М.В. Никифоров СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан анаммыта сылтан орто. Саҥа салайааччы үлэтин 1-2 сыл билсиэхтээх диир буоллахтарына, кини хара маҥнайгыттан Ил Дархан А.Николаев тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһинин саҥа мэхэньиисимэ киириитин курдук уустук боппуруостары быһаарыыны ылсан үлэлээн барбыта. Саҥа мэхэньиисим үүт эрэ харчытын элбэтэр буолбатах, тыабыт сирин олоҕун саҥалыы уларытар бүтүн реформа буолара чахчы.
– Михаил Викторович, т/х үбүлүүр саҥа мэхэньиисим бастакы сылын түмүгэ барыллаан хайдаҕый? Бу киэҥ эҥсиилээх үлэнэн туох ситиһиллиэхтээҕий, тыа хаһаайыстыбатын, тыа сирин олоҕун хайдах уларытыахтааҕый?
– Бастатан туран, Саха сирин олохтоохторун, “Кыым” ааҕааччыларын кэлэн иһэр Саҥа дьылынан эҕэрдэлиибин, кэлэр сылбыт барыбытыгар үчүгэйи эрэ аҕаллын, үлэбит-хамнаспыт ситиһиилээх буоллун! Мин тыа олоҕун үчүгэйдик билэбин, улууска баһылыктаабытым, муниципалитеттары кытта элбэхтик алтыспытым, СӨ Баайга-дуолга министиэристибэтигэр уһун кэмҥэ т/х хайысхатын көрбүтүм. Онон т/х дьиҥ туругун билэр буолан, үлэм сүнньүгэр түргэнник киирбитим. Улуус-улуус аайы дьон хайдах үлэлиирэ, олороро майгыннаһар. Арай бырабыыталыстыба бүддьүөт тыырыытыгар, салайыыга туттар киһи хараҕар көстүбэт мэхэньиисимнэрин, ньымаларын, сокуоннарынан үлэтин ымпыга-чымпыга ситэ биллибэт этэ. Быйыл Ил Дархан 2020 с. тус Илдьитинэн олохтообут т/х үбүлэниитин саҥа мэхэньиисимин сокуонун бастакы түһүмэҕэ олоххо киирдэ. Мин көрүүбүнэн, икки өрүттээх түмүктээх буолла. Бастакыта, үүт соҕотуопката былырыын 80 тыһ. т буоллаҕына, быйыл 57,25 тыһ. т диэри түстэ. Үүт субсидиятын кээмэйэ уларыйбакка, 2,8 млрд солк оннунан хаалла. Иккиһинэн, 36 тыһ. тахса ыанар ынахха 35-тии тыһ. солк. биэрдибит. Үүт соҕотуопката аҕыйаата, ол гынан баран хаһан да субсидияны туһамматах аҕыйахтыы ыанар ынахтаах дьоҥҥо барытыгар судаарыстыба көмөтө тиийдэ. Үсүһүнэн, сыл түмүгүнэн т/х бородууксуйатын оҥорон таһаарааччыларга уонна кэтэх ыалларга тиийэр субсидияны биир сыл иһигэр 30% үрдэттибит. Үүт соҕотуопката аҕыйаан, оҥорон таһаарааччылар балачча ыараханы көрүстүлэр диэн этиэхтээхпин. Сорохтор сөпкө толкуйдаан, соҕотуопкалыыр кээмэйдэрин тас өттүнэн үүт тутуутун сатаан тэрийдилэр. Сорохтор үлэлэрин соругун ситэ өйдөөбөккө, кэҥэтинэр үлэни ыыппатылар. Онон салгыы сааһыланыахтарын наада. Оттон нэһилэнньэ баһыйар үгүс өттө бу мэхэньиисими өйөөтө. Мантан инньэ хайдах буолуой диэн холобурдуурга, элбэх ынахтаах эрээри кэтэх хаһаайыстыбанан сылдьар дьону ылыаҕыҥ. Кинилэр үүт туттарбакка, төбөтүгэр ыллылар. Бу дьон быйылгы үлэни кэтээн көрөн баран, барыстааҕын ааҕан, кэлэр сылга бааһынайга дуу, ИП дуу буоларга, эбэтэр кэтэҕинэн хааларга суоттаныахтара. Бу мэхэньиисим кэтэх дьоҥҥо хайа суолунан бараҕыт диэн тэҥнээн көрөр кыаҕы биэрдэ. Үп онон кэтэхтэргэ, тэрээһиннээхтэргэ икки өттүгэр тэҥинэн барда. Биһиги эмиэ үөрэтэн баран, хайдах үлэлиир кэскиллээҕин учуоттуохпут. Ынах сүөһүнү иитэр төрүт дьарыкпыт, таах олордоххо, балаһыанньата уустугуран иһиэ. Кистэл буолбатах, билигин сүөһү иитэр кэтэх дьон сааһырдахтарын аайы, сүөһүлэрин аҕыйатан иһэллэр. Бу түгэҥҥэ кинилэр кэпэрээссийэҕэ, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаҕа көһүүлэрэ туруктаах, кэскиллээх суол буолар. Нэһилиэк таһымыгар 50-тан элбэх сүөһү биир хотоҥҥо турар буоллаҕына, кэпэрээссийэ тэринэн, үүт туттаран харчыланар буолаллар. Оннук холобур баар. Үүт туттарыы аҕыйыыр диэн куттанымыахха, тэрээһиннээххэ көһүү элбээтэҕинэ, соҕотуопка, оҥорон таһаарыы үрдүөҕэ.
