– Александр Петрович, ойуур умайара туох дьайыылааҕый? Уопсайынан, тыабыт туохтан умайарый?
– Биллэн турар, киһиэхэ, экэниэмикэҕэ дьайыыта олус улахан, оттон биологияларын эҥин чинчийэн көрдөххө, биһиги мастарбыт былыр-былыргыттан, номнуо тыһыынчанан сылларга баһаар усулуобуйатыгар үөскээбиттэр. Инньэ гынан, ойуурбут архитектониката, чөлүгэр түһэр кыаҕа, барыта баһаар дьайыытын хайдах гынан кыччатан, онно адаптацияланар курдук үөскээбит. Ол иһин, биология, экология өттүнэн ылан көрдөххө, биһиги тыабыт баһаар эрэ буоллаҕына, үчүгэйдик саҥардыллан биэрэр. Онон, куһаҕан үчүгэйдээҕин курдук, биир өттүнэн, баһаар тыабытын тупсарар, саҥардан биэрэр. Биллэн турар, ойууру аҥаар кырыытыттан уоттаан иһиэхтээхпит диэн буолбатах. Айылҕа бэйэтин эмиэ дьаһанар сокуоннаах.
Харыйа, бэс уонна тиит мастаах ойуур ордук умайымтыа, инньэ гынан тыабыт чаастатык умайар. Аны туран, ойуур баһаардарын биир биричиинэтэ – килиимэт. Кураан килиимэттээх сиргэ баһаар ордук тахсар кутталлаах. Инньэ гынан биһиги килиимэппит уратытынан уонна тиит, бэс, хатыҥ мас баһыйар тыалаах буоламмыт, уот ордук чаастатык турар. Инчэҕэй килиимэттээх сиргэ баһаар улаханнык суоһаабат. Холобур, Саха сирин киин улуустарыгар, быһа холоон, баара-суоҕа 200 мм эрэ сөҥүү түһэр. Ити – олус кыра. Оттон, холобур, Волгоград уобалаһыгар 400 мм сөҥүү түһэр. Арай ирбэт тоҥмут суоҕа, ойуур-истиэп (лесостепь) сирдээх эбиппит буоллар, биһиги ойуурбут өссө чаастатык күүдэпчилэниэ этэ.
Сайыммыт хойутаан кэлэрэ эмиэ абырыыр. Муус устар-ыам ыйдарыгар сирбит өссө да инчэҕэй сытар, инньэ гынан уот олус күүскэ тарҕаммат. Билиҥҥи улахан баһаардар “көтө сылдьаллар”, ордук өртөммөтөх сир, кураанах талах умайан тарҕанар. Атырдьах ыйын ортотугар диэри кураан күн-дьыл турар. Бэс, от ыйдара олох кураанныыллар, ол иһин баһаар тарҕанарыгар кутталы үөскэтэллэр.
– Сэбиэскэй кэмҥэ билиҥҥи курдук улахан баһаар буолбат этэ дииллэр...
– Итини кытары сөбүлэспэппин. Сэбиэскэй да кэмҥэ баһаар улаханнык суоһуу сылдьыбыт кэмнэрэ бааллара. Оччотооҕу официальнай ыстатыыстыка этэринэн, “баһаар иэнэ кыра” диэн. Ол эрээри билигин баһаары мөлтөхтүк умуллараллар диэн буолбатах. Билигин баһаар иэнин чиэһинэйдик уонна хаачыстыбалаахтык быһаарар буоллулар. Куосумастан барытын кэтээн олороллор. Оттон оччолорго быһа холуйан “бачча иэннээх сир умайда” дииллэр, маны таһынан ойуур баһаарын туһунан иһитиннэрии биир үксүн чып кистэлэҥ буолара. Холобур, 1986 сыллаахха Өлүөхүмэ улууһугар улахан баһаар турбута. Оччолорго биһиэхэ билим хандьыдаата Анатолий Бойченко диэн үлэлии сылдьыбыта. Кини авиалесохраналары кытары үөһэттэн баһаары көрбүт уонна хас км сир умайбытын аахпыт. Ол туһунан “Социалистическая Якутия” хаһыакка суруйбутун кэннэ, оһуобай отделга ыҥыран кэпсэппиттэр. Кини суруйуутунан, дьиҥнээх хартыынаны билиэххэ сөп этэ, ону “социализм сайдыбыт сиригэр алдьархай тахсыбат” диэн сылтаҕынан, сэрэтии биэрбит этилэр. Аны “суверинитеттар парааттарын” саҕана, Төрүт сокуон быһыытынан ойуурбутун бэйэбит бас билэр этибит. Онуоха киинтэн “дьэ, бачча киэҥ сиргитин уоттан төһө харыстыыргытын көрүөхпүт” диэн буолбут быһыылаах, онон ыстатыыстыканы аччатыы барбыта. Уопсайынан, ойуур баһаарыгар бэлиитикэлээһин эмиэ баар.
