Интернет уонна төлөпүөн нөҥүө уодаһыннаах буруйу оҥоруу сиэртибэлэрин ахсаана элбии турар. Оттон Мииринэй оройуона албынаппыттар ахсааннарыгар Саха сиригэр "бастакы миэстэҕэ" иһэр.
Бастатан туран, төлөппүөн нөҥүө түөкүннээһиҥҥэ албыннаттараллар. Мииринэйгэ алмаас, нефть-гаас хостооччулар баалларын, кинилэр үрдүк хамнастаахтарын түөкүттэр олус диэн билэллэр. Ол иһин суотабай нөҥүө Мииринэй дьонун буулууллар.
Ити курдук, бары мииринэйдэргэ – олбуор сиппийээччиттэн сантехниктарга тиийэ төлөппүөннүүллэр. Сэрэтэбин, хаһан да саарбах нүөмэрдэртэн эрийэллэрин бука диэн ылымаҥ. Ол нүөмэрдэри төлөппүөҥҥүт хара испииһэгэр киллэриҥ. Төлөппүөнүнэн буулааччылар адьас арахпаттар, “сымала” курдук сыстаҥнастар диэн дьон-норуот суҥхарар. Ким кинилэр оҕуруктаах өйдөрүгэр сүүйтэрбит, биир төлөппүөн ыҥырыытынан, харчыларын олордьу “сикситтэрэн” ылаллар. Эһиэхэ маннык наада дуо?!
“Сиикэй баан” аатыттан кимиэхэ баҕарар төлөппүөнүнэн эрийэн тиийбиттэрэ эрэ баар буолар. Хаһаайын ханна олорорун, аатын-суолун чуолкай этэллэр. Биир үксүн онтон чаҕыйан, хаһаайыттар төлөппүөннээх түлүрбэхтэргэ албыннаттараллар.
Кини каартатын нүөмэрин алдьатаары дураһыйар (транзакция) ханнык эрэ дьабын баарын «сэрэтэн» туран, “резервнэй счекка” бары суумматын куоттарарга сүбэлииллэр. Баан үлэһитэ буоллаҕа буолан кистэлэҥ куодун этиттэрэ сатыыллар. Арыт ханнык эрэ «биллиилээх” тэрилтэлэр, хаһаайыҥҥа “улахан сүүйүүлэрин” биллэрэн “үөрдээри” эрийэллэр.
«Сүүйүүгүт олус улахан. Ону ыытарга, тыраанспар ороскуотун уйунарга харчыта ыытыҥ», - дииллэр. Дьон онно итэҕэйэр.
Атын куораттарга үөрэнэр, үлэлиир ыччаттардаах дьоҥҥо эмиэ куттал бүрүүкүүр. Түөкүттэр, ким эрэ “көмөтүнэн”, дьоннорун кытары өр кэмҥэ сибээскэ тахсыбат дьону ханнык эрэ ньыманан булаллар.
Биллибэт киһи: «Эһиги уолгут (аатын, араспаанньатын чопчу ыйаллар) алдьархайга түбэстэ. Ыар буруйу оҥорон силиэстийэ саҕаланна. Оннукка түбэспитин толкуйдуур-анаарар кыаҕа суох турукка киирдэ... Стресскэ сылдьар. Эһигиттэн алдьархайга түбэспитин кистиир. Биһиги – эһиги уолгут чугас доҕотторобут. Көмөлөһөр кыах баар, тоҕо диэтэххэ, бачча суумманы биэрдэххитинэ уолгут СИЗОҕа (түрмэ) киириэ суоҕа. Харчыгытын маннык нүөмэргэ сип-сибилигин ыытыҥ, эрэллээх албакаатынан уолгутун бу дьыалаттан босхолуохпут», - диир.
Дьон оҕолоругар тутатына эрийэллэр. Онтулара букатын да этэҥҥэ сылдьар буолан хаалар. Массыанньыктары көрдүүллэр да, баһыйар үгүс түбэлтэлэргэ - халтай.
