ХИФУ устуоруйаҕа факульетын преподавателэ, эдэр чинчийээччи Александра Прокопьеваны кытта археология эспэдииссийэтин үлэтин, түмүктэрин туһунан сэһэргэһиэхтээх этибит. Кини соторутааҕыта Бүлүү улуустарынан сылдьан кэлбитэ. “Ити эспэдииссийэни Гуманитарнай институт иилиир-саҕалыыр, – диир Александра Николаевна, – онон бэйэлэрэ кэпсииллэрэ ордук”. Онон сыыйа-баайа атын тиэмэҕэ көстүбүт.
– Александра, эн түмэллэри, кинилэр эспэнээттэрин (музееведение) үөрэтиинэн, чинчийиинэн дьарыктанаҕын. Аны археология эспэдииссийэтин үлэтигэр кыттыһар эбиккин. “Ити икки хайысха бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэллэр” диир буоллаҕыҥ?
– Оннук, ити икки хайысха бэйэ-бэйэлэригэр хайдах да мэһэйдэспэттэр. Дьиссэртээссийэм тиэмэтэ “XIV-XVIII үйэлэр матырыйааллара Саха сирин түмэллэригэр” диэн. Эспэнээттэр ханнык кэрдиис кэмҥэ сыһыаннаахтарын археология эрэ көмөтүнэн үөрэтэҕин. Ол иһин чинчийээччи түмэллэр эрэ эспэнээттэринэн муҥурданыа суохтаах.
– Өрөспүүбүлүкэбитигэр араас кыра түмэл элбэх. Холобур, оскуола тиэргэннэригэр баар балаҕаннарга, кулууптарга, тоҥон турар дьиэлэргэ... Итилэр баһыйар үгүстэрэ ханна да учуоттаммат. Ол иһин олору, каталог эҥин да курдук буолбатар, саатар, ханна баалларын ыйар, чопчулуур кинигэ тахсара буоллар.
– Түмэллэр сүрүн кыһалҕалара – дьиэ, анал тутуу. Бэл, Ярославскай аатынан түмэл эспэнээттэри уурар-харайар дьиэтэ эргэ, ирдэбилгэ эппиэттээбэт. Оттон улуустарга баар түмэллэр тустарынан этэ да барыллыбат. Кинилэр балаһыанньалара араас. Арыт сабыс-саҥа оскуолаҕа түмэлгэ диэн үчүгэй хос ананар, арыт сэдэх матырыйааллары хаар-самыыр хотор дьиэтигэр быраҕан сытар буолаллар.
Бу сайын Үөһээ Бүлүү Кэнтигэр баар Чап уустарын түмэлигэр сырыттыбыт. Олус үчүгэй түмэл, бэртээхэй саалалаах.
Өрдөөҕүтэ биир хоту улууска тэлгэһэтигэр балаҕаннаах биир түмэлгэ сылдьыбыппыт. Ол балаҕаны хаар-самыыр хотор эбит. Сииктээх баҕайы. Ити балаҕаҥҥа сылгыга аналлаах малы-салы, киэргэли ууран туруораллара: ыҥыыр, чаппараах, иҥэһэ, бото, лэпсэ... Сорох эспэнээти түүнүк бүрүйэн эрэрэ. “Тоҕо манна туруораҕытый? Дьиэҕэ киллэриэххитин”, – диэтэхпит дии. “Киллэриэхпит, билигин бакаа табыллыбат”, – диэн буолбута.
– Быйыл “Бичик” кинигэ кыһата “Материальная и духовная культура народов Якутии в музеях мира (XVII – XX вв.” диэн бэртээхэй үлэни таһаарбыта. Ити каталог-кинигэҕэ Эмиэрикэ Нью-Йорк уонна Вашингтон куораттарыгар баар түмэллэр эспэнээттэрин туһунан кэпсэнэр. Европа куораттарын түмэллэригэр (Лондон, Париж, Берлин, Лейпциг, Гамбург, Копенгаген...) эмиэ Саха сириттэн аҕалыллыбыт матырыйааллар бааллара биллэр. Эспэнээттэр өссө чааһынай кэллиэксийэһиттэр мунньууларыгар баар буолуохтарын сөп. Онон эн Европа түмэллэригэр баран үлэлиир ыра санаалаах буолуохтааххын?
– Кырдьык, ити түмэллэргэ баар эспэнээттэр үчүгэйдик үөрэтиллэ, билим ирдэбилинэн чопчулана иликтэр. Ити матырыйааллар тустарынан көннөрү ахтан эрэ аһарбыттара баар. Эспэнээти сыныйан үөрэтиэххэ наада. Ол курдук ханна, чопчу ханнык кэмҥэ туох матырыйаалтан оҥоһуллубутун, ким аҕалбытын, хайдах оһуордааҕын-бичиктээҕин, быһыылааҕын-таһаалааҕын, тигиилээҕин үөрэтиллиэхтээх. Аан дойдуга киэҥник биллэр Германия этнолог-учуонайа Улла Йохансен Саха сирин эдэр учуонайдарыгар анаан Грант олохтообута.
