Биир күн эрэдээксийэҕэ үөрэн мичилийбит, киэҥ-киэҥник үктэммит, омос көрдөххө, сэмэй бэйэлээх уол киирэн кэллэ. Аскалон Сэмэнэп аата билиҥҥи ыччат ортотугар киэҥник биллэр.
– Аскалон, үөрэх үөһүгэр сылдьаҕын дуу? Устудьуоннар, абыраммыт дьоҥҥут ээ...
– Этимэ ээ. Устудьуон буолар наһаа үчүгэй! Өрүү үлэ-үөрэх, кэлии-барыы, билсии-көрсүү үөһүгэр сылдьабын.
– Кэпсэтиибитин саҕалыахха...
– Мин 19 саастаахпын, Бүлүү улууһуттан төрүттээхпин. Билигин ХИФУ Хотугулуу Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтугар литэрэтиирэ үлэһитэ диэн салааҕа, иккис кууруска үөрэнэ сылдьабын.
– Тыый, билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ араас идэ элбэх дии. Тоҕо чопчу бу идэни талбыккыный?
– Оскуола сылларыгар бэйэбин араас хайысхаҕа барытыгар ыралаан көрөр этим. Ол курдук, архитектор да буолар баҕалааҕым, өссө физика учуутала буоларга былааннанарым. Оттон улахан кылааска тахсыбыппын кэннэ учууталларым тылга сыһыаннаахпын, төрөөбүт тылгынан сайа саҥарарбын, сөпкө тылы туһанарбын бэлиэтээн этэр буолбуттара. Ол кэннэ 10-11-с кылаастарга Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйгэ үөрэнэ сылдьан култуурунай тэрээһиннэри иилээн-саҕалаан ыытар буолбутум. Дьэ, хайдах эрэ бу эйгэҕэ киирэн баран олус сөбүлээбитим. Даҕатан эттэхххэ, дьиэ кэргэним култуураҕа, тылга-өскө сыһыаннаахтар. Аҕам өттүнэн аймахтарым, эдьиийдэрим үгүстэрэ тыл үөрэхтээхтэр, убайдарым -- устуоруктар. Онон барыта миэхэ хааммар баар диэн төрөөбүт тылбын сайыннарар соруктаах бу идэни талбытым.
– Үөрэх таһынан солбуллубат актыбыыскын диэ...
– Билигин эдэр-сэнэх эрдэххэ, хамсаныахха наада. Аҕа саастаах дьон өрүү этэр буолаллара, эдэр саас саамай кэрэ уонна эппиэтинэстээх сыллара устудьуон кэмнэригэр диэн. Онон бу бэриллибит кэрчик кэмҥэ бэйэбин төһө кыах тиийэринэн сайыннара, бу сыллар кэрэлэрин иҥэринэ сатыыбын. Дьылҕабар махтанабын бу кэмҥэ, бу бириэмэҕэ ситиһиилээхтик үөрэнэ, айа-тута, биир саастыылаахтарбын кытта дьоллоохтук алтыһа сылдьарбар.Билигин устудьуоннар идэлээх сойуустарыгар актыбыыстыыбын, Хатылаевтар салайар “Тэтим” барабаанньыттар устуудьуйаларыгар дьарыктанабын, Екатерина уонна Алексей Егорвтар “Сэргэлээх сулустара” ансаамбылларыгар сылдьабын, “Виктория” саха араадьыйатыгар ыытааччынан үлэлиибин, араас тэрээһиҥҥэ тиийэн ыллыыбын. Былырыыҥҥа диэри Семен Ченянов “Артик Войс” устуудьуйатыгар дьарыктаммытым.
– Аны билигин Саха НКИХ тэрийэр “Үрдэл” мусукаалынай бириэмийэҕэ ааттаах-суоллаах артыыстары кытта күрэстэһэ сылдьар эбиккин дии. Ырыа, муусука, айар үлэ туһунан салгыы кэпсии түс...