– Оччоҕо тэрээһиннээх хаһаайыстыбаны элбэтэр сорук турар дуо?
– Арассыыйа кэлин сылларга т/х күүскэ таһаарда. Т/х бородууксуйатын экспортаан, сэрии сэбин атыылыырынааҕар элбэх үбү киллэрэр. Аһынан хааччыныыга, омуктартан тутулуга суох буолаары, Арассыыйа улахан агрохолдиннары өйөөн, атахтарыгар туруорда. Бурдугунан аан дойдуну хааччыйар буоллубут, иккис миэстэҕэ сылдьабыт. Ынахтан ураты сибиинньэ, көтөр этинэн бэйэбитин толору хааччынабыт. Судаарыстыба билигин кыра уонна орто биисинэс өттүгэр кыра хаһаайыстыбалары өйүүр хамсааһын диэки баран эрэр. Сокуон, нормативнай докумуон, үбүлээһин эмиэ ити өттүгэр хайыһыаҕа. Ити бэлиитикэҕэ сөп түбэһиннэрэн, быйыл Саха сиригэр кэтэхтэри уонна тэрээһиннээхтэри тэҥнии тутар, дьону толкуйдатар балаһыанньаны үөскэттибит. Күһэйиитэ суох, айахтарын ииттэр кэтэхтэргэ көмө көрүллэр, оттон үүт туттаран элбэх дохуоттаныахтарын баҕарааччылар тэрээһиннээххэ барыахтара. Дьон-сэргэ өйдөөтө, бааһынай да, ИП да буолуу баар.
2022 с. иккис түһүмэххэ киирии саҕаланар. Манна биһиги дьоҥҥо өссө элбэх толкуйдатар усулуобуйаны үөскэттибит. Эт соҕотуопкатын судаарыстыба хас да сыллааҕыта тохтоппуттаах. Ону чөлүгэр түһэрэбит. Ынах уонна сылгы этин соҕотуопкатыгар субсидия көрөммүт, табаар оҥорооччулар бородууксуйаларын элбэтиэхтэрэ. Ону таһынан оҕуруот аһын соҕотуопкалыырга турунан эрэбит. Хомойуох иһин, ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, оҕуруот аһын үүннэрии элбээбэт. Айылҕа күчүмэҕэйдэриттэн эмиэ тутулуктаах да, бу хайысхаҕа элбэтэр кыах баар. Холобур, 2021 с. хамсыгынан сылтаан, кыраныысса сабыллан, оҕуруот аһын тастан киллэрии биллэ аҕыйаата. Оҕуруот аһын атыылыыр кэлии омуктарбыт, чугастааҕы улуустартан хортуоппуйу олоччу ылан, куоракка атыылыыллар. Урут оҕурсу, помудуор барыта омук эбэтэр атын эрэгийиэн киэнэ буоллаҕына, билигин “Саюрибыт” аһа хамаҕатык барар. Ол аата оҕуруот аһын элбэтэр, сөпкө харайар усулуобуйа тэрийдэхпитинэ, тастан киириини улаханнык аҕыйатыахпыт. Өссө бэйэ бурдугун үүннэриини көҕүлээтибит. Сүөһү уотурбата, эбии аһа суох сатаммат. Бэрэссэдээтэлбит Тарасенко сорудаҕынан комбикорм собуотун арыйар сыал-сорук туруорунан үлэлии сылдьабыт.
– Урукку комбикорм собуоттарын тилиннэрии дуо?
– Хаптаҕайдааҕы “Сахазернопродукт” собуотун оборудованиета эргэрэн, билиҥҥи ирдэбилгэ эппиэттээбэт. Онон аныгы технологиялаах саҥа собуот тутуллуо. Бэйэбит үүннэрбит бурдукпут сороҕо итиннэ туттуллуо. Сорох компоненын атыылаһыахпыт. Соҕурууттан аҕалар уотурбабыт хаачыстыбата сороҕо мөлтөх. Онон саҥа собуокка комбикорм хаачыстыбатыгар улахан болҕомто ууруохпут. Итиннэ Дьокуускайдааҕы көтөр баабырыкатын холобурдуохха сөп. Комбикорму компоненнарын атыылаһан аҕалан, рецептуранан бэйэтэ оҥорор. Хаачыстыбатын тупсаран, сылга биир кууруссаттан 320 сымыыты ылар буолла. Урут тастан атыылаһар эрдэхтэринэ, 280-290 эрэ тиийэрэ.
