Төрүт омуктар общиналарын III сийиэһэ

 Кулун тутар 22 күнүттэн Саха сирин хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын общиналарын III сийиэһэ саҕаламмыта. Ил Түмэн Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттарын боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалатыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева “Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар социальнай өйөбүллэрэ: судаарыстыба кыаҕа уонна гражданнар наадыйыылара” түһүлгэни иилээн-саҕалаан ыытта. 

Елена Голомарева бэлиэтээбитинэн, сийиэскэ бастакы көс общиналары тэрийсибит, кэмигэр уустук үлэни көрсүбүт родовой общиналар старейшиналара кэлбиттэр. Сопхуос эстэр, табаһыт бэйэбит кыһалҕатын кытта бэйэтэ хаалар будулҕаннаах, уустук кэмин киһи эрэ тулуйбатаҕа. Оннук кэмҥэ арай тэрээһиннээх холбоһук быһыытынан родовой общиналар эрэ ордон, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар балаһыанньалара быыһаммыта, былаас уорганнарын кытта сыһыан олохтоммута.

“Онон, бүгүн эһиги этиигитин, кыһалҕаҕытын истиэхпитин баҕарабын. Норуот бэйэтин эрэ көҕүлээһининэн үөскээбит сокуоннар үлэлиир кыахтаахтар. Мөккүөрдээх түгэн элбэх, ону кэпсэтиэхпит, дьүүллэһиэхпит”, – диэтэ норуот дьокутаата.

Елена Христофоровна родовой общиналар норуот үгэһин уонна сирин-уотун харыстыыр, утумнуур көмүскээччи буолалларын бэлиэтээтэ: “Ол курдук, өбүгэ саҕаттан Мурманскайтан саҕалаан Чукоткаҕа диэри Арассыыйа Арктикатааҕы эргимтэтин табалаах көс омуктар баһылаан, көрөн-истэн олороллор. Бу курдук уустук кэмҥэ ити ордук суолталанар”, – диэн туран, тылы старейшиналарга биэрдэ.

СӨ Долгаан старейшиналарын сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Тимофеева 1990-с сс. родовой общиналар хайдах тэриллибиттэрин, I сийиэс суолтатын кэпсээтэ.

“А.В. Кривошапкин салайааччылаах Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттарын булгуруйбат туруорсуутунан, 1992 с. ахсынньы 23 к. устуоруйаҕа киирбит “Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар родовой, родоплеменной көс общиналарын туһунан” сокуон ылыныллыбыта. Сокуон аҥаардас общиналар тэрээһиннэригэр эрэ буолбакка, хотугу омуктар култуураларын, тылларын, үгэстэрин харыстыырга, чөл тутан хааларга эмиэ сыһыаннааҕа. Сокуон олус уустуктук ылыныллыбыта, ким даҕаны бу норуот тыыннаах хаалыытын мэктиэлиир сокуон буоларын өйдөөбөтө. Ол да буоллар патриот дьон баар буолан барыта ааспыта, общиналар тыыннаах хаалбыттарын таһынан, көрүүлэрэ кырдьыктааҕын дакаастаабыттара.

“Бүгүн сүрүн болҕомтону таба иитиитигэр ууруохтаахпыт. Таба – олохпут төрдө. Биһиги аан дойдуга төрүт дьарыктарын тутан хаалбыт, уустук кэмҥэ самныбатах күүстээх уонна тулуурдаах дьон – төрүт омуктар баалларын дакаастыахтаахпыт”, – диэтэ долган старейшината. 

