Атырдьах ыйын 12 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ бары оскуолаларыгар саха тылын үөрэтии туһунан Саха АССР Норуотун хамыһаардарын сэбиэтин (Совнарком) уурааҕа тахсыбыта 100 сылын туолбута. Бу докумуону “төрөөбүт тылбытын тыыннаах хаалларбыт, улахан суолталаах уураах” диэтэххэ, туох да омнуолааһын суох. Оттон төрөөбүт тылы үөрэтиигэ учуобунньук улахан суолталааҕа биллэр.
Кистэл буолбатах, кэнники кэмҥэ “Саха тылын учуобунньуктара олус уустук, улахан да киһи өйдөөбөт гына оҥоһуллубуттар” диэн тыл-өс аһара элбэхтик иһиллэр буолла. “Уустук учуобунньуктан сылтаан, сахалыыттан батынан нуучча кылааһыгар көһөргө күһэллибиттэр” диэччилэр да баар буоллулар.
Онон, бүгүн саха тылын учуобунньуктарын тула кэпсэтэн көрүөҕүҥ. Бу суруйуу үлэлии сылдьар учууталлар, төрөппүттэр, үөрэнээччилэр, уопсастыбанньыктар, учуонайдар санааларыттан таҥылынна.
Урукку учуобунньуктар
Кэм-кэрдии уларыйдаҕын ахсын учуобунньук тутулугар, ис хоһоонугар ирдэбил эмиэ уларыйан иһэрэ өйдөнөр. Кыратык устуоруйаны сэгэттэххэ, бастакы учуобунньугу XVII үйэҕэ чех учуонайа Ян Амос Каменскай, оттон Арассыыйаҕа XIX үйэҕэ Константин Ушинскай (“Родное слово”) оҥорбуттар. Сахабыт сиригэр 1917 сылтан, С.А. Новгородов алпаабыта баар буолуоҕуттан, сахалыы сурукка-бичиккэ үөрэтии саҕаламмыт.
Ааспыт үйэ 60-с сылларыгар дойду үөрэхтээһинин систиэмэтигэр суолталаах кэм кэлэн ааспыт: төрөөбүт тылларга улахан болҕомто уурулла сылдьыбыт. Били, “Куһаҕан үчүгэйдээх” диэбиккэ дылы, оччолорго РСФСР норуоттара төрөөбүт тылларын сүтэрэр кутталлара үөскээбит. Онон сиэттэрэн, өрөспүүбүлүкэбитигэр билим-чинчийэр институт тэриллибит. Ол аата, судаарыстыба сорудаҕынан, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, методистар, эспэримиэнниир оскуолалар, саха тылын учууталлара, оҕолору кыттыһыннаран туран, анаан-минээн учуобунньуктары оҥоруунан дьарыктанар буолбуттар. Онтон 1990-с сыллардааҕы ыһыллыы-тоҕуллуу кэнниттэн бу үлэ тохтообут, учуобунньуктары ааптардар бөлөхтөрө анал куонкурус түмүгүнэн оҥорор буолбуттар. Ону даҕаны, хантан эмэ харчы көһүннэҕинэ, ону иилэ хабан ылан, сайаапка түһэрэн, куонкуруһу кыайан, болдьоммут кэм иһигэр бэрт ыксалынан бүтэрэ охсон туттарар буолбуттар. Тэҥнэбилгэ, сэбиэскэй кэмҥэ оҥоһуллубут учуобунньуктар бэрт улахан сиидэлээһини, ырытыһыыны ааһан тахсаллар этэ. Холобур, үгүс көлүөнэ үөрэммит, 1965 с. тахсыбыт Н.А. Ааллааҕыскай букубаара оннук элбэх ырытыыны ааспыта. Оттон 80-с сылларга М.Е. Охлопкова норуодунай суруйааччы Д.К. Сивцев-Суорун Омоллооннуун оҥорбут букубаардара ССРС быыстапкатыгар кытта биһирэммитэ. Ити учуобунньуктар тыллара-өстөрө хомоҕой, оҕоҕо чугас буолан, үөрэнээччи ону үөрэ-көтө ылыммыта.