Уопсайынан, кэлэр сылга т/х хаһааҥҥытааҕар да элбэх, 12 млрд солк. көрүлүннэ. Ил Дархан А.Николаев 650 мөл солк тиийбэтин бүддьүөккэ анаан-минээн сорудахтаан булларда. Т/х ырыынакка киирбитин да иһин, хаһан даҕаны судаарыстыба көмөтө суох сайдыбат. Оннооҕор сайдыылаах судаарыстыбаларга субсидияланар. Саха сирэ Арассыыйа үрдүнэн т/х өйөбүлүгэр саамай элбэх үбү көрөр субъектарга киирэр. Мин санаабар, биһиги производствоны эрэ буолбакка, тыа сиригэр олорор дьону, т/х дьарыктанааччылары субсидиянан, субвенциянан өйүөхтээхпит. Кинилэр оҥорон таһаарар бородууксуйалара хамаҕатык атыыланан дохуоттара үрдүүрүгэр көмөлөһүөхтээхпит.
– Быйыл бэс ыйыгар Ил Дархан Айсен Николаевтан ылбыт интервьюбар: “Былаас, дьиҥинэн, биир, дьон олоҕо тупсарын ситиһэр соруктаах. Министиэристибэлэр дьону дохуоттуур, дьон олоҕун тупсарар соругу ситиһэр ыстаап курдук үлэлиэхтээхтэр. Харчыны түҥэтэр эрэ курдук олорор сыыһа. Сорох тэрилтэбит итинник үлэлиирин олох сөбүлээбэппин. Биһиги эмиэ улуус, ТХУ эппиэттиир, бу нэһилиэк, ол тэрилтэ киэнэ диэн сэлээннэһэ олордохпутуна, туох да үчүгэй түмүк тахсыа суоҕа”, - диэбитэ. Билигин т/х боломуочуйалара улуустарга бэрилиннэ, аны саҥа публичнай былаас сокуона ылыллан, киирэн эрэр. Тыа хаһаайыстыбатын салайыыга эппиэтинэһи, көдьүүһү үрдэтэр туох уларыйыы тахсыан сөбүй?
– Ил Дархан этиитигэр сөбүлэһэбин. Дьиссиппилинэ каадыртан улахан тутулуктаах. Ил Дархан өрөспүүбүүлүкэ экэниэмикэтин бары салаатыгар сорудах туруорар, биһиги бары ону толорор туһугар үлэлиибит. Министиэристибэлэр, кистэл буолбатах, түҥэтэр өттүн тутуһаллара баар. Ол иһин ити өттүгэр, үлэни таһаарарга мин т/х салаатыгар үбү тыырыы министиэристибэҕэ буолбакка, хайаан да миэстэтигэр, муниципалитеттарга быһаарыллыахтаах диэн санаалаахпын. Төһөнөн үбү дьаһайыыны киинниибит да, улуустар бырааптара суох буолар, быһаарар оруоллара кыччаан иһэр, тиһэҕэр наадыйбат да буолан бараллар. Бэйэм итинник усулуобуйаҕа үлэлээбит буолан билэбин.
2022 с. т/х үбүлээһин боломуочуйатын улуустарга биэрии салҕаныаҕа. ТХМ хайа улууска туох буола турарын 100% билбэт. Улуус баһылыктара, ТХУ-лар олохтоох балаһыанньаны үчүгэйдик билэллэр. Онон нормативнай докумуоннар, быраабылалар сыыйа-баайа муниципалитеттар туһаларыгар уларыйан иһиэхтээхтэр. Муниципалитеттар субвенция, субсидия салгыы хайдах, ханнык үлэни сайыннарыыга: сүөһү, сылгы иитиитин, оҕуруоту, бурдугу үүннэриини көҕүлүүргэ төһөлүү бэриллиэхтээҕин миэстэтигэр быһаарыахтаахтар диэн баҕа санаалаахпын. Ол инниттэн сокуоннарбытын Бүддьүөт кодексыгар, өрөспүүбүлүкэ үбүн докумуоннарыгар олоҕуран оҥордохпутуна, инникитин үчүгэй түмүктэниэхпит.
Улуус кыаҕын көрөн, ханнык салаа кыалларын, барыстаах буоларын быһааран, үлэни аттарыахтаах. Муниципалитет бэйэтин бэйэтэ салайар буолуохтаах. Үөһэттэн кэлбити ылына эрэ олорор буоллаҕына, сайдыы барбат. Онон т/х улуустара кинилэргэ тыырыллан кэлбит үбүнэн хайдах сайдалларын быһаардахтарына, үлэлэрин көдьүүһэ үрдүө этэ.
Бэриллэр үбү (субвенция, субсидия) сэргэ улууска былаан, үбү көдьүүстээхтик туттуу киритиэрийдэрэ: бачча сүөһү, сылгы, таба баар буолуохтаах, тугу оҥоруохтааххын диэн ыйыы түһэриллиэҕэ. Сүрүн сорук т/х бородууксуйатын элбэтии, кэҥэтии, хаачыстыбатын боппуруостарын быһаарыы буолуохтаах. Мэхэньиисим иккис түһүмэҕэ 2022 с. толору киирбитин кэннэ, туох итэҕэстээҕин-быһаҕастааҕын эбии анаалыстаан, уларытыы, көннөрүү киллэриэхпит.
