Кэнники кэмҥэ ордук оҕолорго бэриллэр быһыыга төрөппүттэр сөбүлэҥнэрин биэрбэт буолуулара элбээтэ. Ол туһунан социальнай ситимҥэ, көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэҕэ үгүстүк суруйаллар. Улахан да дьон онтон хаалсыбаппыт, араас матыыбынан ылбат буола сатыыбыт, арааһы бары куолулуубут, иммунитеппыт күүстээҕэр эрэнэбит, тумуу хаарыйыа суоҕун курдук сананабыт. Кырдьаҕас дьоммутун харыстааммыт, быһыы бэрдэрбэппит.
Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, хайдах эбитий? Вакцинация ыйытыгынан Дьокуускай куорат 1-кы №-дээх бэликилииньикэтин профилактикаҕа отделын сэбиэдиссэйэ Е.М. Дьячковскалыын кэпсэтэбин.
Ефросинья Михайловна, вакцинация ханнык бириэмэҕэ чуолаан ыытылларый?
– Күһүн. Балаҕан, алтынньы ыйдарга.
Бүгүҥҥү туругунан эһиги бэликилииньикэҕитигэр нэһилиэнньэ төһө араҥата кэлэн быһыы ылла?
– 2019 сылга 22 000 улахан дьоҥҥо, эмиэ оччо ахсааннаах оҕо-аймахха быһыы бэрилиннэ. Онон бэликилииньикэ үрдүнэн 45 000 кэриҥэ киһиэхэ быһыы оҥоһулунна.
Быһыы ылартан аккаастанар дьоҥҥо тугу сүбэлиэ этигитий?
– Доруобуйаларын бөҕөргөтүнэн битэмииннэ, аскорбинката ылан истиннэр. Дьон тоҕуоруһар сирдэринэн сылдьартан туттунуохтарын наада. Билигин халлаан үчүгэйдик тымныйа илик. Дьон чараастык таҥна сылдьар. Бүгүн халлаан сылааһыгар кроссовканан сылдьар киһи халлаан эмискэ тымныйан, 30 кыраадыс буоллаҕына, оннук чараастык таҥна сылдьан оптуобус тохтобулугар уһуннук турда да, ыалдьара биллэн турар. Кириибинэн ыалдьыы сүрүн биричиинэтэ – тымныйан ыалдьыы буолар. Иммунитета мөлтүү сылдьар киһи кириикэ ыалдьа сылдьар киһини кытта алтыстаҕына, биллэн турар, ыалдьар.
Кырдьаҕас дьон быһыы ылартан сэрэхэдийэр түбэлтэлэрэ тахсар. Маннык түгэҥҥэ тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Быһыыны ылара, ылбата киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах буоллаҕа. Кырдьаҕас дьоҥҥо “без консервантов” диэн кыра оҕолорго бэриллэр вакцинаны биэриэххэ сөп. Ону тулуйаллар. 90 саастарын ааспыт кырдьаҕастар кэлэн быһыы ылаллар.
Холобурун ылан эттэххэ, дьиэҕэ биэс буолан олороллор. Кырдьаҕас ийэлээхтэр. Атыттар бары быһыы ылбыт буоллахтарына “коллективный иммунитет” диэн баар буолар. Онон кырдьаҕас киһи ыалдьыа суоҕун сөп. Быһыы ылыах иннинэ, иммунитеты бөҕөргөтөр антигистаминнай препарат уонна элеутерококк биир ый устата иһиллиэхтээх. Ол кэнниттэн вакцина туруордахха үчүгэй. Онон үчүгэйдик бэлэмнэнэн баран быһыыны ылар ордук.
Вакцинация буола турарын биир бэйэм билбэккэ сылдьабын. Мин курдуктар элбэх буолуохтаахтар. Ханна баран, хайдах ылабыт?
– Олорор сирдэринэн бэликилииньикэлэринэн быһыыны ылаллар. Учаскыабай тэрэпиэп бырааска эбэтэр быһыы биэрэр профилактика кэбиниэтигэр кэлэн ылыаххытын сөп. Бу кэмҥэ тэмпэрэтиирэҥ суох, дьарҕа ыарыыҥ бэргээбэтэх, ыалдьыбакка сылдьар буолуохтааххын.
Онтон мин билигин тута ылыахпын сөп дуу? Үйэбэр кириип утары быһыы ыла иликпин ээ.