“Мас учуобунньуктар”
Оттон бүгүҥҥү учуобунньуктар тустарынан төрөппүттэртэн, учууталлартан уонна үөрэнээччилэртэн ыйыталаһан көрдүм. Дьон санаата, сүнньүнэн, биир эбит. Ону “барыта хатылаһыы буолууһу” диэн үрдүн-үөһэ туһунан киллэрэ сатаабатым. Үлэлии сылдьар саха тылын учууталлара аныгы учуобунньуктары, биир тылынан, “мас учуобунньуктар” диэн ааттыыллар эбит. Ол эбэтэр, “Мас курдук кытаанах, имигэһэ суох, төрөөбүт тылы таптыырга, тыл сүмэтин иҥэринэргэ ииппэт” диэн сыаналыыллар. “Билиҥҥи учуобунньуктар оҕоҕо адьас табыгаһа суохтар. Эрчиллиилэрэ олус аҕыйах, быраабылаҕа охтон хаалбыттар, наһаа научнайдар, ону үөрэнээччи ылыммат. Бэтэрээн учууталлар урукку уопуттарыттан мунньуммут эрчиллиилэр хомуурунньуктарын эҥин туһанан үөрэтэллэр, оттон эдэрдэр мунаахсыйаллара элбэх”, — дииллэр. “Сорох учуобунньуктар, ордук алын кылааска туһаныллар үөрэх кинигэлэрэ, халы-мааргы тыллаахтар, оҕоҕо сөптөөх тиэкистэрэ суох, инньэ гынан, 5-с кылааска сахалыы билбэт оҕолор кэлэллэр. Быйыл 5-һи бүтэрбит оҕолору сылы быһа саха оҥоро сатаатыбыт да — кыайбатабыт” диэччилэр эмиэ бааллар.
Ыйытыкка кыттыбыт учууталлар бары да “Билиҥҥи учуобунньуктар “алын — орто — үрдүкү сүһүөх кылаас” диэн биир систиэмэтэ суохтар, онон үөрэтэргэ олус уустук, оҕо дэлби булкуллан хаалар” диэн бэлиэтииллэр.
“Соруйан оҕону тэйитэргэ анаммыт учуобунньуктар...”
Төрөппүттэртэн ыйыталастахха, бары да кэриэтэ олус ыарырҕаталлар эбит. Ордук бу икки сыллаах дьиэттэн үөрэниигэ сордоммуттар. “Саатар саха тылын кыайар инибин диэн, оҕобор саҥа тиэмэни быһаараары учуобунньугу арыйан көрөн баран, саллан сапсыйан кэбистим. Эчи, тыла-өһө ыарахана, эрчиллиилэрин улахан да киһи өйдөөбөт. Аны туран, тиэрминнэрбит аһара нөҥүө түһэн сахатыйан хаалбыттар, холобур, “антоним – онтуоньум, синоним – синиэньим” буолбуттар. Биһиги бары урут “падеж” диэн үөрэнэн кэлбиппит, онтубут “түһүк” буолбут, “предмет” диэммит “барамайга” кубулуйбут...
“Билиҥҥи кинигэлэртэн киһи дьиктиргиирэ элбэх. Уруккулары тоҕо сирбиттэрин өйдөөбөппүн. Ис киирбэх, быраабылаларга сөрү-сөп эрчиллиилэрдээх, оҕоҕо барсар иитэр-үөрэтэр суолталаахтара этэ ээ” дииллэр.
Биир наһаа эрэйдэммит төрөппүт “Оҕоҕо уруогу аахтараары саха тылын үөрэхтээхтэриттэн, учууталлартан ыйыталаһан да көрдөххө — кыайбаттар. Ону, эгэ, оҕо кыайан өйдүө дуо? Билиҥҥи учуобунньуктар “Оҕолор саха тылын үөрэппэтиннэр” диэн соруктаах оҥоһуллубуттар. Оҕом кыһалла, үөрэтэ сатаан баран, саха тылын уруогун абааһы көрөр буолла. Уруок ааҕарбытыгар, саха тылын учуобунньугун арыйдыбыт да, оҕом үөһэ тыынар. Инньэ гынан, оҕобун аһынан нуучча кылааһыгар көһөрөр санаалар кытта киирэллэр” диир. “Урукку учуобунньуктар туох да куһаҕана суох этилэр. Ол былыргы учуобунньуктарынан төһөлөөх учуонай, академик үөрэнэн тахсыбыта буолуой? Бу учуобунньугу оҥорбут дьон көмөлөрүнэн, аны ол лаппа аҕыйыыра буолуо” дииллэр.