Улахан, алдьархайдаах баһаар диэн 2000 гектар сир тэҥинэн умайарын ааттыыллар. Тэҥинэн эбэтэр хас да сиргэ умайа турар иэннээх баһаардары холбуу тутан ааҕаллар. Ыстатыыстыка төһө да баарын иһин, билигин кэлэн балаһыанньа төһө уларыйбытын этэр күчүмэҕэй. Ол эрээри, чахчы, кэлиҥҥи кэмҥэ тыабыт элбэхтик умайар буолла. Баһаары кэтээн көрүү 1955 сылтан ыытыллар. Ол иннинэ анал кэтээн көрүү суох буолан, уопсай хартыынаны дэбигис этэр кыаллыбат. Өр кэмнээх кэтээн көрүү суох буолан, баһаар элбиирин туһунан этэр кыаллыбат. Биһиги арай эргиирин, хатыланыытын (цикличность) эрэ туһунан этиэхпитин сөп. Күн күүһүрүүтүнэн көрөн баһаар тахсарын сылыктыахха сөп.
– Ол эбэтэр?
– Баһаар сүрүн биричиинэтэ чаҕылҕан буолар (сухие грозы). Саха сирин килиимэтин Атлантика байҕала оҥорор. Чуумпу байҕал эҥин буолбатах. Былыт Атлантикаттан Европаны, Арҕаа Сибиири уҥуордаан үрэллэн кэлэр, ол иһин манна тиийиэр диэри сөҥүүтүн ыытан баран, биһиэхэ кураанах кэриэтэ тиийэн кэлэр. Инньэ гынан туох да сөҥүүтэ суох, биир үксүн аҥаардас кураанах чаҕылҕан эрэ умайар.
– Чаҕылҕантан ураты өссө туохтан тыабыт умайарый?
– Биллэн турар, киһи дьалаҕайыттан. Баһаар сезона өртөөһүнтэн, дьон тыаҕа тахсан сынньанарыттан саҕаланар. Аны туран, умайар матырыйаал мунньуллан ордук кутталы үөскэтэр. Оннооҕор түннүк нөҥүө остуолга сыппыт линза итийэн уот тахсар түгэнэ баар. Оттон тыаҕа быраҕыллыбыт өстүөкүлэттэн, дьоҥкуо иһиттэн, уопсайынан, бөхтөн-сахтан күн күүскэ көрүүтүттэн от-мас начаас умайан тахсар.
– Ол аата өртөөһүн ордук кутталлаах дуо?
– Саха сиригэр өртөөһүн син биир наада. Охсуллубакка хаалбыт от, кыһыны быһа мунньуллубут мутук эҥин ахсаанын аччатыахха наада. Ону суох оҥорботоххо, син биир умайан тахсыа дии. Онон өртөөһүнү сөпкө дьаһанан ыытыахтаахпыт. Өртөөһүнү ыытар буоллахха, хайаан даҕаны кыраҕытык кэтээн, миэстэтигэр манаан туран ыытыллыахтаах. Оттон билигин үксүгэр уматан баран, баран хаалаллар. Эппиэтинэс суох. Аны туран, өртөөһүнү ыллыҥ да ыыппаккын. Итиннэ эмиэ чопчу болдьохтоох.
– Өртөөһүнү боппуттара балай эмэ буолла, ити баһаар ыстатыыстыкатыгар дьайар дуу?