– Алта-сэттэ сыллааҕыта Улла Йохансен Дьокуускайга тиийэн кэлбитигэр соһуйбуппут аҕай. Кини инньэ 1953 сыллаахха ньиэмэс тылынан суруллубут “Сахалар ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубалара” диэн дьиссэртээссийэтин элбэх этнограф үлэтигэр туһаммыт буолуохтаах.
– Оннук, ити — олох өрдөөҕүтэ суруллубут үлэ. Улла Йохансен граныгар кытта сатаабытым да табыллыбатаҕа. Германия түмэллэрэ суруктарга, сайаапкаларга эппиэттээн, ыҥырыы ыытан испэттэр. Эбэтэр эмискэ баҕайы: “Субу билигин кэл”, – дииллэр. Ити хайдах кыаллыай, грант үлэлиир болдьохтоох буоллаҕа. Кырдьык, Германия түмэллэригэр баран үлэлээбит киһи аһара да үчүгэй буолуо этэ. Билим үлэлэригэр улаханнык ахтыллыбатах эспэнээттэр да көстүөхтэрин сөп. Холобур, Швейцария биир куоратын түмэлигэр Саха сириттэн аҕалыллыбыт эспэнээттэр баалларын туһунан истибиттээхпин.
– Эдэр чинчийээччи быһыытынан бэрт сонуннук, сэргэхтик үлэлииргин социальнай ситимнэртэн билэ-көрө сылдьабыт. Ол курдук араас быыстапкаҕа лиэксийэ ааҕаҕын дии.
– Итинник үлэ сыала-соруга –сырдатыы, быһаарыы, чопчулааһын. Дьон төрүт култуурабытыгар тардыһыыта сүрдээх күүстээх. Ол иһин сүрэҕим баҕатынан, ис дууһабыттан итинник тэрээһиннэргэ кыттабын.
– Киэҥ эйгэҕэ аналлаах, бэрт судургу тыллаах-өстөөх, элбэх ойуулаах кинигэни оҥорон таһаарарга ылсыбаккын дуо?
– Миэхэ итинник наар этэллэр, кинигэ таһаарааччылар бэйэлэрэ да этии киллэрээччилэр. Былырыын тахсыбыт “Якутские орнаменты” диэн кинигэҕэ сүбэһит быһыытынан үлэлэспитим. Билигин “Бичик” кинигэ кыһатын кытта харысхаллар тустарынан үлэ бэлэмнии сылдьабыт. Ити үлэ бэчээттэнэрэ эрэ хаалла.
– Оһуор тиэмэтин хаһыстахха, силиһэ-мутуга дириҥээтэр дириҥээн киэҥ нэлэмэн Евразия устун бара турар буоллаҕа дии.
– Кэнники кэмҥэ сахалыы оһуордарга, киэргэллэргэ интэриэс күүһүрдэ. Сахалыы оһуордаах араас мал-сал оҥоһуллар, таҥас-сап тигиллэр. Түннүк сабыытыттан саҕалаан иһиккэ-хомуоска тиийэ.
– Оһуору суолтатынан көрөн дьон төһө сөпкө туһанарый?
– Түмэл эспэнээттэрин, археология матырыйаалларын көрдөххө, өбүгэлэрбит оһуордары олус үчүгэйдик аттараллар, тутталлар эбит. Кинилэр түһэрбит оһуордара сөрү сөбүгэр, туһааннаах миэстэлэргэ эрэ баар. Оттон аныгы дьон дириҥник иҥэ-тоҥо сатаабакка эрэ аҥаар кырыытыттан туһанар. Кинилэр итиннэ “көстүүтэ үчүгэй” эҥин диэн санаанан салайтараллар.
Оһуордары өйдүүргэ, сөпкө туттууга туох да кистэлэҥ суох. Оһуордар суолталарын иҥэн-тоҥон хасыһа, баһын-атаҕын билэ сатыыр киһи бэрт түргэнник өйдүүр. Кэнники сылларга анал үлэлэр тахсыбыттара. Олорунан муҥурдаммакка, түмэллэргэ баран, өбүгэлэрбит малга-салга, таҥаска-сапка оһуору, ойууну-бичиги хайдах туттубуттарын сыныйан көрүөххэ наада. Холобур, Ярославскай аатынан түмэлгэ наһаа үчүгэй Үрүҥ көмүс саала баар дии. Онно сахалы оһуордаах үрүҥ көмүс оҥоһук бөҕөтө көрдөрүүгэ турар. Ити курдук оһуордары анньыаҥ, ойуулуоҥ, түһэриэҥ иннинэ түмэллэргэ элбэхтик сылдьыахтааххын. Сүнньүн өйдөөтүҥ да араас оһуору саамылаан айыаххын-тутуоххун, туохха эрэ туһуламмыт, анаммыт малы-салы оҥоруоххун, таҥаһы-сабы тигиэххин сөп.
