Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ кэмитиэтин тэрийиитинэн ТХМ-ҥа, кулун тутар 1 к. “Саха сиригэр бурдугу үүннэрии 350 сыла уонна сири оҥоруу” диэн төгүрүк остуол буолла. Тэрээһини норуот дьокутаата Мария Христофорова иилээн-саҕалаан ыытта.
Көрсүһүү САССР үтүөлээх агронома, Үлэ Кыһыл Знамята, “Бочуот Знага” уордьаннар кавалердара, Өлүөхүмэ бочуоттаах олохтооҕо, “Амма киэн туттуута” анал бэлиэлээх, САССР XII Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата Иннокентий Иванов 85 сааһыгар сыһыаран тэриллибитэ. Онон сүрүн болҕомтону киниэхэ, кини хомуйан таһаарбыт кинигэтигэр туһаайдылар. Бииргэ үлэлээбит үөлээннээхтэрэ, доҕотторо истиҥ-иһирэх тылынан аҕыннылар, эҕэрдэлээтилэр. Тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин үрүҥ көмүс бэлиэлээх Махтал суругун туттарда. Көрсүһүүгэ баай уопуттаах, миниистиринэн, агрономунан дириэктэрдэринэн, огурунуомунан таһаарыылаахтык үлэлээбит ытык дьон кытталларын, манна этиллибити үлэлэригэр туһаныахтарын эттэ. ТХМ миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев Иннокентий Степановичка “Бочуоттаах настаабынньык” мэтээли туттарда.
Үбүлүөйдээх Иннокентий Иванов “Земля и люди” диэн Саха сиригэр бурдугу үүннэрии устуоруйатын кэпсиир үтүмэн матырыйаалы хомуйан, кинигэ бэлэмнээн таһаарбытын, ТХМ үбүлээбитигэр, эрэдээктэрдээн таһаарбыт, бэчээттээбит дьоҥҥо махтанарын биллэрдэ. Кумааҕы, кырааска сыаналанан хаалан, үбүлээһинэ тиийиминэ чарааһаан, сорох суруйуу киирбэтэҕиттэн, сиргэ анаммыт өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрээһин буолбатаҕыттан хомойорун биллэрдэ. Билигин үлэлии сылдьар агрономнарга туһаайан, бу кинигэни ситэрэн-хоторон, толорон биэрэллэригэр баҕа санаатын тиэртэ. Олохтоох бурдугу үүннэрии түһүмэхтэрин, Өлүөхүмэ уонна Амма улуустарын, ыал династиялара онно улахан суолталаахтарын санатта. Г.П. Башарин суруйарынан, 1911 с. Дрездеҥҥэ саха килиэбин састааба үрдүктүк сыаналанан, Бочуотунай кырааматанан наҕаараадаламмытын, манна үүнэр, иитиллэр барыта бастыҥ хаачыстыбалааҕын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. 40-с сылларга Саха сиригэр бу Уһук Илин үрдүнэн (!) муҥутуур киэҥин, бурдук ыһыытын иэнэ 100 тыһ. тахса гаа эбитин, ол кэмҥэ, бэл, Красноярскайга 66 тыһ., Амыр уобалаһа, Иркутскай, Бүрээтийэ 50-чаҕа тиийбэт гаалаахтарын холобурдаата. “Аҕа дойду сэриитин саҕана төһө да кураан дьыл, аччыктааһын сабардаатар, Уһук Илинтэн муҥутуур элбэх килиэп бурдугун фроҥҥа ыыппыт. 1954 с. баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтэ олохтоох килиэбинэн дьарыктанымыахха, кэлиини аҕалыы барыстаах, ол толору мэктиэлээх диэн дьаһалы ылыныаҕыттан бурдук ыһыытын иэнэ көҕүрээн барбыт. “70-с сс. тиийэн, өрөспүүбүлүкэ уопсайа 134 тыһ. гаа бааһыналааҕа, о.и. 30 тыһ. гааҕа – туораахтаах култуура, 40 тыһ. гаа ыһыылааҕа. Сүөһү сиир аһыгар, элбэх сыллаах оту үүннэриигэ үлэлэһэр буолбуттара.