– Улуустарга барытын биэрии сокуон өттүнэн толору эппиэттиир дуо?
-- Толору диэн эппэппин. Холобур, т/х боломуочуйатын улуустарга биэриибит бу -- саҕалааһын. Ити биэриитэ биир, атын өттүнэн нормативнай докумуоннарбыт көннөрүллүөхтээхтэр. Саҥа буолан, итэҕэс-быһаҕас баар, бүддьүөт кодексыгар эппиэттээбэт эҥин диэн боппуруостары туруораллар. Онон саҥа нормативнай базаны оҥорон, докумуоннары уларытыахтаахпыт. Улуус быһаарыыта үрдээтэҕинэ, кинилэр ТХМ кытта бииргэ үлэлээн, т/х сайыннарыыга, оҥорон таһаарыы элбииригэр интэриэстэрэ улаатар. Ол аата эбии субсидияҕа наадыйар буолаллар. Элбэх үлэни таһаарыыга: хотон тутуутугар, оҥорон таһаарар тэрилтэлэри тэрийиигэ, бааһыналарын тупсарыыга, оҕуруот аһын харайар базалары тутууга -- инбэстииссийэҕэ интэриэстэрэ үрдүүр. Ити барыта хамсаан, үлэлээн бардаҕына, олохтоох дьон дохуота үрдүүрүн ситиһиэхпит.
– ТХМ ыытар куонкурустара эмиэ тыаҕа тахсыахтара дуо?
– Биһиэхэ т/х дьарыктанар 14 улуус баар. Кистэл буолбатах, ТХМ дьону куоракка хомуйан элбэх куонкуруһу ыытар. Ол эрээри, холобур, агростартаптарга, сороххо элбэх тиксэрэ, сорох матара сыыһа, үлэ барыларыгар тэҥҥэ көҕүлэниэхтээх. Ол иһин куонкурустары улуустарга бэйэлэригэр биэрэр баҕа санаалаахпын. Нэһилиэнньэлэрин ахсаанынан өлүүлээн, квота биэрэн баран, бэйэҕит хамыыһыйа тэрийэн түҥэтиҥ дииир усулуобуйа үөскээтэҕинэ, барыларыгар сайдыы тэҥник барыа этэ. Улуустар хамыыһыйалара чахчы үлэлиир баҕалаахтары, кыахтаахтары куонкурустаан, интэриэстээн, инникитин бу дьон салгыы сайдалларыгар көмөлөһүө этилэр.
– 35 тыһ. отчуотугар соцситимнэргэ билиҥҥэ диэри дьон бутуллар, хайдах отчуоттанар буоларый?
-- Ил Дархан былырыын отчуоту көрдөөмөҥ диэн эппитэ. Бырабыыталыстыба субвенцияны улуустарга тиэрдэр уурааҕар “бүддьүөт кодексыгар, СӨ нормативнай докумуоннарыгар олоҕуран” диэн уопсай тылынан ыыппыта. Аһаҕастык этиэххэ наада, Үп министиэристибэтин хонтуруоллуур структуралара ирдэтэ сатыылларын ылынан, сорох улуус отчуоттатаары гынара баар. Үп министиэристибэтэ тус интэриэһин көрүнэн, отчуот баар буолуохтаах диирэ дьону долгутар. Оттон бырабыыталыстыба хайаан да элбэх докумуонунан отчуоттааҥ диэн ирдээбэт. Нэһилиэк кинигэтиттэн сүөһү ахсаана суруллубут ыспыраапка наада, онон бүтэр. Саҥа сокуон олоххо киирэргэр син биир итэҕэс-быһаҕас баар буолуо. Анаалыстаан баран, 1-2 сылынан докумуоннары көннөрүүгэ учуоттуохпут.
– Бу өрөспүүбүлүкэ харчыта эрээри, тоҕо федеральнай сокуонунан барыахтааҕый?