– Бастаан ырыаҕа оннук айылаах тартарбат этим. Көннөрү ыллыыр этим. Салгыы улам-улам баҕам улаатан испитэ. Онтон биир-икки сылтан бэттэх ырыа суруйар буолбутум. Билигин доҕотторбор ырыа суруйабын. Холобур, Кирилл Матвеев диэн чугас доҕорум мин ырыабынан эмиэ “Үрдэлгэ” киирсэ сылдьар. Бэйэм “Күнтэн күн” диэн ырыанан эмиэ ааттаах-суоллаах артыыстары кытта күрэстэһэ сылдьарбыттан сүрдээҕин долгуйабын. Бу ырыа күн сирин көрүүтүгэр компзитор Семен Ченянов улахан өҥөлөөх. Кини миэхэ ырыабын олус истиҥник таҥан биэрбитигэр махтанабын. Уопсайынан, айар эйгэҕэ киирэрбэр көмөлөспүт учууталларбар Клавдия, Герман Хатылаевтарга, Семен Ченяновка, Екатерина уонна Алексей Егоровтарга өрүү махтанабын.
– Оттон аҕаҥ Байбал айар үлэҕэр туох өҥөлөөҕүй?
– Аҕам, бастатан туран, миэхэ төрөппүт. Төрөппүт да, ырыаһыт да быһыытынан олус ирдэбиллээх, кытаанах майгылаах киһи. Аҕам -- үтүө сүбэһитим, эрэнэр доҕорум. Кини хайгыы, төбөбүттэн имэрийэ сылдьыбат. Миигин үлэһит майгылаах буоларга ииппитэ. Уопсайынан, төрөппүттэрбэр махталлаахпын. Кинилэр миигин эрэнэн, салгыы сайдарбар кыах биэрэллэрин иһин. Күндү дьонум хаһан да миигин хааччахтаабатахтара. Ол иһин кыра эрдэхпиттэн ситиһии сыралаах үлэттэн тахсарын өйдүү улааппытым.
– Аҕаҥ айар үлэҕин кириитикэлээччи дуо?
– Тугу эрэ сөбүлээбэтэҕинэ, тута этэр. Оччотугар сыыһабын көннөрөргө кыһаллабын.
– Оттон ийэҥ?
– Ийэм саамай чугас, истиҥ доҕорум буоллаҕа дии. Кини баар буолан, күн сирин көрбүт дьоллоохпун. Ийэм биирдэ Бүлүүгэ айаҥҥа сылдьан, биир ыал дэриэбинэҕэ тиэргэн иһигэр мин ырыабын холбообуттарын истэн, олус үөрбүт этэ. Ити -- “Күнтэн күн” ырыам саҥа тахсан эрдэҕинэ.
– Эйигин аҕаҥ чугас доҕоро Аскалон Павлов аатынан ааттаабыта дии. Аскалоннуун алтыһаҕыт дуу?
– Аҕам миэхэ мээнэ киһи аатын иҥэрбэт бөҕө буоллаҕа дии. Убайа Аскалон – кини олоҕор ураты суолталаах чугас киһитэ. Кини мин убайым. Көрүстэхпитинэ, үөрэ-көтө алтыһабыт, айар үлэ туһунан кэпсэтиһэбит. Киниттэн элбэҕи сүбэлэтэбин. Аскалон Павлов диэн саха чулуу уола буоллаҕа дии, кини аатын сүгэрбинэн киэн туттабын.
– Оҕо сааһыҥ хайдах ааспытай?
– Мин эбэлэрим оҕолоробун (күлэр). Ийэм уонна аҕам өттүнэн эбэлэрим миигин сырдыкка кынаттыыр аанньалларым буолаллар. Төһө да сааһырдаллар, үлэ үөһүгэр сылдьаллар. Түгэни туһанан, күндү дьоммор кытаанах доруобуйаны баҕарабын. Сайын буолла да, Бүлүүтээҕи эбэбэр, онтон Тыымпытааҕы эбэбэр сайылыы, оттуу-мастыы, сир аһын астыы барар үгэстээхпин. Ийэбинэн эбэбин кытта оҕо сырыттахпына, өрүү тыаҕа тахсан сир аһын астыыр этибит. Ол сылдьан, ардах түстэҕинэ, хаххаланар “ыстаап” туттубуппут. Ити -- уонча сыл анараа өттүгэр. “Ыстааппыт” охтоору турар тииккэ өйөнөн турар этэ. Дьэ, доҕоор, быйыл ийэбиниин ол сиргэ тиийэ сырыттыбыт ээ. Эбэбиниин тутуубут букатын да сууллубакка турар эбит. Били, эмэҕирбит маспыт, төттөрүтүн, чэчирээн, көҕөрөн турарын көрөн, сүрдээҕин соһуйбутум...
