни истиэхпин да баҕарбаппын. Быыбардаабаппын даҕаны... Урут быыбар кэмигэр туохтан эрэ соһуйбут-өмүрбүт эбит да буоллахпына, билигин ону барытын умнубуппун. Ол барыта “актуальноһа” ааспыт, ону ахтыһарга да остуойута суох. Дьэ билиҥҥи быыбарга баар: араас дьаабы, кэрээнэ суох быһыы...
Хаһан эрэ өрдөөҕүтэ Дьокуускай куорат Дууматын быыбарыгар хандьыдаат буолан киирсэ сылдьыбыттааҕым. Хандьыдааттар элбэх этибит. Ханнык эрэ “казактар бэрэстэбиитэллэрэбин, атамааммын” эҥин дэнэр дьон бааллара. Бу дьон быыбар иннигэр “досрочнай” куоластааһыҥҥа уокурукпут арыгыһыттарын, бичтэрин, бомжтарын барытын хомуйан, оптуобуһунан тиэйэ сылдьан бэйэлэрин туһаларыгар “куоластаппыт” этилэр. Биллэн турар, арыгы манньаҕа. Бу баҕайылар онно саатар киһилии хаачыстыбалаах арыгыны буолбакка, куһаҕан “паленай” арыгыны иһэрдэннэр киһи бөҕөнү сүһүрдэн өлөрө сыспыттарын өйдүүбүн. Балыыһаламмыттар эҥин бааллара. Кэлин ол биллэн хаалан, ханнык хандьыдаат дьону сүһүрдүбүтүн быһаарсыы буолбута да, туох да түмүгэ суох хаалбыта. Хас да хандьыдаат өттүттэн оннук “ньыма” туһаныллыбыт быһыылааҕа, “мин буолбатах – кини!” диэн балыйсыы бөҕөтө этэ.
Өссө маннык баара... 1995 сыл эбитэ дуу? Дьокуускай куорат мээрин быыбарыгар Спартак Борисов турбута. Сүрүн утарсааччыта саха киһитэ этэ, Семен Назаров эбитэ дуу... Онно Ил Түмэн дьокутаата А.Гольдман биир хаһыакка тута икки ыстатыйаны таһаарбыт этэ. “Спартак Борисовка быыбардыаҕыҥ” диэн нууччалыы уонна “Саха киһитэ кыайыахтаах” диэн ис хоһоонноох сахалыы... Быһата, икки утарсар хандьыдаат “өйөө” диэн көрдөһүүлэрин иккиэннэрин толорбут, таарыйа, хайалара да кыайбытын иһин “быыбарга өйөөбүт” киһи аатырар кыахтаммыт этэ. Онтон сылтаан элбэх күлүү баара.
Ол саҕана элбэх быыбарга буспут-хаппыт Спартак Борисов “быыбарга нуучча дьоно букатын сылдьыбаттар, оттон сахалар – сылдьаллар. Сөпкө гыналлар” диэн нуучча быыбардааччытын хомуруйан этэрин-тыынарын өйдүүбүн.
Сахаайа, 47 саастаах:
–1993 с. Дьокуускай куорат Дууматын быыбара быһыылааҕа. Биир эдьиийим куорат быыбардыыр уокуруктарын кэрийэ сылдьан хас да сиргэ быыбардаан, ол “үлэтин-сыратын” соболоҥор бүтүн биир дьааһык кэриҥэ сампаан арыгыны ылан үөрэн-көтөн кэлбитин өйдүүбүн. Ол саҕана быыбардыы кэлбит киһиэхэ сампаан бытыылкатын манньалаан ыыталлара. Ол эрээри, эдьиийим ханна бэрэпиискэлээх буолан, туох албаһынан хас да быыбар учаастагар тэҥҥэ куоластаабытын билиҥҥэ диэри өйдөөбөппүн.
Уйбаан, 37 саастаах, бүддьүөт тэрилтэтин үлэһитэ:
–Мин билигин “хайдах куоластаныллыахтааҕын эҥкилэ суох билэр” бүддьүөт тэрилтэтин үлэһитэбин. Урут, 5 – 6 сыллааҕыта, оскуолаҕа үлэлии сылдьыбытым. Ол саҕана барыта чуолкай уонна чопчу этэ. Оскуола салалтата ханнык хандьыдаакка, ханнык баартыйаҕа куоластыыргын этэр, оттон эн “сөпкө куоластаабыккын” дакаастыыр туһугар быыбар хабыынатыгар киирэн баран куоластаабыт бүлүтүөҥҥүн хаартыскаҕа түһэрэн кинилэргэ тиксэрэҕин. Барыта судургу, өйдөнөр. Билигин оскуолаҕа буолбакка, атын, улахан бүддьүөт тэрилтэтин отделын салайабын. Быйылгы быыбарга туох да ыгыы-түүрүү суох. Арай, барыллаан куоластааһын (праймериз) саҕана, “былаас баартыйатын туһатыгар отделгыттан хас киһи куоластыырый?” диэн испииһэк оҥорторбуттара. Праймериз кэннэ, “бу дьон чахчы куоластаатылар дуо?” диэн ыйыппыттара. Онтон атын туох да ыгыыны, түүрэйдээһини билбэккэ олоробут. Дьиҥинэн, быыбар ыган кэллэҕинэ “туох эрэ инструкция син биир кэлиэхтээх” диэн сэрэйэбин эрээри, пакаа туох да суох. Ол – дьикти.