– Бэйэбит үппүт эрээри, субсидия буолан, Бүддьүөт кодексын ирдэбилинэн отчуоттаныахтаах диэн ирдэбилгэ киирсэр. Кэтэҕиттэн, тэрээһиннээҕиттэн тутулуга суох. Мин санаабар, элбэх сүөһүлээх кэтэх дьон отчуоттан саллан, кумааҕыны кытта эрэйдэниэм диэн тэрээһиннээххэ барбат. ТХУ-лары көрөбүт, уруккуттан үлэлиир систиэмэлэрэ соччо уларыйбакка кэллэ. Аныгы олох, систиэмэ уларыйыытыгар, барыта цифровизацияҕа киирэн эрэр кэмигэр, биһиги олох уруккулуу олоробут. Ол иһин т/х салайыы бу сүһүөҕэр улахан уларытыы барыахтаах. Киһи барыта экэнэмиис, юрист, Ай-тига да анал үөрэхтээх буолбатах. Ол да буоллар, бааһынайдар, ИП-лар аныгы ирдэбилинэн, докумуону толоруу үлэтигэр наадалааҕы билиэхтэрин наада. Манна кинилэр кылгас кууруска, үрдэтинии чэрчитинэн үөрэннэхтэринэ, хаһаайыстыбаларын сайыннарар кыахтаахтар. Докумуону, импэрмээссийэ технологияларын ыарырҕатар өттө кэпэрэтиипкэ киириэн сөп. Үсүһүнэн, ТХУ хайдах уларыйыахтааҕар тохтуохпун баҕарабын. Арассыыйа үрдүнэн цифровизация киирэн иһэр. Сүөһү, сылгы барыта чиптэнэн, ахсаана чуолкай буолуо. Исписэлиис хотону кэрийэ сылдьан ааҕан эрэйдэниэ суоҕа. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар хотоннорун, баайдарын-дуолларын, барытын докумуоннаан импэрмээссийэ систиэмэтигэр киллэрэн эрэллэр. Дьокуускайга олорон, ханнык баҕарар үрэх баһыгар баар бааһынай сүөһүтэ, тутуулара барыта көстө олорор буолуохтаах. Электроннай отчуотунас киирэн иһэр. Бааһынайдар эмиэ көстүлэр. Мин манна Чурапчы холобурун аҕалыым. Бааһынайдарга, т/х үлэлии сылдьааччыларга, саҥа тэриммиттэргэ элбэх көмө, өҥө оҥорор автономнай тэрилтэ быһыытынан үлэлиир пилотнай бырайыактаахпыт. Төһө эрэ суумаҕа сылга дуогабардаһан отчуоттарын, бааҥҥа, араас тэрилтэҕэ төлөбүрдэрин докумуоннарыгар тиийэ оҥорон биэрэллэр. Кэтэх да дьоҥҥо маннык өҥөнү оҥоруохха сөп. Саҥа тэринээччилэргэ биисинэс-былааннарын, кэҥэттиниэн баҕалаахтарга хотон бырайыагын оҥорор. Манна майгыннатан, инникитин ТХУ үлэтин, аныгы ирдэбиллэргэ сөп түбэһиннэрэн, тосту уларытыахтаахпыт. Билигин отчуотунас ирдэбилэ барыта уларыйда. Онон миэстэтигэр итини сатыыр исписэлиистэр баар буолуохтаахтар. Т/х исписэлииһэ нэһилиэк баһылыгын сорудаҕынан, ханна эрэ бырааһынньык тэрийэ сүүрэ сылдьыа суохтаах. ТХУ-лар инникитин производство тэрээһинигэр, астааһыҥҥа, батарыыга, т/х бородууксуйатын саҥа көрүҥнэрин оҥорууга үлэлэһиэхтээхтэр. Ону таһынан, импэрмээссийэ-консултаассыйа биэрэр үлэ улуустар ТХУ-нан барыахтаах, маннааҕы киин мэтэдьиичэскэй көмө эрэ оҥоруохтаах. Онон т/х салайыы таһымын саҥардан, уларыта тутуу үлэтин ыытан, миэстэтигэр дьон билбэт, ыарырҕатар боппуруостарын быһаардахха, кинилэри т/х тардыыга улахан төһүү буолуоҕа.
– От үлэтэ уустук кыһалҕабыт буолбута ыраатта, сир тиийбэт дииллэр, атын эрэгийиэнтэн саарбах оту таһабыт. Бэйэбит оппут хаачыстыбата мөлтөх. Сирбит чааһынайга баран, элбэх сир оттоммот. Ол оттоммотох сир сэтиэнэҕэ баһаар тэнийэр биричиинэтэ буолар. Аны килиимэт сылыйан, ходуһа, бааһына буомтуйар. Бырабыыталыстыба уустук кыһалҕаны хайдах быһаарыан сөбүй? Кыстыкпыт хайдах баран иһэрий?
– Кураантан, баһаар охсуутуттан, чахчы, ыарахан сыл ааһан эрэр. Ол да буоллар, быйылгы кыстык орто сиэринэн, аһара куһаҕана суох баран иһэр. Былааннаах оппут 86% эриһэн ыллыбыт. Сиилэспит, сенажпыт, толору буолбатар да, баар. Атын субъектартан от атыылаһан толоруна олоробут. Тиэйиигэ-таһыыга бырабыыталыстыба Эрэсиэрбэ пуондатыттан, бүддьүөккэ эбии үбү -- барыта 150-ча мөл. солк. көрбүтэ. 2022 с. таһыыга эмиэ 135 мөл. солк. көрүллэн турар. Ону таһынан РФ ТХМ тиийэн оту таһыыга эбии үп көрдөөрү олоробут. Онон кыстыгы этэҥҥэ туоруурга сөптөөх быһаарыы ылыллан турар. Оттон Саха сиригэр оттуурга сир тиийбэт дииллэрин кытта сөбүлэспэппин. Биһиэхэ сирбит элбэх эрээри, аныгы дьон бөһүөлэктэн чугас, тиэхиньикэ сылдьар сирин үксүн оттуур. Ыраах сирдэрбитин быраҕан, сэтиэнэххэ, талахха былдьаттыбыт. Бу сыл көрдөрдөрүнэн, сорох улууст курааҥҥа сөпкө дьаһанан, өр сылларга оттоммотох сирдэрин оттоотулар. Инникитин итинник үлэ күүскэ ирдэниэҕэ. Атын эрэгийиэннэртэн оту ылары тохтото сатыахтаахпыт. Хаачыстыбата суох от кэллэ диэн үҥсэллэр. Чурапчылар Амурга баран эмиэ, урут оттоммотох сирдэрин биэрбиттэрин оттоотулар. Онон сороҕор талах, от умнаһа түбэспитэ баар суол. Итиннэ оту атыылааччы уонна атыылаһааччы дуогабарынан бэйэлэрэ быһаарсыахтаахтар, атыылаһааччы кэлэр от хаачыстыбатын көрүөхтээх. Өрөспүүбүлүкэ оту таһыыга сайаапканан көмө эрэ оҥорор.
