Киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирин соҕуруулуу-арҕаа өттүгэр Ленскэй улууһа тайаан сытар. Тоҕо эрэ “Ленскэй” диэтилэр да, өйбөр “улахан ууга барбыт куорат, нууччалар сирдэрэ, бырамыысыланнастаах оройуон, вахтовиктар тоҕуоруһар сирдэрэ” эҥин диэн, олоҕурбут өйдөбүллэр көтөн түһэллэр. Мин Ленскэйгэ хаһан да сылдьыбатаҕым. Аҥаардас дьон кэпсээнинэн, онно-манна тахсар суруйууларынан, тэлэбиисэринэн эрэ истэн билэрим. Бу эҥээргэ сылдьыахпын баҕарарым. Ол баҕа санаам туолан, ааспыт нэдиэлэҕэ Ленскэй улууһугар ыалдьыттаатым. Ленскэйгэ 4 күннээх сырыыбыттан быһыта-орута суруйуубун эһиги дьүүлгүтүгэр таһаарабын. Бүгүҥҥү суруйуум улуус олоҕун-дьаһаҕын туһунан кылгас уопсай билиһиннэрии буолуоҕа.

Ыспыраапка:

Төрүттэммит күнэ – 1930 сыллаахха, тохсунньу 30 күнүгэр.

Сирин иэнэ – 77 тыһ. кв.км.

Нэһилиэнньэтэ – 37 тыһ.

Ленскэй улуус хоту өттүнэн – Мииринэй, илиҥҥи – Өлүөхүмэ уонна Сунтаар, соҕуруу уонна арҕаа өттүгэр Иркутскай уобалаһын кытары быысаһар. Ленскэй куоратыгар 23 500 киһи олорор (муҥутаан 40 тыһ. тиийэ сылдьыбыт кэмнэрдээх). Витим (4 тыһ. киһилээх) уонна Пеледуй (5 тыһ. кэриҥэ) диэн куораттыы тииптээх оробуочай бөһүөлэктэр бааллар. Маны таһынан 8 нэһилиэктээх: Орто Наахара нэһилиэгэ – Орто Наахара уонна Чамча киирсэр, Бэтинчэ нэһилиэгэ, Нотуора нэһилиэгэ, Мурбаайы нэһилиэгэ – Дорожнай уонна Хотугу Ньүүйэ диэн сэлиэнньэлэр киирэллэр, Ньүүйэ нэһилиэгэ – Соҕуруу Ньүүйэ уонна Турукта, Сылгы Күөлүн нэһилиэгэ – Батамай уонна Мурья, Ярославскай нэһилиэгэ (Хамра), Толоон нэһилиэгэ (саамай уһук нэһилиэк).

Дьокуускайтан Ленскэйгэ диэри сиринэн 1075 км айанныыгын, сөмөлүөтүнэн 840 км (2 чаас көтөҕүн).

Алмаас кыраайын ааныгар

Ыаллыы сытар Мииринэйи “Алмаастаах кыраай киин куората” диэн сөбүлээн ааттыыр эбит буоллахтарына, Ленскэй куоратын “Алмаас кыраайын аана” дииллэр. Кырдьык, Ленскэй куората (уруккута Мухтуйа) алмаас бырамыысыланнаһа төрүттэнэригэр сүҥкэн кылааты киллэрбит. Бу куоратынан Мииринэй, Айхал, Удачнай курдук куораттары тутууга таһаҕас бөҕөтүн тиэйбиттэр.