“Аныгы оҕо саха тылын үөрэтииттэн тэйэн эрэр” диэн долгуйабыт. Биллэн турар, быһыы-майгы оннук сытыырхайбытыгар саба халыйан кэлбит балысхан сайдыы, глобализация төрүөт буолбута өйдөнөр. “Онно бу кимнээх эрэ соруйан оҕо аахпатын, сөбүлээбэтин курдук оҥорбут халы-мааргы учуобунньуктара ытаһа буолаллар эбит” диэн түмүккэ эмиэ кэлиэххэ сөп.
Манна даҕатан эттэххэ, ким эрэ оҥорбут учуобунньугун “халы-мааргы” диэн аҥаардастыы үрдүттэн “хотор” дөбөҥ курдук. Ханнык баҕарар үөрэх кинигэтэ элбэх бэрэбиэркэни ааһан бигэргэтиллэр буолуохтаах. Арай итэҕэһин-быһаҕаһын көннөрөн, ситэрэн-хоторон, тупсаран биэрдэххэ хайдаҕый? Учууталлар: “Үөрэх кинигэлэрин бары кыттыһан оҥоруохха, ордук быраактык учууталлар санааларын учуоттуохха. Учуобунньугу оҥорууга ким кыһаллыахтааҕа, ким ону иилиэхтээҕэ-саҕалыахтааҕа да биллибэт курдук. Барыта чып кистэлэҥинэн таҥыллан баран, бэчээккэ барбыта эрэ баар буолар. Биһиги ити туһунан элбэхтик этиммиппит, онуоха иһиттэҕэ буолбуттара да, билиҥҥитэ кыттыһыннарбаттар”, — дииллэр.
“Сатаан үөрэппэккит”
Дьиҥинэн, араас таһымнаах мунньахтарга билиҥҥи учуобунньуктар оҕону үөрэтэргэ табыгаһа суохтарын, аһара көнтөрүктэрин туһунан элбэхтик этэллэр эбит. Ол үрдүнэн, үөрэтэ сылдьар быраактык-учууталлар санааларын тоҕо истибэттэрэ, ылымматтара – өйдөммөт. Төһө да учуобунньук ааптардара элбэҕи үлэлээбит, ытыктанар дьон буолбуттарын иһин, бу учуобунньугунан үлэлии сылдьар дьон санаатын истиэхтээхтэрэ, сыыһа-халты баар буоллаҕына, өһүргэммэккэ ылыныахтаахтара эбитэ буолуо. Уопсай дьыала туһа диэн. Бу туһунан учууталлар учуобунньук ааптардарыгар эттэхтэринэ, дьонноро: “Ити учуобунньугунан сатаан үлэлээбэт буоллаххытына – эһиги мөлтөх учууталларгыт, үлэҕитин кыайбат буоллаххытына — атын сиргэ баран үлэлээҥ,” – диэн, «ыстыык үөһэ» түһэрэн ылар түгэннэрэ эмиэ баар эбит. Быһата, кэккэ ааптардар санааларын табар, алы гынар туһугар, бүтүн норуот тылын толук уурар балаһыанньа үөскээбит курдук.
Таарыйа даҕатан эттэххэ, ыйытыкпыт кэмигэр сорох учууталлар: “Бу билиҥҥи учуобунньук куһаҕана өйдөнөр. Ол гынан баран, ону эһиги аһара күүркэтэҥҥит, учуобунньук ыараханын наһаа дьөлө хаһан суруйаҥҥыт, төрөппүттэри муннаран, тэйитэн кэбиһэҕит. Саха тылын үөрэтии олус уустук курдук санааҕа тиэрдэҕит. Ол түмүгэр, сылтан сыл аайы төрөөбүт тылын үөрэтэртэн батынар оҕо аармыйата хаҥыы турар”, — диэн буруйдаатылар.
