Ил Дархан Айсен Николаев 2018 сыл ахсынньы 11 күнүгэр “Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы стратегическай хайысхаларын туһунан” диэн 232 №-дээх ыйааҕа тахсыбыта. Онно төрүт салаабыт тутаах хайысхаларын 2024 сылга диэри соруктарын көрөбүт.

Бу сыалы-соругу олоххо киллэрии көдьүүһүн үрдэтэр инниттэн “СӨ Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын өйүүр кэккэ боломуочуйалары муниципальнай оройуоннар уонна куораттар олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар биэрии туһунан” диэн өрөспүүбүлүкэ сокуонугар уларытыылары киллэрэр быһаарыы ылыллыбыта.

Ханнык баҕарар уларытыы, буолан баран, ол ыал – дохуоттаах, дьарыктаах, онтон сиэттэрэн бүттүүн тыа сирин инникитэ, кэскилэ тутулуктаах түгэнигэр элбэх ырытыһыы, санаа араастаһыыта, ардыгар мөккүөр да күөрэйэн тахсара баар суол. Ол да курдук, икки сыл устата балай эмэ кэпсэтии, ырытыһыы таҕыста.

СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ итини барытын учуоттаан туран, көмө мэхэньиисимнэр көдьүүстээх буолалларын таһынан федеральнай да, олохтоох да сокуоннары утарбат гына оҥоһуллан, сүөһү-ас тутааччы бу көмөнү эрэйэ суох ыларыгар туһаайан үлэлэстэ. Салгыы да үлэлэһиэхтэрэ, чопчуланыах, быһаарыллыахтаах суох буолбатах диир оруннаах.

Дьокутааттар да быыбардааччыларын туруорсууларыгар олоҕуран, балай эмэ уларытыыны, этиини киллэрбиттэрэ.

Сэтинньи 10 күнүгэр Ил Түмэн XXI уочараттаах пленарнай мунньаҕар судаарыстыбаннай боломуочуйа туһунан сокуон барыла 1-кы ааҕыыны ааспыта. Дьокутааттартан 9 көннөрүү, о.и. тыа сирин уонна аграрнай кэмитиэтиттэн – 6, “Сиэрдээх Арассыыйаттан” – 3 этии киирбитэ. Сокуон барылын Судаарыстыбаннай мунньах ахсынньы 2 күнүгэр түмүк ааҕыыга ылынна.

Тустаах докумуон СӨ Бырабыыталыстыбатын бигэргэтиитин ааһыахтаах. Дьэ, оччотугар олоххо киирбитинэн барыаҕа.

Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын өйүүр судаарыстыба кэккэ боломуочуйатын ылар олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар субвенция уопсай кээмэйин быһаарыы уонна муниципальнай оройуоннар уонна куорат уокуруктарыгар ол үбү тыырыы мэтиэдьикэтэ Сокуон барылын 3-с сыһыарыытыгар суруллар.

Манна Ил Дархан былырыын ахсынньы ыйдааҕы Анал этиитигэр олоҕуран, 2020 сыл олунньу 23 күнүнээҕи 1008 №-дээх ыйааҕынан бигэргэммит уларыйыылар киирбиттэр.

Эрдэттэн баар субвенциялар

Субвенция уопсай кээмэйин быһаарыыга маннык көрүҥ субвенциялар оннунан хаалбыттар:

- сүөһү иитиитэ уонна сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны (сиикэй үүт бэлэмэ) астыыр 20 муниципальнай тэриллии ылар субвенцията;

- 16 хоту уонна бырамыысыланнас оройуоннарын тэрээһиннээх хаһаайыстыбалара сүөһү ииттэллэригэр бэриллэр субвенцията;

- ону таһынан сибиинньэ иитэр тирэх хаһаайыстыбаларга, сылгыны үөрдээн иитиигэ, хортуоппуй үүннэриитигэр уонна аһаҕас буорга үүнэр оҕуруот аһын үүннэриигэ уонна хотугу таба иитиитин өйөөһүҥҥэ ананар субвенциялар.

Субвенция саҥа көрүҥнэрэ

Кэлэр, 2021 сылтан саҕалаан өрөспүүбүлүкэ кэтэх хаһаайыстыбалаах ыалларын ынаҕын төбөтүгэр биэрэргэ анаан уонна бурдук бэлэмин өйүүргэ диэн, субвенция ананар буолла.