Улуус түҥ былыргытын хасыһан көрбүт суох. Кэпсииллэринэн, манна билиҥҥи дьүкээгирдэр төрүттэрэ кытары олохсуйа сылдьыбыттар. Түҥ былыргы – таас үйэтээҕи киһи сэмнэҕин билиҥҥи Ньүүйэ нэһилиэгиттэн чугас сиртэн хостообуттар эбит. Ленскэй топонимиката үксэ – эбэҥкилии. Кинилэр Ньүүйэ өрүһүнэн устан кэлэн олохсуйбут Омоҕой сыдьааннарын кытары булкуспуттар диэн кэпсииллэр. Ленскэйгэ аан бастаан олохсуйбут сахалары “хара сахалар” диэн ааттыыллара үһү. Манна 6-7 үйэтээҕи уус кыһатын хостоон тураллар. Ленскэйгэ олохтоох сахалар үксүн Моякуновтар, Симоновтар, Мыреевтар, Мотосовтар, Кугдановтар уо.д.а. араспаанньалаахтар. Ленскэй куората – урукку Мухтуйа сэлиэнньэтэ. Мухтуйаны 1743 сыллаахха төрүттээбиттэр диэн ааҕаллар. Бу Витус Беринг Камчааткатааҕы эспэдииссийэтин хааччыйыыга тардыллыбыт суолга тутуллубут сир эбит. Үһүйээҥҥэ этиллэринэн, бу сиргэ Мухта диэн сахатыйбыт эбэҥки олохсуйан олорбут эбит. Ол иһин Мухтуйа (улахан уу диэн өйдөбүллээх) диэн ааттаммыт. Мухтуйаҕа аан бастаан 5 нуучча ыала кэлэн олохсуйбут Сидоровтар, Кирилловтар, Серкиннэр, Рыбкиннар уонна үс саха ыала баара үһү. Бу нуучча бааһынайдара дьаам сүүрдэн, өҥ буордаах Ленскэй сиригэр бурдук ыһан, оҕуруот аһын үүннэрэн саҕалаабыттар. 19-с үйэҕэ Мухтуй оҕонньорго Дормидонт Шабанов диэн нуучча киһитэ кыстаабыт уонна саха кыыһын ойох ылбыт. Онтон ыла сиэнчэрдэр – Ленскэй бааһынайдара тэнийэн барбыттар. Нуучча атыыһыттара оҕолорун элбэх үүттээх саха дьахтарыгар иккис саастарыгар диэри ииттэрэ биэрэллэрэ. Инньэ гынан нууччалар саха тылын бэркэ билэллэрэ. Сахалыы билэр буолан, бу нуучча атыыһыттара Сунтаар уонна Бүлүү сахаларын кытары ыкса билсэллэрэ үһү.

Суруйааччы, айанньыт Иван Гончаров Мухтуйаҕа аараан ааспыт уонна бу дойду туһунан: “Мухтуйаны олохтоох Париж дииллэр. Тоҕо диэтэххэ, олохтоохтор болтуолаах сылдьаллар уонна кадриль үҥкүүлүүллэр”, – диэн бэлиэтээбиттээх.

50-с сылларга Бүлүү сүнньүгэр алмаас тааһа көстүөҕүттэн, Мухтуйа саҥалыы тыын ылан сайдан барбыт. “Мир” кимберлит туруупкатыгар саамай чугас сэлиэнньэ буолан, Мухтуйанан геологтар эспэдииссийэлэрин бастакы олохсуйар сирдэрин таһаҕаһын тиэйии саҕаламмыт. Онтон ыла Мухтуйа таһаҕаһы тиэйэр база курдук салаллан, бүтүн куоракка кубулуйбут. 1963 сылтан Мухтуйа бөһүөлэгэ Ленскэй куорат диэн ааттаммыт. Оччолорго куоракка 16 тыһ. кэриҥэ киһи олороро. 1990 сыллаахха Ленскэй улууһугар 51100 киһи олороро, куоракка – 41300 киһи. Онтон дойдуга ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаланан, улуус сайдыыта эмиэ атахтаммыт. 1996 сыллаахха Таалакаан ньиэбин хостоон саҕалаабыттар, ньиэп утаҕа Витимҥэ диэри тиийэн, онтон салгыы Тиксиигэ диэри тиэрдиллэр буолбут. Инньэ гынан улуус, өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр саҥа саҕах арыллыбыт. Онтон аны аан дойдуга аатырбыт Ленскэй хараҥа устуоруйата үүнэр – 2001 сыллаахха Ленскэйгэ улахан халаан туран, бүтүн куораты ылбыта. Онтон ыла ленскэйдэр “халаан иннинээҕи” уонна “халаан кэнниттэн олох” диэн араарар буолбуттар.