Дьэ, аны туран, эһиги тускутунан төрүт да харахтаабатах дьоҥҥут хантан билэллэрэ интэриэһиргэтэр. Ол аата, ким эрэ маннык дьону кытары эһиги дааннайгытынан үллэстэр. Ханна барытыгар хаалларбыт СНИЛСкит, электроннай буостаҕыт, ханна олороргут, үлэлииргит аадырыстара түөкүттэргэ киирэллэр. Аҥаардас төлөпүөн нүөмэринэн түөкүттэр бэрт элбэҕи тиҥсирийэн билэллэр.
Маны учуоттаан, билбэт нүөмэргит эрийдэҕинэ төлөппүөҥҥүтүн ылымаҥ. Эрийбэттэрин туһугар быстах кэмҥэ арааран кэбиһиҥ.
Аны дьон харчытын уоруу биир ньымата. Биллэрин курдук, хоруона хамсыгыттан сылтаан, дьон кэтэхтэн үлэҕэ көһөр, хамнаһа кыччыыр. Ол иһин, дьон интернекка “харчы оҥоруохха сөптөөх” араас саайтарга киирэллэр. Фишингнииллэр, инвестицияларга уонна интернетинэн бөдөҥ бырамыысаланнай хампаанньалар «аахсыйаларыгар» оонньууллар, виртуальнай бииржэҕэ кытталлар.
Бачча элбэх суумманы сүүйүөххүт, интернетинэн харчы өлөрөөһүн улахан мэктиэлээх диэн кинилэри угаайыга киллэрэллэр. Манныкка киирэн биэрбит дьон улахан түөкүннээһин сиэртибэлэрэ буолуохтарын сөп.
Дьон интернет саарбах саайтарыгар, биллибэт усчуокка киллэрбит харчылара уччуйан хаалар. Сорох муҥутах дьон интернет абылаҥар ылларан, төлөбүрдээх саайка киирэн хаалаллар. Ол туһунан саайт собус-соруйан биллэрбэт. Онно хас хаартысканы, ойууну, видеоны көрбүтүҥ – харчы.
Ордук чуолаан омук саайтарыгар киирбэккитигэр сүбэлиибин. Эбэтэр, тугу эмит гуугуллуур буоллаххытына, омук саайта «free charge», ол эбэтэр босхом («бесплатно») диэн суруктаах буолуохтаах. Интернет уонна төлөпүөн нөҥүө түөкүннээччилэр хантан баҕарар эһигини булуохтарын сөп.
Өссө холобурдар. Дьахтар сонуттан, саҥыйаҕыттан, атаҕын таҥаһыттан, омук парфюмериятыгар, тренажердарга, БАД-тарга, эмтээх чэйдэргэ-отторго тиийэ, атын сирдэр «Интернет-маҕаһыыннарын» атыыһыттара эмиэ арахпаттар.
«Чэпчэки сыанаҕа атыылыыбыт» диэн сыҥалыыллар. Мииринэй үгүс олохтоохторо, үптэрин-харчыларын кэмчилээри, интернет нөҥүө албыннааччыларга хаарыаннаахай уурунууларын уччуттулар.
Биир Улан-Удэ куорат эдэр дьахтара, Мииринэй кэккэ кэрэ аҥаардарыгар, ырыынактан быдан чэпчэки сыаналаах нуорка саҥыйахтары ыытабын диэн, эрдэттэн төлөөһүнү туруорсан, албыннаталаан иһэн харытыттан харбаппыта.
“Криминальная хроника Якутии” портал биллэрбитинэн, 300 тыһыынча солкуобайы уччута охсубута. Интернетинэн табаар сакаастааччылар эмиэ албыннааһыҥҥа түбэһиилэрэ үксээтэ. Табаардаахтар эрдэттэн төлөөһүнү ирдиир буоллахтарына, итэҕэйимэҥ. Харчыгыт сүтэн хаалыан сөп.
Онон, билиҥҥи уустук, дьалхааннаах кэмҥэ хаппытаалгытын харыстааҥ, угаайыга киирэн биэримэҥ. Эһиги харчыгыт – эһиги тус бэйэҕит көлөһүҥҥүт. Ону кыбар идэлээх дьоҥҥо былдьатымаҥ. Сэрэхтээх буолуҥ!
Станислав Алексеев. Мииринэй куората.