– Саас Петр Алексеев диэн көмүс ууһун кытта олох былыргы үйэлэргэ туттулла сылдьыбыт суһуох симэҕин сөргүппүт этигит дии.
– Ити суһуох симэҕэ Эмиэрикэ Нью-Йорк түмэлигэр (American museum of natural history) хараллан сытар. Ити устуоруйаҕа киэҥник биллэр Джезуп эспэдииссийэтин матырыйаала. Суһуох симэҕин хаартыскатын көрөөт, тута: “Тоҕо билигин итинник бэрт интэриэһинэй киэргэли оҥорботторо буолуой?” – диэн санаа үүйэ-хаайа туппута. Дьокуускайга Петр Алексеев диэн Бүлүү улууһуттан төрүттээх, былыргы киэргэллэри интэриэһиргиир бэртээхэй көмүс ууһа баар. Кинини кытта “суһуох симэҕин оҥорон көрүөххэ” диэн санааҕа кэлбиппит. Онон мээрэйдээн-хайаан Нью-Йорк түмэлигэр баар эспэнээти үкчү үтүгүннэрбиппит.
Суһуох симэҕин оҥорон баран, ыам ыйын 18 күнүгэр ити киэргэли университекка дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэрбиппит. Ити тэрээһиҥҥэ элбэх киһи кэлэн, оҥоһукпутун бэркэ сэргээн көрбүтэ-истибитэ. Петр Алексеевка сонно тута сакаастар киирбиттэрэ.
Ити киэргэли Туймаада ыһыаҕар кэтэ сырыттахпына, элбэх киһи кэлэн интэриэһиргээбитэ. “Тыый, бу туох дьикти симэхтээххиний?” – диэн сыныйан көрбүттэрэ-истибиттэрэ, хаартыскаҕа түһэрбиттэрэ. Онон киэргэли, симэҕи дьон аһара интэриэһиргиир.
– Бэрт интэриэһинэй ытарҕалааххын, эмиэ олох былыргы эспэнээти үкчү үтүгүннэрии быһыылаах?
– Оннук. Ыйытыы бэлиэтин курдук моһуоннаах ытарҕа өбүгэлэрбитигэр инньэ XIV үйэттэн ыла баара. Итини археологтар чопчу дакаастаан тураллар. XIX үйэҕэ култуура уларыйыытын-тэлэрийиитин саҕана итинник моһуоннаах ытарҕа сыыйа-баайа умнуллубут.
Дьиссэртээссийэ суруйа сырыттахпына: “Оо, дьэ, маннык үчүгэй ытарҕалары билигин тоҕо оҥорботторо буолуой?!” – диэн санаа миэхэ элбэхтик охсуллан ааһааччы. Ол сылдьан сэлии (мааман) муоһуттан киэргэллэри оҥорор (устуорук үөрэхтээх) Марианна Малардырованы кытта билсибитим. Кини мин этиибин тута сэргээбитэ. Сергей Матчитов диэн көмүс ууһа биһигини үөрүүнэн өйөөбүтэ. Ити ытарҕаны дьон тута интэриэһиргээбитэ, атыыласпыта.
Өбүгэлэрбитигэр итинник моһуоннаах ытарҕа баарын элбэх киһи билэр буоллаҕа дии. Баччааҥҥа диэри көмүс уустара тоҕо оҥорбокко сылдьыбыттара буолла? “Аныгы киһи маннык ытарҕаны кэтиэн сөп” диэн санаа киирбэтэҕэ дуу? Эбэтэр “наһаа былыргы ытарҕа” диэн санаа баһыйа туппута дуу? Биһиги оҥорбуппут кэнниттэн, билигин, итинник ытарҕаны элбэх маастар оҥорор.
Былыргы саха дьахталлара моонньуларыгар кылдьыы диэн киэргэли сөбүлээн кэтэллэрэ. Ити киэргэли уустар үксүн үрүҥ көмүһүнэн оҥороллоро. Надежда Ермолаева диэн маастар мин сакааспынан кылдьыыны оҥорбута. Матырыйаала – кытархай өҥнөөх алтан. Ити киэргэл үкчү куоппуйата түмэлгэ бэриллибитэ. Кылдьыыны эмиэ хас да дьахтар сакаастаан оҥорторбута. Ити курдук идиэйэ тэбэн биэрдэххэ, дьон иилэ хабан ылар. Дьон киэргэли аһара интэриэһиргиир. Кинилэргэ сөпкө кэпсээн-ипсээн, үчүгэйдик быһааран эрэ биэриэххэ наада.
Федор РАХЛЕЕВ.