* Оттон 2022 сылтан саҕалаан, сүөһү-сылгы этин, үүнээйи салаатын (хортуоппуй, аһаҕас буорга үүнэр оҕуруот аһын уонна бурдук) бородууксуйатын соҕотуопкалыырга ананар субвенциялар ыытыллыахтара.

Субвенция кээмэйин быһаарыы норматива

2021 сыллааҕы субвенция кээмэйин быһаарыыга туттуллар нормативы маннык быһаарбыттар:

- сиикэй үүт соҕотуопкатыгар. 1 т үүккэ – 50 тыһ. солк. суоттаан. О.э. киилэ үүт субсидията – 50 солк. буолар. Тэҥнээн эттэххэ, быйылгыга диэри 35 солк. этэ;

- хоту уонна бырамыысыланнас оройуоннарыгар сүөһү иитэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары өйүүргэ бэриллэр субвенция биир ынах ахсааныгар 35 тыһ. солк. суоттаан бэриллэр. Быйыл 30 тыһ. солк. этэ. О.э. эһиил 5 тыһ. солк. эбиллиэхтээх;

- сибиинньэ иитиитин өйүүр субвенцияҕа биир ийэ сибиинньэҕэ 12 тыһ. солк. төлөнөрүнэн учуоттаан. (2020 с. - 12,915 тыһ. солк./сыл этэ);

- сылгы иитэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбаны өйүүргэ биир биэ төбөтүгэр бэриллэр 2.5 тыһ. солк. суоттаан бэриллэр. Быйылгы суума оннунан хаалбыт;

- хортуоппуй үүннэриини өйүүргэ биир гаатыгар – 23,295 тыһ. солк. суоттаан (2020 с. таһымынан хаалбыт);

- аһаҕас буорга үүнэр оҕуруот аһын үүннэриини өйүүр субвенция 1 гаа ыһыы иэнигэр төлөнөр 34,685 тыһ. солк. суоттаан бэриллэр (2020 с. киэнинэн хаалбыт);

- бурдук бэлэмигэр бэриллэр субвенция 1 гаа ыһыы сирин иэнигэр 10 тыһ. солк. суоттаан ыытыллар. 2020 сылга олохтоох Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн сирэй счекка быһаччы субсидия быһыытынан ыытыллара.

2022 сылтан бэриллэр субвенция нормативтара

Бу көмө мэхэньиисимнэр эһиилгиттэн буолбакка, өссө кэлэр сылтан киирэллэрин санатабыт. Онуоха улуустарга барар субвенция кээмэйэ маннык нуормаҕа олоҕурара сөп диэн торумнаммыт:

- сүөһү (КРС) этин соҕотуопкатыгар 1 туонна ынах этигэр 70 тыһ. солк;

- сылгы этин соҕотуопкатыгар 1 т эккэ – 55 тыһ. солк. суоттаан;

- бурдук соҕотуопкатын өйүүргэ – 1 туонна бурдукка 13 тыһ. солк. суоттаан;

- хортуоппуй уонна аһаҕас буорга үүнэр оҕуруот аһын соҕотуопкатыгар – 1 туоннаҕа 10 тыһ. солк. суоттаан.

Хотугу табаны иитиини сайыннарыыга ыытыллар субвенцияны ааҕан таһаарыы мэтиэдьикэтигэр “Булуҥ национальнай (эбэҥки) нэһилиэгэ” (“Бороҕон нэһилиэгэ” СП) уонна Усуйаана улууһун “Уйаандьы эбээн национальнай нэһилиэк” муниципальнай тэриллиини хайа-тайҕа, о.э. 3-с суонаҕа киллэрэр буолбуттар.

ЛПХ: ынах ахсааныгар – өйөбүл

2021 сылтан аҕыйах сүөһүлээх, бэйэ эрэ сииригэр ынах ииттэр кэтэх хаһаайыстыбаларга судаарыстыбаттан боччумнаах көмө оҥоһуллар буолла. О.э. ыал хас биирдии ынаҕын төбөтүгэр 35 тыһ. солк. түһүөхтээх. Ынах диэҥҥэ, төрөөбүт тыһы сүөһү, сааһыттан тутулуга суох киирэр.

Ынахха бэриллэр үп 35 тыһ. солк. социальнай босуобуйа буолбатах, анал сыаллаан-соруктаан бэриллэр, отчуоттууруҥ булгуччулаах.