Тастан оту тиэйиигэ атын эрэгийиэннэргэ сүөһүгэ кутталлаах сыстыганнаах ыарыылар туран, тиэйэр көҥүлү ылыыга ыарахан түгэн үөскээтэ. Холобур, Амур уобалаһыгар сибиинньэҕэ Африка чумаата туран, Саҥа дьыл кэннэ биирдэ көҥүл биэрэллэрэ буолуо. Ыарыы кэлсэн хаалыан сөп, ол иһин ыарыы турбут сиригэр харантыыннаан, 4 ый кэтэһэн баран биирдэ тиэйиэххэ сөп. Забайкальеҕа көҥүл баар, ол эрээри ырааҕынан, таһыыга былааннаммыт үппүт тиийиэ суоҕун сөп.
Иччитэх сирдэри туһаҕа таһаарыыга, элбэх да буолбатар, үп көрүллэр. Сир оҥоһуутугар РФ ТХМ мелиорацияҕа анал тэрилтэтин кытта үлэлэһэбит. 2021 с. үбүлээһин аччаан, баара-суоҕа 12 мөл. солк. көрүллүбүтэ. 2022 с. бырайыактарбытын, докумуоннарбытын үчүгэйдик оҥорон ити сууманы икки төгүл элбэтэр былааннаахпыт.
Баһаартан эмсэҕэлээбиттэргэ: отторо, сайылыктара, уо.д.а. тутуулара умайбыт дьоҥҥо көмөнү ТХМ кытта докумуон хомуйан, туруорсан, көмүскээн, РФ Эрэсиэрбэ пуондатыттан 26 мөл. солк. үп-харчы ыллыбыт. Онон Саҥа дьылга диэри туһааннаах дьоҥҥо көмө харчытын тиэрдиэхпит.
Ыарахан кыстыкка киирэрбитинэн сибээстээн, РФ Эрэсиэрбэ пуондатыгар туруорсан, 129 мөл. солк. үбү өссө эбии ыллыбыт. Ити үп тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга эбии от атыылаһыыга, 4 тыһ. т кэриҥэ комбикорм, гранулированнай от атыылаһарга, иэстэригэр кэмпэнсээссийэ быһыытынан барыаҕа. Кэтэх хаһаайыстыбаларга эмиэ көмө ылаары докумуон толорон илдьибиппит да, РФ Эрэсиэрбэ пуондата тэрээһиннээхтэргэ эрэ көмө оҥорорго көҥүл биэрбитэ. Элбэх үбү от таһыытыгар көрөбүт. Ол оннугар бэйэбит мобильнай биригээдэлэрбитин өйөөн, тэйиччи сытар сирдэрбитин чөлүгэр түһэрэргэ усулуобуйа тэрийиэхтээхпит дии саныыбын. Эһиилгиттэн “кыстыыр оппутун, туох да буолбутун иһин, бэйэбит сирбитигэр оттуоххайыҥ, бэйэбититтэн булунуохтаахпыт” диэн ТХМ-ҥа уонна улуус баһылыктарын мунньаҕар сорудах быһыытынан тиэрдэн турабын.
– Эмиэ сайыҥҥы интервьютугар Айсен Сергеевич: “Сылгыбыт, кырдьык, элбээн турар. Судаарыстыба быһыытынан, бу хайысханы күүскэ ылсан үлэлиэхпитин наада... сылгыбытыттан ылыллар бородууксуйаны элбэтэн, аан дойду ырыынагар таһаарар стратегическай сыалы-соругу хайдах толоробут диэн толкуйдуохтаахпыт”, - диэн сылгыны иитиигэ саҥалыы сыһыаны олохтуур эркээйи охсубута. Сылгыны иитиини элбэтии, сайыннарыы боппуруоһугар тугу былааннаан сылдьаҕытый?