Элбэх аймахтаахпын. Сайын ахсын мустан, от үлэтин кыайа-хото тутабыт. Оҕо сааһым дэриэбинэни, айылҕаны кытта ыкса ситимнээх. Көй салгыҥҥа сүүрэн-көтөн улааппыт тыа сириттэн төрүттээх саха уолабын дэнэбин.
– Чахчы, куоракка улааппыт оҕо диэтэххэ, олус сахалыы куттаах эбиккин ээ...
– Иитиим уонна эйгэм сахалыы тыыннаах этэ. Өссө ити Хатылаевтары кытары саха култууратын тарҕата Арассыыйа араас куораттарыгар, тас дойдуларга үгүстүк сылдьыбыппыт.Киһи атын сиргэ таҕыстаҕына, кута-сүрэ уһуктар эбит. Онно сылдьан саха буоларбынан наһаа киэн туттабын. Ааспыт сылга “Студенческая весна” диэн тэрээһиҥҥэ олус үчүгэйдик кыттан кэлбиппит.
– Саамай сөбүлээн аахпыт айымньыҥ ханныгый?
– Биһигини оскуолаҕа саха литэрэтиирэтигэр Саргылаана Олесова диэн чиҥ билиилээх, сытыы толкуйдаах, интэриэһинэй кэпсээннээх учуутал үөрэппитэ. Саргылаана Гаврильевна биһиэхэ ааҕыы култууратын күүскэ иҥэрбит үтүө өҥөлөөх. Учууталбыт биһиэхэ саха литэрэтиирэтин улуу суруйааччылар тустарынан сүрдээҕин иэйэн-куойан туран кэпсиирэ. Оччотугар буола турар көстүүнү киинэҕэ курдук харахпытыгар оҥорон көрөрбүт уонна тута айымнньы ааҕа сүүрэрбит. Мин саамай сөбүлээн аахпыт айымньым Николай Якутскай “Төлкөтө” буолар. Бу арамааҥҥа кэпсэнэр Каратаевтар дьиэ кэргэн устуоруйалара Орто Бүлүү улууһугар буолбутун иһин ордук умсугуйан, интэриэһиргээн аахпытым. Аны туран, олоххо суоҕу хоһуйуохтааҕар, дьиҥ буолбут түбэлтэ кэпсэнэрин, ойууланарын сэргиибин. Өссө Иван Гоголев “Манчаарыта” эмиэ бэрт умсугутуулаах.
– Инникини өтө көрбүт диэн суох. Ол эрээри улахан ыра санааҥ тугуй?
– Мин олох тэтимин кытары бииргэ сайдыахпын баҕарабын. Үөрэхпин бүтэрдэхпинэ, атын куоракка үөрэнэ барар былааннаахпын. Ол эрэн дойдубун кытта сибээспин быспаппын. Салгыы бу курдук аргыый аҕай айар эйгэҕэ бэйэбин көрөбүн. Өссө киинэҕэ уһуллар улахан ыра санаалаахпын. Чэ, бу курдук...
– Сахалыы ырыаны-тойугу сэргиир-сэҥээрэр истээччилэргэ тугу этиэҥ этэй?
– Артыыс диэн үлэ эрэ буолбатах. Артыыстар Үөһээттэн айдарыллан кэлбит, бу Орто дойдуга ураты миссияны толорор аналлаах дьон буолаллар. Биһиги көрөөччүлэргэ, истээччилэргэ анаан үлэлиибит. Онон айар үлэбитин сэҥээрэр, сэргиир дьоммутугар махтанабыт. Тус бэйэм кириитикэни хайдах баарынан ылынабын, саҥа саҕалаан иһэр артыыска дьон санаата дириҥ суолталаах.
Сахалыы ырыаны сэргээн истиҥ, биһигиниин бииргэ буолуҥ! Куруутун үөрэ-көтө, сайдыылаах, үлэни өрө тута сылдьыаҕыҥ!
Лоп курдук саҥарар-иҥэрэр, киэҥ-холку майгылаах, сахалыы толкуйдаах ыччаты кытта кэпсэтэн баран, санаам чэпчээбиккэ дылы буолла. Аскалон ааны сабан тахсан иһэн: “Иирсээни, бэрт былдьаһыыны, ордук санаһыыны сөбүлээбэппин. Бары иллээхтик-эйэлээхтик олоруоҕуҥ”, – диэтэ.
Кэпсэттэ
Екатерина АФАНАСЬЕВА.