Улуустар муниципальнай тэриллиилэрэ ТХМҥа хас ый, кыбартаал аайы уонна сыл түмүгүнэн отчуоттарын уталыппакка ыытан иһиэхтээхтэрэ ирдэнэр.

Дьиҥ сыалыгар тутуннаххына, сүөһү иитиитигэр көрсүбүт күннээҕи ороскуокка ити үбү судаарыстыбаҕа төннөрбөккүн, подоходнай да нолуок тутуллубат.

“Бу манна ханнык түбэлтэҕэ нолуок төлүүр буолабыт?” – диэн дьон ыйыталлар.

Хардата:

– өскөтүн сирин иэнэ 2,5 гааттан элбэх буоллаҕына;

-   үлэ кодексынан үлэһити үлэлэтэр буоллаххына.

Субсидия көрдөөн сайаапкалаһар сылыҥ тохсунньутунааҕы туругунан баар ынахха бэриллэр. Онтон салгыы ынаҕыҥ от ыйын 1 күнүгэр эмиэ баара бигэргэнэн Хаһаайыстыбаннай кинигэҕэ киллэриллибит буолуохтаах. Онтон сыл бүтүүтэ ол көмө ылбыт ынаҕыҥ тыыннаах буолара булгуччулаах. Туттан кэбиспит түгэҥҥэ үпкүн төннөрөргө тиийэҕин.

Ынахха көрүллэр 35 тыһ. солк. икки көрүҥүнэн бэриллиэн сөп:

- үбүнэн хааччыйыы (финобеспечение) быһыытынан, о.э. абаанса курдук ылан оттуурга, уматык ыларга туһаныахтарын сөп;

- эбэтэр   ночооту сабыныыга (возмещение) диэн, субсидия анаммыт сылыгар көрсүбүт ночооккун отчуоттаан, ол ночооту сабыныыга.

Субсидияны ынахха эбэтэр үүккэ биэрии чааһыгар балай эмэ мөккүөр, ыйытыы иһиллэр. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Василий Афанасьев бу туһунан:

– Өрөспүүбүлүкэҕэ, тохсунньу ый туругунан, 70,7 тыһ. курдук ынахтаахпыт, итинтэн 49 %-нарын эрэ үүтэ соҕотуопкаҕа туттарыллар. Маныаха дойду үрдүнэн үүт тэхиниичэскэй регламенын тутуһуу ирдэбилин күүһүрүүтэ, “Меркурий” тиһиккэ киирии булгуччулаах буолуута, уматык, уот сыаната үрдүү турдаҕына үүт субсидията үрдээбэккэ турбута, биһиги өрөспүүбүлүкэбит ураты усулуобуйата барыта эбии буолан, дьон үүт туттаран дохуоттанар интэриэстэрэ сүтэн испитин көрө сылдьаҕыт.

Ааҕан көрүөххэ. Биир ыанньыгыттан ыал, холобур, 800 т үүтү ыыр, онтун л 45 солк. батардаҕына, 36 тыһ. солк. дохуоту аахсар. Оттон бу маны ситиһэр инниттэн киниттэн хайаан да ирдэнэр бэтэринээр хааччыйыытыгар, ол-бу араас ыспыраапкаларын ыларыгар, ортотунан, биир сылга 14 тыһ. солк. төлүүр. Оччотугар бэйэтигэр хаалара 22 тыһ. эрэ солк. Ыал барыта элбэх ынаҕы кыанан ииппэт. Ынаҕын үүтүттэн бэйэтигэр да ордоруммакка, үүтүн дохуоттанар инниттэн туттаран иһэр. Оттон ынахха көмө ыллаҕына, үүт туттара сатаабакка, бэйэтин, оҕолорун хааччыйар кыахтанар. Ил Дархан ыйааҕын ис хоһооно – нэһилиэнньэни олохтоох бородууксуйанан хааччыйыыны улаатыннарыы.

Сорохтор соҕотуопкаланар үүт квотатын 57 тыһ. т диэри аҕыйатан баран, үүт аһы хайдах элбэтээри гынаҕыт дииллэр. Соҕотуопкаланар эрэ үүт нэһилиэнньэни хааччыйарын курдук. Үүт субсидията 50 солк. буола үрдүүр, 10 солк. атыыланар сыанатын эптэххэ, л. үүт 60 солк. буолар. Кэтэх хаһаайыстыбалаахтары ончу үүт туттарымаҥ диэбэппит эбээт, талар кыахтаахтар.