– Саха сирэ Арассыыйа үрдүнэн саамай элбэх сылгылаах. Дойду үрдүнэн 1,5 мөл. кэриҥэ баар буоллаҕына, олортон 184 тыһ. биһиэхэ баар. Онон сылгы иитиитигэр ураты болҕомтону уурар эбээһинэстээхпит. Кэлэр сылга тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга биэҕэ субсидия балтарааттан 3 тыһ. солк диэри үрдээтэ. Бу -- улахан көмө. Биир улахан сорукпут -- сылгы этиттэн бородууксуйа оҥорон таһаарыы. Биһиги боростуойдук аҥаардаан, чиэппэрдээн, кырбастаан олунньу бүтүөр диэри батаран муҥнана сатыыбыт. Эрэстэрээннэргэ, саха аһын астыыр общепиттарга тэнитээччилэр эрэ дьарыктаналлар да, аҕыйахтар. Оттон бэйэбит дьоммутугар анаан астаан таһаарбакка олоробут. Сылгы этин сиир эрэ киһи сиир, онон таска таһаарыыга татаардар, башкирдар, арааптар, мусульманскай дойдулар ырыынактарын көрүөхпүтүн сөп. Аны аныгы эти атыылыыр исхиэмэ улаханнык уларыйан турар. Ырыынакка сылгы этэ сылы быһа баар буолуохтаах. Онон бородууксуйаны оҥорор буоллахха, хайдах аһы оҥорон сылы быһа киһи куртаҕар тиэрдэргин толкуйуохтааххын, ону кыайбакка олоробут. Уруккуттан кэпсэтэбит да, бытааммыт бэрт. Мин убаһа этиттэн стейк диэни сөбүлүүбүн. Стейк үчүгэйэ соҕуруу эрэстэрээннэргэ сыаната 2 тыһ. солк. тиийэ буолар. Эрбэтэн, хаалаан үчүгэй стейк оҥоруутун биһиги тоҕо кыайбаппытый диэх курдукпун.
Билигин араас технология күүскэ сайдыбыт кэмигэр астыыр тэрилбит, суулуур-хаалыыр барыта баар, саха санаабытын барытын оҥорор кыахтаахпыт. Дьыала үбүгэр-аһыгар, сатаан астаан, суулаан, хаалаан атыыга тиэрдиигэ сытар. Ханты-мансийскайдар мөлүйүөн табалаахтар, табаттан бородууксуйа оҥоруутугар ырааҕынан инники бардылар. Бүддьүөттэригэр астааһыҥҥа, оҥорон таһаарыыга элбэх үбү көрөн көмө биэрдилэр. Таба этинэн халбаһы арааһын, атын да булт: эһэ, көтөр уо.д.а. этинэн ас элбэх көрүҥүн оҥороллор. Биһиэхэ итинник оҥорор кыах баар эрээри, аҕыйах тахсар. Сорох астааччыларбыт халбаһылары, эт полуфабрикаттары соҕурууттан кэлбит этинэн оҥороллор. Олохтоох эти олус сыаналаах, аҕыйах дииллэр. Дьиҥэр, сылгы этиттэн сылы эргиччи атыыланар ас оҥорорго ылсан, кыра гына эрбэтэн, вакуум суулаан, “Мироторг” курдук атыылыахха сөп этэ.
Саҥа мэхэньиисим иккис түһүмэҕэр эт соҕотуопкатыгар үбү көрдүбүт. Биһиги субвенцияны тиэрдиэхпит, оттон миэстэтигэр бу үбү хайдах туһанары, кими соҕотуопсук оҥорору улуус баһылыктара бэрэстэбиитэллээх мунньахтарын кытта ылыныахтара. Соҕотуопсукка үбү түһэрэн, эти соҕотуопкалатан, бородууксуйа оҥорон таһаарар усулуобуйа тэрийиэхтээхтэр. Оттон соҕотуопкалааччылар ханнык бородууксуйаны оҥорон дохуоту үрдэтэргэ төбөлөрүн сынньыахтаахтар.
– Балыыһаларга, оскуолаларга олохтоох аһы таһаарыы тоҕо кыаллыбатый?
– Бүддьүөт тэрилтэлэрин 44-с, 223-с Федеральнай сокуоннарынан, куонкурустаһан кыайбыт дьон хааччыйаллар. Соҕурууттан кэлэр эт элбэх, сыаната чэпчэки. Онон олохтоох эти киллэрэргэ, куонкурус докумуонун оҥорууттан улахан тутулуктаах. Соҕуруу атыылааччылар эттэрин батарарга албаһыран, состорууга атын чэпчэки аһы биэрээччилэр. Биһиэннэрэ оннук албаһырар кыахтара суох. Федеральнай сокуон итэҕэһин-быһаҕаһын Арассыыйа үрдүнэн элбэхтик этэллэр да, көнүүтэ бытаан.