Быһата, кимнээх эрэ оҕо үөрэнэр кыаҕа суох толоос учуобунньугун оҥорбуттар, ол куһаҕанын саралаан суруйуу эмиэ оҕону сахалыы үөрэхтэн тэйитэр эбит. Уҥа бар, хаҥас кэл, суолбут барыта бүтэй, муҥур буолан хаалбыт.
Балаһыанньа өссө дириҥии илигинэ, ону аһаҕастык билинэн, көннөрүнэ охсорбут тоҕо сатаммата буолуой?
Тугу гынабыт?
Быйыл Төрөөбүт тыл күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев саха тылын чинчийэр научнай киини тэрийэр, саха тылын уонна литэрэтиирэтин үөрэтии чаастарын элбэтэр, төрүт култуурабытын, устуоруйабытын, Саха сирин географиятын оскуолаларга үөрэтэр туһунан эппитин бары да улаханнык үөрэ истибиппит. Онон, үөһэттэн улахан хамсааһын тахсарыгар бүк эрэнэбит. (Билиҥҥитэ төрөөбүт тылы үөрэтии чааһын аҕыйата сатыыр айдаан быһаарылла илик эрээри, онно тохтуу барбаппыт. Кэпсэтэр тиэмэбит атын).
2021 с. “Судаарыстыбаннай тыллары сайыннарыы” бырагыраамата бигэргэммитэ. Онно учуобунньуктары таһаарарга харчы көрөр буолбуттара. Урут учуобунньуктар бары соҕуруу баран бэчээттэнэр эбит буоллахтарына, билигин ону оҥорорго көҥүллээх икки кыһалаахпыт. Онон, киирбит этиилэри учуоттаан, билигин баар учуобунньуктары көннөрүөх тустаахпыт.
Сэбиэскэй кэмҥэ учуобунньуктары хас эмэ сыл бэрэбиэркэлээн, ырытан эрэ баран туттары көҥүллүүллэрэ. Итинник уопут Татарстааҥҥа билигин да туһаныллар эбит. Татаардар учуобунньук бэчээттэниэн иннинэ эрдэттэн интэриниэккэ дьүүлгэ таһаараллар эбит. Онно сыыһа-халты ыйыллыбытын кэннэ, ону ырытыһан, дьүүллэһэн баран, сөптөөҕүн быһааран бэчээттииллэр. Биһиэхэ манан дьарыктанар дьон да суох курдук. Онон, билигин учуобунньукка үлэлэһиэн баҕалаах дьону түмэн, кинилэрдиин күүскэ ылсан үлэлэһэр уолдьаспыт. Холобур, оскуолаларга айымньылаахтык үлэлии сылдьар учууталлары учуобунньук ис хоһоонун оҥорууга-таҥыыга кыттыһыннарар тоҕо табыллыбатый... Учуонайдар билим төрдүн-тирэҕин биэрэллэр, методистар – ньыматын, тылын-өһүн суруйааччылар, оҕо тылын-өһүн билэр дьон сааһылыыллар. Онно эбии хайаан да апробация ыытыахха наада: бу оҥоһулла сылдьар учуобунньугу оҕолор төһө ылыналларый, өйдүүллэрий? Оччоҕуна эрэ туһалаах учуобунньук оҥоһуллан тахсар кыахтаах.
Учуобунньугу оҥоруу – уустук үлэ. Аны ону үөрэнээччи хайдах ылынара – туспа тургутуу. Хас да оскуола оҕотуттан саха тылын үөрэтиини төһө ыарырҕатарын ыйыппыппар, “Сахалыы билэбит, үөрэтэбит, ол эрээри нуучча уонна омук тылын уруоктарын быдан чэпчэкитик ылынабыт, онно барыта чуолкай, өйдөнүмтүө” дииллэр.
Оҕо ийэ тылыттан тэйэн эрэрэ, төрөппүт сахалыы тыллаах кылаастан оҕотун “куоттарара” – билиҥҥи кэм тыҥаан турар кыһалҕата. Оннук буолбатын туһугар бары турунан туран үлэлиир-хамсыыр, онно мэһэй буолар харгыстартан босхолонор ытык иэстээхпит.
Дмитрий ИВАНОВ.