• Арай кэккэ усулуобуйа тутуһуллуохтаах: “Кэпэрээссийэ туһунан” РФ сокуонугар олоҕуран, СӨ Эрэбиисийэлиир сойууһугар эрэ киирбит потребительскай кэпэрэтииби кытта сүөһүнү көрдөрүүгэ дуогабар түһэрсэн, кэпэрэтиип нөҥүө туттараллар. 50-тан элбэх сүөһү турар хотонноох кэпэрэтиип буолара ирдэнэр. Хотону арыандаҕа ылыахха сөп.

Өрөспүүбүлүкэҕэ кумааҕыга баар 200 потребительскай кэпэрэтииптэн дьиҥ үлэлээччитэ – 85 эрэ. Кинилэри кытта ТХМ үлэлэһэр. Уоннааҕылар нэһилиэнньэҕэ өҥөнү оҥорботтор, паайдаахтартан харчы хомуйан араас кумааҕылары толороллор, кибитээнсийэ суруйан биэрэллэр. Тутар кг үүттэриттэн 2-3 солк. тутан ылаллар. Оннук табыллыбат.

Аны, нэһилиэнньэттэн үүт тутар кэпэрэтииптэр үлэһиттэрин хамнаһа официальнай (“үрүҥ”) буолуохтаах, нэһилиэнньэ ынаҕын көрүүгэ-харайыыга дуогабардааҕа ирдэнэр. Көрөр сүөһүтэ 50-тан итэҕэһэ суох буолуохтаах. Биир ынах икки субсидияҕа хапсар кыаҕа суох. Инвентаризация барар, хас биирдии ынах бэлиэ нүөмэрдэнэр. Онон ынах кимиэнэ буоларын, туох дуогабарга олоҕуран кэпэрэтиипкэ бэриллибитин эбэтэр бэриллибэккэ сылдьарын быһаарар кыахтаныахпыт.

• Эбэтэр ЛПХ бэйэтэ бааһынай хаһаайыстыба буолан, үүт туттаран дохуоттаныан сөп.

Онон ыаллар толкуйданыахтаахтар. Биһиги кими да күһэйэр, баттыыр санаабыт суох. Тыабыт дьонун өйүү сатыыбыт. Сүөһү иитиитин өйүүргэ, үүт субсидиятыгар эһиил 5 млрд солк. кэриҥэ үп улуустарга бараары турар. Быйылгы 1 млрд 313 мөл. солк. элбэх.

Астанар үүт аҕыйааһынын барыстаах дьаһаныы быһаарыахтаах

– Кырдьык, Астыыр ТХПКлар тутар үүттэрэ, быһа холуйан, 30 % аҕыйыа. Ол гынан кэпэрэтиип рентабельноһын үрдэтии суотугар, ночоотуруохтара суоҕа. Бөдөҥ кэпэрэтииптэр бары кэриэтэ кытыы нэһилиэктэргэ ночооттоох арыы сыахтаахтар. Онно туттарыллар үүт кээмэйэ кыра, оттон үлэһити син биир үлэлэтиэххэ наада, элбэх үүттэн арыы кэлэр. Быһата, ночоотторо улахан. Онтуларын кинилэр улахан үүт туттарааччылар, о.э. элбэх үүт суотугар сабынан кэллилэр. Билигин тутар кээмэйдэрэ кыччаатаҕына, ыраах нэһилиэктэртэн тутууну аҕыйатыахтара. Оттон оннук сирдэр үүт харчытын оннугар ынах төбөтүгэр көмө ылан, эмиэ сүтүктэммэттэр.

Биһиэхэ астанар үүт 55%-а арыы буолар. Сылга 2 тыһ. т курдук. Эһиил квота аҕыйааһыныттан арыы оҥоһуллуута кыччыа. Атын үүт ас аҕыйыа суоҕа, өссө көрүҥэ эбиллиэн сөп. Саҥа көмө ньымаларын киллэрии сыала – нэһилиэнньэни уонна урут үбүлэммэтэх хайысхалары өйөөһүн. Хайдаҕын да иһин, тыа хаһаайыстыбатын экэниэмикэ хайысхатын быһыытынан көрүөхпүтүн, көрүллэр үп көмө көдьүүһүн үрдэтиэх кэриҥнээхпит.

Т.Захарова-ЛОҺУУРА.