– 10 хонук иммунитеты көтөҕөр элеутерококк иһэн баран кэлиэххин сөп.
Онтон бэлэмэ суох билигин ыллахпына?
– Оччоҕуна туруккун бэрэбиэркэлээн баран биэриэхпитин сөп.
Дьэ, ити курдук тургутан көрүүлээх кэпсэтии кэнниттэн быһыы ыларга сөбүлэһэбин. Ефросинья Михайловна тэмпэрэтиирэни, сүрэх пульсун кээмэйдиир, хаан баттааһынын мээрэйдиир уонна, биллэн турар, фонендоскобунан иһиллиир. Ол кэнниттэн, кырдьыгынан эттэххэ, хайа өттүбэр быһыы ыларбын мунаардарбын да, прививка кэбиниэтигэр киирэбин. Анал күндэликкэ бэлиэтээбиттэринэн, бүгүн 53-с киһинэн аатым сурулунна. Ити күнүс эбиэт саҕана. Ол аата аҥаардас күн аҥаарыгар 50-тан тахса киһи сылдьыбыт. Ааҥҥа сүбэлиир сурук ыйанан турар “Быһыыны ылан баран 30 мүнүүтэ кэбиниэт таһыгар олоруохтааххын” диэн. Билбэт киһиэхэ наадалаах сүбэ эбит.
Кириип ыарыы ыарахан содула – сэбиргэхтэтии (пневмония), маны тэҥэ гайморит, фронтит, этмодит буолар.
Кирииптэн хайдах харыстаныахха?
Бу – вируһунан тарҕанар инфекционнай ыарыы. Кирииптээтэххинэ, ыарыы эмискэ саҕаланар, 38-с кыраадыска тиийэ үрдүүр. Киһи сэниэтэ суох буолар, төбөтө, быччыҥнара ыалдьаллар, сөтөллөр. Ардыгар ыарыыны чэпчэкитик аһарыахха эмиэ сөп.
Сэрэхтээҕэ, өлүүгэ тириэрдэр кириип көрүҥнэрэ эмиэ бааллар.
Ол курдук, кирииби көбүтээччи А уонна В вирустар түргэн тэтиминэн тарҕаналлар. Ыарыы вируһугар сыстыбытыҥ аҕыйах чаас кэнниттэн кириип вируһа тыынар уорганыҥ салыҥнаах бүрүөлэрин сүһүрдэр, онно бактыарыйалар киирэн ыарыы саҕаланар. Киһи дьиксинэрэ, сылтан сыл вирус саҥа көрүҥэ үөскүү турар.
Үгүспүт кирииби баардылаабаппыт, боростуой тумуу ыарыытын курдук ылынарбыт баар суол. Дьиҥэр, оннук буолбатах эбит. Кириип бэйэтин кэнниттэн хаалларар ыар содула үгүс. Ол курдук, бастатан туран, тыҥаҕа охсор. Онон кирииптэн өлүү төрүөтэ сэбиргэхтэтии (пневмония!) буолар.
Маны тэҥэ үөһээҥҥи тыынар уорганнарбытыгар (кулгаах, мурун, күөмэй ыарыылара), сүрэх-тымыр уорганнарыгар, ньиэрбэ систиэмэтигэр дьайыыта күүстээх. Мантан сылтаан дьүлэй да буолан хаалыаххын сөп. Дьарҕа (хроническай) ыарыылаахтар ыарыылара көбөн тахсарынан сэрэхтээх.
Быһыыны ылыы – мэдиссиинэ ирдэбилэ
Дьэ, онон кириипкэ ыалдьыбат туһуттан быһыы ыларбыт наадалаах. Быһыыны ыларбыт туһаттан атыны аҕалбатын, содула суоҕун мэдиссиинэ билимэ дакаастаан турар. Онон икки атахтаах бары ыларбытын ирдииллэрэ оруннаах. “Ыарыыны эмтиирдээҕэр, сэрэппит ордук” диэн бэргэн этии бу кэмҥэ саамай тоҕоостоохтук туттуллар.
Онон быһыыны нэһилиэнньэ бары араҥата оҕотуттан эмэнигэр тиийэ, маны сэргэ нэһилиэнньэни хааччыйар атыы-эргиэн, тырааныспар, эмп уонна оскуола тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ, устудьуоннар ылаллара хайаан да наадалаах. Быһыыны ыарыы өрө туруон 2-3 нэдиэлэ инниттэн ылылларын умнумаҥ!