Арассыыйа эбэҥкилэрин ассоциациятын бэрэсидьиэнэ Иван Атласов РФ сокуонун быһыытынан аҕыйах ахсааннаах төрүт омук диэҥҥэ өбүгэлэрин сиригэр олорор, төрүт хаһаайыстыбанан дьарыктанар, 50 тыһыынчаттан аҕыйах ахсааннаах омуктар киирэллэрин, 2002 с. Арассыыйаҕа Хоту дойду, Сибиир уонна Уһук Илин аҕыйах ахсааннаах 45 төрүт омуга баарыттан, 2022 с. 40-на эрэ хаалбытын, биэһэ букатын сүппүтүн-симэлийбитин эттэ. Кини 30 сыл анараа өттүгэр родовой общиналары үлэлиэхтэрин уонна табаларын харыстыахтарын баҕарар аҕыйах киһи тэрийбитин, кинилэри хоту дойду олохтоохторун кыһалҕатын иһиттэн билэр, тэрээһиннээх структурата суох тыыннаах хаалаллара уустугун өйдүүр үтүө киһи А.В. Кривошапкин көҕүлээбитин аҕынна. “Андрей Васильевич биир дойдулаахтарын туһугар ис сүрэҕиттэн кыһаллар, дууһатынан ыалдьар. Ол да иһин Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар ассоциацияларын тэрийбитэ. Оччоттон баччаҕа диэри Ассоциация иһинэн өрөспүүбүлүкэ 5 төрүт омуга өйдөһөн-өйөһөн үлэлиир. Андрей Васильевич Кривошапкин кыһамньытынан хоту дойду норуоттарын дьылҕаларыгар олус улахан суолталаах “РФ Хотугу, Сибиир уонна Уһук Илин олохтоох аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын общиналарын тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан”, “РФ Хотугу, Сибиир уонна Уһук Илин олохтоох аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын үгэс буолбут төрүт дьарыктарын территориятын туһунан”, о.да. улахан федеральнай сокуоннар ылыныллыбыттара. Кини бэлиитик быһыытынан норуотун сокуонунан көмүскүүр сөптөөх суолу талбыта”, – диир И.Атласов уонна норуот суруйааччыта, төрүт омуктар духуобунай лиидэрдэрэ А.В. Кривошапкины Хотугу сир, Сибиир уонна Уһук Илин аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын көмүскээччи быһыытынан Нобель бириэмийэтигэр түһэриэххэ сөбүн эттэ, бар дьону ыҥырда.

Аллайыаха улууһун старейшината, аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар общиналарын I сийиэһин дэлэгээтэ Михаил Едукин ааспыт 30 сыл иһигэр общиналар үгүһү ситиспиттэрин, ол эрээри быһаарыллыбакка турар кыһалҕа эмиэ элбэҕин эттэ. “Сопхуос ыһыллыаҕыттан таба иитиитэ атаҕар өссө да тура илик. Онон, мэлдьи үлэлиэххэ, быһаарсыахха наада. Бастатан туран, судаарыстыба табаһыт идэтэ ытыктанар уонна уустук идэ буоларын билиниэхтээх. Урут оннук эбит да буоллаҕына, билигин ол умнулла быһыытыйда. Ыччат “престиһэ суох” дии олорор кэмигэр быыкаа хамнаска хайдах даҕаны бүтүн салааны сөргүтэр кыахпыт суох”, – диир М.Дудкин.

Эмиэ Аллайыаха старейшината, I сийиэс дэлэгээтэ Владимир Слепцов сийиэскэ тутаах министиэристибэлэр-биэдэмистибэлэр салайааччылара суохтарыттан хомойбутун биллэрдэ: “Биһиги кыһалҕабытын быһаччы быһаарыахтаах салайааччылар кэлбэтэхтэриттэн хомойдум. Бачча ыраах сиртэн кыһалҕабытын бэйэбитигэр эрэ этинээри кэлбэтэхпит. Муҥ саатар, элбэх ыйытыыга хоруйдуон сөптөөх тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ кэлбэтэх. Холобур, Аллайыаха балыгынан олорор улуус. Ол эрээри квотабыт аҕыйыаҕыттан, дьон төрүт дьарыктан тэйдэ, ыччат куоракка күрээтэ. Мин общинам баара-суоҕа 4 т квоталаах. Онон тугу гынабын? Ырыынактаргытын көрдүм – балык киилэтэ 1600 солк. тиийэр. М.Е. Николаев саҕана балыгы биир тэрилтэҕэ туттарарбыт, ол иһин мэлдьи хамнас аахсарбыт. Билигин оннук суох. Балыгы сылга биирдэ туттарабыт уонна байҕал кытылыгар харчыбыт хаһан кэлэрин кэтэһэн олоробут. Соҕотуопкалыыр пууннары арыйыахха наада. Өскөтүн субсидия көрүллэр да буоллаҕына, ону биһиги ылбаппыт, “онто суох элбэҕи балыктыыгыт” дииллэр. Дьэ ити туһунан кимтэн ыйытабын? Аны кыыл таба лиссиэнсийэтин нэһилиэктэринэн түҥэтиэххэ наада. Оччоҕуна эрэ дьон аһыа-таҥныа этэ. Өтөр биһиги улуустарбытыгар тарҕаһыахпыт. Этиибит эмиэ иһиллибэккэ хаалыа. Онон, этиибин резолюцияҕа киллэриҥ. 

Биһиги дьокутааппыт Елена Христофоровна үчүгэйдик үлэлиир, кыһалҕабытын туруорсар. Ол эрээри кини Арктика үрдүнэн соҕотоҕун кэриэтэ үлэлиир. Оттон биһиги кыһалҕабыт үгүс”.