– Чопчу этэр кыаллыбат да буоллар, арааһа, дьайар буолуохтаах. Ойуурга умайар матырыйаал мунньуллара кутталы үөскэтэр. Оттон, этэн аһарбытым курдук, өртөөһүнү кэмигэр уонна сөпкө ыыттахха, тэллэх от, соломо эҥин умайан (оттон бу баһаар тахсарыгар ордук кутталлаах) куттал суоһуура аччыыр. Өртөөһүҥҥэ мас умайбат. Оттон билигин ойуурга тэллэх от, соломо элбээн, мунньуллан, эбиитин биһиги килиимэппитигэр ол сытыйан, үрэллибэт буолан, бэс ойуур тааҕыта умайарыгар тиэрдэр. Онон өртөөһүнү боппуттара баһаары күөртүүр диэн этиэххэ сөп, ол гынан баран ол төһө улахан буоларын сэрэйэр ыарахан.
– Өртөөһүнтэн ураты баһаары сэрэтэр туох ньыма баарый?
– Ойуур хаһаайыстыбатыгар сөпкө уонна күүскэ дьаһанан үлэлээтэххэ, элбэҕи ситиһиэ этибит. Саһаан эҥин кэннэ хаалбыт тобохтору хомуйан, умайар матырыйааллары суох оҥорон. Ол гынан баран биһиги курдук киэҥ нэлэмэн иэннээх сиргэ ити толору кыаллыбат. Биир ойуур үлэһитигэр олус улахан иэннээх сир тиксэр. Ону кини олоҕун да устата түүннэри-күнүстэри сааһылаатаҕына да, кыайбат буоллаҕа.
– Оттон билигин ардаҕы ускуустубаннайдык эҥин аҕалаллар дии...
– Ардах, сөҥүү, биллэн турар, уоту умулларар, ол гынан баран ити идеальнай ньыма буолбатах. Тыа хаттаан умайар кэмэ олус түргэнник тиийэр. Ардах кэннэ икки нэдиэлэ куйаас турдаҕына тыа эмиэ умайыан сөп. Итинник ускуустубаннай ардаҕы сезон устата хаста да аҕалыахха наада, оттон ити экэниэмикэ өттүнэн барыһа суох, ороскуоттаах үлэ. Аны туран, ити ускуустубаннай ардаҕы былыт эрэ баар буоллаҕына аҕалаллар. Оттон биһиэхэ кураан кэмигэр ханнааҕы былыт кэлиэй? Ол гынан баран, бу ньыманы нэһилиэнньэлээх пууннар, бырамыысыланнай эбийиэктэр эҥин эргин туһанар көдьүүстээх.
– Ойуур уота дьон олоҕор эрэ буолбакка, бүддьүөккэ олус улахан ыар таһаҕас буолар. Оттон биһиги курдук киэҥ территориялаах эрэгийиэҥҥэ ойууру умулларар барыстаах дуу, эбэтэр эрдэттэн сэрэтэр үлэни ыытан уодьуганнаабыт ордук дуу?
– Биһиэхэ сылыктааһын үчүгэйдик ыытыллара буоллар, сэрэтэр үлэни күүскэ уонна көдьүүстээхтик ыытыа этибит. Ол эрээри, хомойуох иһин, биһиэхэ итинник кэтээн көрүүнү, сылыктааһыны ыытар табыллыбат. Мин ити чопчу хайдах сайын туруоҕун, араас улуустарга умайар матырыйааллар кууруулара хайдах барыаҕын эҥин сылыктыылларын туһунан этэбин.
– Онуоха туох мэһэй баарый?
– Биһиги курдук киэҥ сирдээх өрөспүүбүлүкэҕэ хас биирдии нэһилиэккэ, территорияҕа тус-туһунан кэтээн көрүү, сылыктааһын ыытыллыан наада. Холобур... Ардах чопчу ханна, хаһан түһэрин да сылыктыыр ыарахан буолар. Оттон умайар матырыйаал ханна ордук мунньулларын кэтээн көрүү отой да суох, баар да буоллаҕына, олус ыарахан. Урукку сылларга олоҕуран, сөҥүү түһүүтүн эҥин учуоттуур ситуативнай хаарта баара буоллар син чэпчиэ этэ. Биһиэхэ ойуур уотун туһунан информация тиһигэ көмпүүтэргэ сүгүн киирэ илик ээ.