Оттон биһиги, бүддьүөт үлэһиттэрэ, хайдах “сөпкө куоластанылларын” ол ыйыыта-кэрдиитэ да суох билэбит.
Корнилова Марфа, урбаанньыт:
–Петербург куорат Красносельскай оройуонугар 2000-тан тахса быыбардааччылаах быыбар учаастагар хамыыһыйа чилиэнинэн үлэлээбиттээҕим. Иккиттэн тахса сыл устата. Саамай өйдөөн хаалбыт быыбарым: 1996 с. Петербург куорат мээрин дуоһунаһыгар В.Яковлев урукку мээри (А.Собчак) бэрт кыра бырыһыанынан кыайыыта. Оччотооҕу быыбардар аһара чиэһинэй буолаллар эбит. Яковлев 47 бырыһыаны ылан, 46-ҕа чугаһыыр бырыһыаннаах Собчагы кыайан тахсыбыта. Собчак хамаандатын дьоно “удар ломом в спину” диэн Яковлевы үөхсүү бөҕө буолалларын өйдүүбүн. Быһата, быыбарга туруо суохтаах киһи “кэннилэриттэн өйдөппөккө-биллэрбэккэ сылдьан” туруоруммут курдук балаһыанньалаах быһыылааҕа. Биһиги ол Яковлев Саха сиригэр, Өлүөхүмэҕэ төрөөбүтүн кэлин билэн соһуйбуппут.
Эмиэ ол сылларга, арай, биир быыбар иннигэр КПРФ штабыгар миигин ааппын ааттаан ыҥыран соһуттулар. Тоҕо ыҥырбыттарын кэлин эрэ өйдөөбүтүм.. Ол саҕана мин сыһыарыллыбыт быыбардыыр хамыыһыйам учаастагын чилиэннэрэ бука бары кэриэтэ дьэбириэйдии араспаанньалаах дьон этилэр. Хомуньуустар биһиги испииһэкпитин ылан үөрэтэн көрөн баран, “Корнилова”, “Марфа”, “Михайловна” диэн ааттаахпын көрөн баран, “бу саамай типичнэй, кырдьаҕас нуучча эмээхсинэ буолуохтаах, хомуньуустар диэки ыалдьара буолуо” дии санаабыттар этэ. Тиийбитим, кырдьаҕас эмээхсин-оҕонньор бөҕөнү мунньубуттар. Букатын атын дьүһүннээх, 30-ча эрэ саастаах киһи тиийэн кэлбиппэр, улаханнык соһуйбуттара. Дьиҥинэн, быыбарга хомуньуустар ааттарыттан кэтээн көрөөччү гыныахтарын баҕарбыттар эбит этэ.
Егор Федотов, 60 саастаах:
–Ханнык сылын өйдөөбөппүн... Биир федеральнай баартыйа аатыттан “кэтээн көрөөччү” аатын ылан, Дьокуускай куорат Аппа уҥуорунааҕы быыбар учаастагар сылдьыбытым. Быыбар эргэ мас дьиэҕэ буолбута. Кэтээн көрөөччүлэр элбэх этибит. Онно хомуньуустар кэтээн көрөөччүлэрэ – дьиҥнээх хомуньуустуу дьүһүннээх, элбэх саҥалаах-иҥэлээх, олоххо актыыбынай позициялаах кырдьаҕас дьон; СПС уонна “Яблоко” бэрэстэбиитэллэрэ – аһара үөрэхтээх дьүһүннээх, ачыкылаах-паапкалаах, нууччалыы-сахалыы тэҥҥэ тыбыырар эдэр дьон; “былаас баартыйатын” дьоно чунуобунньуктуу моһуоннаах о.д.а. буолалларын бэлиэтии көрбүппүн өйдүүбүн. Ол эдэр “демократтар” быыбары кэтээн көрөөччү тугу гыныахтааҕын, туох бырааптааҕын, быыбар хамыыһыйатын чилиэннэрэ туох боломуочуйалаахтарын, быыбар туһунан сокуону эҥин барытын брошюра курдук оҥостон илдьэ сылдьаллар, барытын нойосуус билэллэр, ордук-хос хамсаныы таҕыста да айдаан бөҕөнү таһаараллар. Быһата, “маннык дьон баалларыгар быыбар түмүгүн киһи хайдах да сатаан балыйыа суох” дии санаабыппын өйдүүбүн.
Ол быыбарга туох да сокуону кэһии тахсыбатаҕа. Арай, “демократ” кэтээн көрөөччүлэр биир киһини “бу киһи иккистээн киирэн куоластыы турар” диэн саба сырсан тиийэн биир киһини тутан ылаары ынньаҕалаттылар. Киһилэрэ утарсыы, этиһэн-үөхсэн ардырҕаһыы бөҕө. Кэлин билбиппит: үүт-үкчү дьүһүннээх игирэ дьон куоластыы сылдьаллар эбит. Игирэтин аҥаара быыбардаан баран, таһырдьа тахсан табахтыы турбут этэ.
Бэй. кэр.
Сэҥээриилэр