Сэрэнэр наада!
– Ыарыы өрө турбут кэмигэр уопсастыбаннай миэстэлэргэ, дьон-сэргэ элбэхтик мустар, тоҕуоруһар сиригэр сылдьартан туттунар наада. Ыалдьыбыт дьону кытары алтыспат ордук.
– Бэйэни харыстанар сыалтан мэдиссиинэ мааскатын кэтэр ирдэнэр. Илиини мэлдьи сууна сылдьыллыахтаах. Дьиэни, үлэлиир сири инчэҕэй тирээпкэнэн сото сылдьыллар уонна сотору-сотору салгылатар ордук.
– Битэмииннээх астары элбэхтик сиэххэ, хамсана-имсэнэ сылдьыахха уонна биллэн турар уһуннук, ууну тото-хана утуйар наадалаах.
Ыарыйдыҥ да, дьиэттэн тахсыбакка бырааһы ыҥыр!
Кирииби, тумуу ыарыытын чэпчэки ыарыы курдук санаан, киһи бэйэтэ билэринэн эмтэнэрэ, хомойуох иһин, баар суол. Ол содула доруобуйаҕа охсуута улахан. Ол курдук, сэбиргэхтэтэн тута анараа дойдуга аттаныахха сөп эбэтэр истибэт, дьүлэй буолан хаалар куттала үөскүүр.
Онон ыалдьыбыт сибикигин биллиҥ да, бырааһы тута дьиэҕэ ыҥырыллыахтаах. Кирииптэн бэйэ билэринэн эмтэниллибэт. Манна даҕатан эттэххэ, оҕо сылдьан кинигэҕэ аахпыт “бэйэтэ эмтиэкэ Макаар” хайдах дьылҕаламмытын умнарбыт сатаммат.
Оҕоҕо быһыы биэрии наадалаах
Оҕо аймах кириип, тумуу ыарыытыгар үгүстүк ыалдьар. Ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, Аан дойду үрдүнэн кириип ыарыытыттан 40 000 кырачаан суорума суолланар. Оҕолорго бу ыарыы содула, сүрүннээн, сэбиргэхтэтиигэ (пневмония) уонна кулгаах ириҥэриитигэр (гнойный отит) тиэрдэр. Онон вакцинация оҕоҕо хайаан да наадалаах.
– Үгүс төрөппүт кириип ыарахан содулун билбэт. Манна бэриллэр быһыы ойоҕос дьайыылаах (побочный эффект) буолар диэн интэриниэт ситимиттэн ааҕаллара төрүөт буолар. Бу – сыыһа өйдөбүл.
– Вакцинация хааҥҥа-сииҥҥэ бэриллибитэ 14 хонук ааспытын кэнниттэн дьайан барар. Кирииби утары быһыы 90% көдьүүстээх. Ол курдук, 10 оҕо быһыы ылбытыттан 1 эрэ оҕо ыалдьыан сөп, ыалдьар түбэлтэтигэр чэпчэкитик аһарар. Доруобуйатын туруга арыый мөлтөх оҕо быһыы кэнниттэн нэдиэлэ кэриҥэ дьиэтигэр олороро ордук.
– Оҕо тоҕуоруһан үөрэнэр, сылдьар сиригэр быһыыны туруорар хайаан да наадалаах. Онон кэлэктиипкэ баар оҕо барыта быһыы ылара туһаттан атыны аҕалбат.
– Вакцинация кэнниттэн 3 хонук иһигэр элбэх дьон сылдьар сиригэр сылдьартан туттунар наадалаах (кириипкэ ыалдьа сылдьар дьон баар буолуохтарын сөп).
– 6 ыйыгар диэри оҕоҕо кириибиутары быһыы бэриллибэт.
Онон араас омуннаах дойҕоҕу куйаар ситимиттэн истэ-истэ, дьиҥ иһин билбэккэ сылдьан, КИРИИП ыар содуллаах ыарыытын утары бэриллэр вакцинацияттан акаастанымыаҕыҥ! Доруобуйабыт бэйэбит илиибит иһигэр баарын умнумуоҕуҥ! Чэгиэн-чэбдик буолуҥ!
Балаһаны бэлэмнээтэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.