– Бырабыыталыстыба сэрэтэр үлэ ньымаларын тобуларыгар учуонайдары кыттыһыннарар дуу?
– Кэнники кэмҥэ анаан ыҥыран истибиттэрин туһунан билбэппин. Урут бырабыыталыстыба сакааһынан Космофизика институтун кытары ойуур уотун өр кэмнээх сылыктааһынын оҥорон испиппит. Оччолорго зампред Анатолий Скрыбыкин (урукку ЫБММ салайааччыта) этэ, онтон кини уурайыаҕыттан үп суох диэн тохтоон хаалбыта.
– Номнуо умайбыт тыа иккистээн умайар дуо?
– Туох уонна хайдах умайбытыттан тутулуктаах. Дьиҥэ, сорох баһаар кэннэ хаттаан умайыыта, төттөрүтүн, улаатар. Биһиги баһаар кэннэ умайыан сөптөөх матырыйаал барыта бүтэр, онон иккистээн умайбат ини дии саныыбыт. Ити “көһө сылдьар баһаардарга” (“беглые пожары”) ордук сыһыаннаах. Ону таһынан, мас бүтүннүү умайар дириҥ, олоҕурбут баһаардар баар буолаллар. Оттон ситэ умайбатах, өлбүт мас аны биир-икки сылынан умайар матырыйаалга кубулуйар. Оччотугар хаттаан умайан тахсыан сөп. Биһиги Саха сиригэр баһаар хатыланар түбэлтэтин чинчийбиппит. Холобур, тиит мастаах ойуур, ортотунан, 15-17 сыл буола-буола умайар. Оттон ол сиргэ улахан баһаар турбут буоллаҕына, 5-10 сылынан хаттаан умайыан син.
– Умайбыт ойуур аны хаһан чөлүгэр түһэрий?
– Ойуур бүтүннүү, силистэри баҕастары умайбыт буоллаҕына, ол сиргэ аны умайыан иннинэ хайдах ойуур турбутун курдук, чөлүгэр түһэригэр быһа холоон 120-160 сыл наада. Оттон бүтүннүү умайбатах сиргэ ойуур чөлүгэр түргэнник түhэр. Тиит мас түргэнник улаатар буолан, биһиги тыабыт чөлүгэр түһэригэр табыгастаах, номнуо 15-30 сылынан эдэр ойуур буолан улаатар. Саха сиригэр 80 бырыһыан умайбыт сир бэйэтэ чөлүгэр түһэн, ыт мунна баппат ыркый ойууругар кубулуйар. Оттон сорох сиргэ, биллэн турар, киһи көмөлөһүөхтээх. Федеральнай киин “Саха сирин тыата улахан” эҥин диэн арыый тоҥуй сыһыаннаах этэ. Оттон билигин 2022 сылтан хайаан даҕаны ойуур култууратын үлэтин ыытары булгуччулаах оҥордо. Ол эбэтэр, баҕар-баҕарыма, син биир саҥа маһы хайаан да олордоҕут диэн ирдэбил киириэхтээх. Оттон биһиги тыабыт естественнэйдик бэйэтэ син биир чөлүгэр түһэрин учуоттаатахха, ити хос ноҕурууска курдук буолуон сөп.
– Глобальнай сылыйыы бара турар дииллэр. Килиимэт уларыйыыта баһаар ахсаана улаатарыгар дьайар дуу?
– Айылҕа консервативнай, онон туох барыта буолуон сөп. Бэйэтэ дьаалатынан дьаһанан эрдэҕэ дии. Өскөтүн сөҥүү түһүүтэ элбээтэҕинэ, уот туруутугар үчүгэйинэн дьайыан сөп. Оттон аҕыйаатаҕына, төттөрүтүн, уот туруутун элбэтиэн сөп. Бу иккиттэн хайата баҕарар тирээн туруон сөп.
Дмитрий ИВАНОВ сэһэргэстэ.