Онон саҥа саҕаламмыт Арктиканы сайыннарыы чэрчитинэн биһиги усулуобуйабытыгар эппиэттиир сокуоннар эбэтэр ити үөһэ этиллибит икки федеральнай сокуоҥҥа чэпчэтиилэр киллэриллэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
Бэйэбитигэр сыһыаннаан татаардары холобурдуум. Кинилэр туспа маркетинговай, электроннай атыы былаһааккалаахтар. Онно, сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, бэйэлэрин бородууксуйаларын киллэрэн атыылыыр усулуобуйа тэрийбиттэр. Холобур, Татарстаҥҥа бородууксуйа батарыан баҕалаах атын субъект тэрилтэтэ хайаан да ол былаһааккаҕа киириэхтээх. Инньэ гынан олохтоохтор ордук бэйэлэрин киэнин ордук ылаллар. Биһиги эмиэ итинник кыаҕы таһаара сатыыбыт. Бэрэссэдээтэлбит А.В. Тарасенко “СӨ Аукционнуур дьиэтэ” диэн электроннай былаһаакка тэрийэр былааннаах. Оччоҕо бэйэбит бородууксуйабытын, ол иһигэр сылгыбыт этин таһаарар кыахтаныахпыт. 2022 сылтан сыыйа-баайа киллэриэхпит.
– Арктика улуустарын өрө тардыыга Арктика сайдыытын бырагырааматын, былаанын чэрчитинэн туох үлэ баран иһэрий? Арктикаҕа бырамыысыланнай сайдыы тосхоло охсуллубут кэмигэр олохтоохтор төрүт дьарыктарын сайыннаран дохуоттарын үрдэллэрин хайдах ситиһиэхпитин сөбүй?
– 13 хотугу улуус өрөспүүбүлүкэ сирин аҥаарыттан ордугун ылар, 68 тыһ. кэриҥэ киһи олорор. Алмаас провинциятыгар киирэр Өлөөн уонна Анаабыр, атын улуустары кытта тэҥнээтэххэ, туруктара үчүгэй. Төрүт дьарыктарын сайыннарарга сир баайын хостуур тэрилтэлэр көмөлөһөллөр. Атын улуустарга оннук көмө суох. Онон бырабыыталыстыба хоту улуустары өйүүргэ туспа болҕомто ууруохтаах. Сүрүн боппуруос -- таба иитиитэ. Кэлэр сылга Ил Дархан А.Николаев өйөөн, 4 зонанан табаҕа бэриллэр субсидияны үрдэтиигэ бардыбыт. Ону таһынан төрүт дьарыктары сайыннарыы үбүлээһинин икки төгүлтэн ордук улаатыннардыбыт. Быйылгыттан Арктикабыт министиэристибэтэ федеральнай министиэристибэтин кытта үлэлэһэн, эбии үп кэлэрин ситистибит. 2022 с. хоту табаҕа эрэ буолбакка, балыктааһыҥҥа материальнай базаны хаҥатыыга үп көрүллүөҕэ. Иккиһинэн, 2021 с. хоту улуустары аһынан хааччыйыыга саҥа эргиэн-логистика кииннэрин тутууну саҕалаатыбыт. Быйыл 2 улууска, Абыйга Белай Гораҕа, Усуйаанаҕа Уус Куйгааҕа киирдэ. Эһиил 4 улууска киириэҕэ. Кэлин бары улуустарга итинник кииннэммит эргиэн-логистика кииннэрэ арыллыахтара. Сүрүн сыаллара: аһылыгы, ол иһигэр оҕуруот аһын, бурууктаны тиэрдэн, харайыы усулуобуйатын тэрийэн, өр кэм атыыга баар буоларын хааччыйыы. Иккис өттүнэн биһиги факториялары тэрийэммит хоту төрүт олохтоохтортон эт, балык, сир аһын соҕотуопкалаан, манна аҕалан атыылыыр усулубуойа тэрийиэхтээхпит. Урукку “Холбос”, “Колымторг” курдук систиэмэни аныгылыы тэрийэн киллэрээри гынабыт. Соҕотуопканы, батарыыны дьүөрэлээн, хоту сир олохтоохторун дохуоттарын үрдэтиэхпит диэн саныыбыт. Билигин хотуну хааччыйыыны ким хайдах сатаабытынан, таптаабытынан оҥорор. Биһиги ону кииннээн көннөрөөрү гынабыт. Оҕуруот аһа, буруукта кэмиттэн кэмигэр тиэрдиллэрин, бас быстар ыарахан сыанаҕа атыыланарын тохтотон, төгүрүк сыл уонна удамыр сыанаҕа атыыланар кыаҕын тэрийиигэ бардыбыт. Онтон эргиэн-логистика кииннэрин тутууну үбүлээһини Уһук Илин, Арктика сайдыытын министиэристибэтиттэн анаан-минээн туруорсан ылар буоллубут. Бу кииннэр нөҥүө хоту бэйэбит оҥорон таһаарар бородууксуйабыт дьоҥҥо хамаҕатык атыыланар оҥоруохтаахпыт. Онон туһанан туризм сайдар кыаҕын эмиэ үрдэтиэхтээхпит.
– Михаил Викторович, сүрдээх улахан, хорутуулаах үлэ былааннаммытын сиһилии кэпсээбиккэр махтал! Саҥа дьылынан эҕэрдэлээн туран, улахан ситиһиилэри баҕарабыт!