Хаҥалас Буотаматын родовой общиналарын аатыттан “Дьуона” родовой община бэрэссэдээтэлэ Павлина Жукова тыл эттэ. Кини Буотама эбэҥкилэрэ кыһалҕа тирээбитигэр биир сутурук курдук сомоҕолоһон, боппуруоһу быһаарарга үлэлэспиттэрин кэпсээтэ: “Улахан сыранан 8 родовой община “Өлүөнэ турууктара” паарка састаабытыгар, ол кэннэ ЮНЕСКО аан дойдутааҕы нэһилиэстибэтин испииһэгэр киирбиппит. Салгыы паарка салалтатын, Ил Түмэн дьокутааттарын, бырабыыталыстыбаны кытта тэрилтэ федеральнай буоларыгар үлэлэспиппит. Онон, өбүгэлэрбит кэриэстэрин толордубут. Билигин общиналарбыт бэйэлэрин сирдэрин бэйэлэрэ көрөллөр, харабыллыыллар. Оттон ол кырата суох суолталаах дьыала”.

Кэбээйи “Нэргэт” общинатын бэрэстэбиитэлэ Афанасий Степанов табаһыттар базаларын матырыйаалынай-тэхиниичэскэй базатын саҥардарга, ороскуотун толуйарга көрүллэр субсидияны индексациялыыр уолдьаспытын эттэ. “Ити суума уларыйбакка турбута хас да сыл буолла. Табаһыт хамнас диэни аахсыбат, арай өйөбүл быһыытынан босуобуйа ылар. Биһиги хотугу эргимтэни уонна Арктиканы сайыннарар бырагыраамаларга кыттарбыт туһугар, Сэбээн Күөлү Арктика эргимтэтигэр киллэрэри туруорсабыт”, – диир кини. 

Томпо родовой общинатын чилиэнэ Виктория Лебедева табаһыт хамнаһа кыра буолан, ыччат, дьон-сэргэ тохтооботун эттэ, көс олохтоох дьиэ кэргэҥҥэ анал субсидия көрүллэрин туруоруста. “Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн сылы эргиччи көһө сылдьар. Оттон биһиги улууспут Арктикаҕа киирсибэт буолан, оҕолор, бэл, соҕуруу сынньана барар кыахтара суох. Аны, родовой общиналар хараал тутуутугар, көһө сылдьар дьиэҕэ-уокка ылар субсидияларын биһиги дьоммут тиксибэттэр. Тоҕо диэтэххэ, 500-тэн аҕыйах табалаахтар”, – диир кини.

Муома родовой общинатын бэрэстэбиитэлэ Еремей Садовников Арктика министиэристибэтин уонна КМНС быраабыгар боломуочунай К.Роббек көмөтүнэн үс община “Восток” хампаанньаны кытта сөбүлэҥ түһэрсибитин, ол эрээри табаһыт хамнаһа кыратын, аҥаара нолуокка тутулларын, чэпчэтии суоҕун эттэ. 

Үөһээ Халыма В.Г. Дьячков аат. родовой общинатын салайааччы Татьяна Сивцева кэмигэр туһааннаах сокуоннар тахсаннар, өрөспүүбүлүкэ сирин 50-ча %-на төрүт омуктар үгэс буолбут дьарыктарын сирэ буолбутун санатта. “Ону билиниэххэ наада. Ол эрээри, өскөтүн табаһыттар кыра да буоллар босуобуйаҕа тиксэр буоллахтарына, биһиги балыксыттарбыт уонна булчуттарбыт солкуобайы да ылбаттар. Тоҕо диэтэххэ, биһиги кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ буоламмыт, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтигэр киирсибэппит. Өскөтүн биһигини нолуок кодексыгар кэмиэрчэскэйэ суох родовой община быһыытынан киллэрэллэрэ буоллар, оччо­ҕуна кыра да буоллар чэпчэтиилээх буолуо этибит. Итини таһынан, сэбиэскэй кэмнээҕи курдук факториялары тэрийиэххэ, Якутопторг боломуочуйатын кэҥэтиэххэ наада”, – диэтэ Т.Сивцева. 

Салгыы СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга миниистирин солбуйааччы Афанасий Постников уонна министиэристибэлэр-биэдэмистибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ сийиэс кыттыылаахтарын ыйытыыларыгар хоруйдаатылар. 

Кэпсэтии, санаа атаста­һыы­тын түһүлгэтин үлэтин тү­мүгүнэн Елена Голомарева кэккэ суолталаах соруктары бэлиэтээтэ. Ол иһигэр судаарыстыба родовой общиналары өйүүр ньымата уонна мэхэниисимэ саҥардыллыахтааҕа этилиннэ.