Ил Дархан 2018 сылга таһаарбыт ыйааҕынан, 2024 с. диэри 28 тыһ. тыа быраҕыллыбыт бааһынаны тыа хаһаайыстыбатын эргииригэр киллэрэр сорук турар. Ол кэмҥэ тиийэн, өрөспүүбүлүкэ хортуоппуйга наадыйыытын – 66%, оҕуруот аһыгар 51% хааччыйар буолуохтаахпыт. Мелиорацияланар сири кэҥэтии, ол иһигэр нүөлсүтүллэр бааһынаны 11 тыһ. 15 тыһ. гааҕа диэри улаатыннарыы уо.д.а. кэскиллээх былаан ылыллыбыта. Ону билигин хайдах ситиһэбит? Ордук ыарахана – 28 тыһ. т/х эргитии. Бу – хапытаалынай үлэни, үгүөрү үбү эрэйэр. Онон урукку, 60-с сс. курдук Мелиорация министиэристибэтин сөргүтэн, үтүмэн үп көрүллүөн наада. Аммаҕа, Өлүөхүмэҕэ – бурдугу үүннэриини, Мэҥэ Хаҥаласка оҕуруот аһын олордууну күүһүрдүөххэ”, – диир кини.
Т/х, тэрийэр-салайар үлэҕэ баай уопуттаах, ытыктабыллаах бэтэрээннэр тыа хаһаайыстыбатын билиҥҥи туругар, сири оҥорууга сыһыаннаан санааларын үллэһиннилэр.
Үөлээннээхтэрин Амматтан Тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһиттэрэ О.П. Огурешникова, А.Е. Филиппов, А.А. Илларионов, В.И. Олесов, В.И. Яковлев эҕэрдэлээтилэр. Ольга Огурешникова, оччолорго эдэр исписэлиис, саҥа ананан кэлбитигэр Иннокентий Степанович үлэлии сылдьарын, киниттэн элбэххэ үөрэммитин, 5485 гааҕа Амма бурдугу ыһарын, улахан үүнүүнү ыларын үтүө тылынан аҕынна. Сопхуос төрүтүгэр тэриллибит “Амгинское” АУо бурдук олохтоох сиэмэни ыһарын, оройуоннаммыт сиэмэни элбэтиигэ үлэлиирин, тастан ылбакка, улуустарын наадыйыытын хааччыйарын ТХУ салайааччыта эттэ. Билигин бурдугу – 3,5 тыһ. гааҕа, сүөһү сиир култууратын – 4,1 тыһ., биир сыллаах оту 1,2 тыһ. гектарга ыһаллар.
Уус Алдан улууһун урукку баһылыга Иннокентий Бочкарев үлэһит киһини үрдүктүк тутар, сыаналыыр наадатыгар тохтоото. “Арассыыйа Дьоруойун курдук өрөспүүбүлүкэ таһымнаах үрдүк наҕарааданы олохтуохха. Ынах төбөтүгэр ананар субсидия дьону сүрэҕэ суох оҥорор. Үүт лиитэрэтин 100 солк. оҥоруохха”, – диир. 55 сыл мелиоратордаабыт Исидор Петров урут т/х сирин тупсаран оҥорууга Мелиорация министиэристибэтин таһынан хас да тэрилтэ үлэлиирин аҕынна. Билигин исписэлиис тиийбэтин, тиэхиньикэ эргэрбитин эттэ. Быйылгыттан мелиорацияҕа болҕомто ууруллан эрэриттэн үөрэрин биллэрдэ. ТХНЧИ дириэктэрин солбуйааччы Полина Охлопкова: “Бэйэбит учуонайдарбыт таһаарбыт олохтоох суортарбыт бааллар, ону элбэтиэх, тарҕатыах оннугар бурдук, хортуоппуй сиэмэтин тастан ыла олоробут. Ол сороҕо мэктиэлэммэт хаачыстыбалаах. Үбү таска кутан бүтүө этибит. Бааһына 50–60 %-на туттуллубат. “Сельхозхимияны” эмиэ сөргүтүөххэ, сиэмэ хаһаайыстыбаларын бөҕөргөтүөххэ, кэҥэтиэххэ”, – диэтэ. Үөһээ Бүлүү бочуоттаах олохтооҕо Михаил Донской: “Климент Иванов өрөспүүбүлүкэ бүдьүөтүн 13 %-на т/х сайдыытыгар барыахтааҕын туруорсан турар. Билиҥҥитэ 5 % көрүлүннэ. Маннык түгэҥҥэ сайдар уустук. Бороһуок үүттэн астыырга анаан, тас дойдуттан бороһуок атыылаһарга, астыыр кэпэрэтииптэри онно бэлэмнииргэ 51 мөл. солк. анаммытын бэрт дьаһал диэбэппин. Дьокутаат Родион Зорин ынахха көмө көрүллэрэ сорох улууска, холобур, Ленскэйгэ барсарын, онон икки көрүҥтэн талар кыаҕы биэрэр ордук диэтэ.
Бэлэмнээтэ Татьяна Захарова-ЛОһУУРА