Алдьархайдаах халаан

2001 сыллаахха ыам ыйын 15-18 күннэригэр Ленскэй куорат туһунан аан дойду барыта билбитэ. Манна уу таһыма рекорду охсубута – 20 миэтэрэ 21 см. Куорат бүтүннүү кэриэтэ ууга барбыта. Икки этээстээх мас дьиэлэр уста сылдьыбыттара диэн кэпсииллэр. Таас дьиэлэр иккис этээстэригэр диэри уу киирбит. Уу түһэригэр куорат “Чечняны буомбалаабыттарын санатар” дьүһүннэммит – 5 тыһ. тахса дьиэ алдьаммыт. Оччолорго 3 млрд солк. тахса хоромньу тахсыбыт диэн аахпыттар. Ленскэй куората эрэ буолбакка – Ньүүйэ, Нотуора, Турукта, Батамай эмиэ бүтүннүү ууга барбыт. Сылгы Күөлэ диэн бөһүөлэк отой да сир үрдүттэн суураллыбыт. Ити алдьархайдаах халааҥҥа дойду бэрэсидьиэнэ В.В. Путин кэлэн “куораты сөргүтэбит” диэн сорудахтыаҕыттан, Ленскэй куората саҥалыы тыыннамммыт. Путин икки төгүл кэлэ сылдьыбыт. Сергей Шойгу бэйэтинэн куораты сөргүтүүнү, чөлүгэр түһэриини хонтуруоллаабыт. Оччолорго дойду араас муннугуттан куораты тутууга 6 тыһ. тахса тутааччы, 300-тэн тахса тиэхиньикэ кэлэн үлэлээбит. Түүннэри-күнүстэри тохтоло суох барбыт дуорааннаах үлэ түмүгүнэн, куорат 100 күн иһигэр тутуллубут. Дьиҥэ, маннык мастааптаах тутуу, кыччаабыта, 22 ыйынан тутуллуохтааҕа үһү. Ити сыл 500 тыһ. кв.м. дьиэ тутуллубут. Мөлүйүөннээх мегаполистар сылга итиччэ кв.м. дьиэни туталлар эбит.

Ленскэй куората

Ленскэй куоратыгар диэри Дьокуускайтан 2 чааһынан көтөн кэлэҕин. Мин “Полярные авиалинии” АН-24 сөмөлүөтүнэн көтөн тигинэтэн тиийбитим. Билигин, хамсыгынан сибээстээн, сөмөлүөккэ киирээккин кытары бэрчээкки, мааска биэрэллэр. Өрөспүүбүлүкэ иһигэр көтөргө аһаппат эбит буоллахтарына, бу сырыыга аһынан кытары хааччыйбыттарыттан сөхпүтүм. Аны сөмөлүөккэ аҥкыата толотторбуттара, ону аэропорка быраастар ылыахтара диэн буолбута да, ким да кумаардаан да көрбөтөҕө. Оттон төннөрбөр “ИрАэро” диэн Иркутскайтан Ленскэйгэ аараан Дьокуускайга көтөр АН-24 сөмөлүөтүнэн кэлбитим. “Полярные авиалинии” олохтоох хампаанньаҕа холоотоххо, ханнык да мааска-бэрчээкки биэрбэттэр, ас туһунан этэ да барбаккын. Ленскэй аэропордун балаһата буор кутуу эбит, аэрпорт дьиэтэ да эргэ-урба, таһырдьа туалеттаах. Ленскэйгэ мааскалаах, бэрчээккилээх киһини аҕыйахта көрсөҕүн, дьаҥы дьаалайбаттар дуу дии саныыгын. Оннооҕор аэропорт үлэһиттэрэ былаастарбыт ирдиир быраабылаларын тутуспаттар курдук. Маҕаһыыннарга, уопсайынан, дьон тоҕуоруһар сиригэр, атыыһыттар мааскалаах сылдьалларын аҕыйахтык көрдүм.

Ленскэй сөргүтүллүбүт куорат буолан эбитэ дуу, манна эргэ, хаарбах тутуу суоҕун да кэриэтэ. Ирбэт тоҥ суох буолан, куорат дьиэлэрэ сиргэ батыллан тутуллубуттар, сыбаайалаах дьиэ суох, цокольнай этээстээх дьиэлэр кытары бааллар. Киһи хараҕар тута быраҕыллара диэн – манна саҥа дьиэлэри балай эмэ туталлар эбит. Хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматыгар күүскэ үлэлэһэллэр. Дьоҕус куорат ыраас, эчи, ото-маһа, сибэккитэ элбэҕин. Ленскэйгэ араас омук иллээхтик тоҕуоруһан олорор. Саха да элбэх. Сахалыы ааттаах тэрилтэлэр бааллар – “Сэргэ” норуот айымньытын дьиэтэ, “Ньургуйаана” маҕаһыын уо.д.а. Куорат иһигэр муниципальнай оптуобустар сылдьаллар, оҕолорго айан – буор -босхо. Аныгыскы суруйуубар куорат, улуус көлөтүн уонна муниципальнай тэрилтэлэри хааччыйар тэрилтэ үлэтин туһунан сиһилии суруйуоҕум.

Чааһынай дьиэ олохтоохторо сарсыарда эрдэ олбуордарын таһынан уулусса кытыытын сиппийэ сылдьалларын хаста да түбэһэ көрдүм. Уопсайынан, бу куоракка “ыраас эйгэ – бэйэ тэлгэһэтиттэн саҕаланар” диэни чопчу өйдүүллэр эбит диэн санаа үөскээтэ. Ленскэй айылҕата Саха сирин киин улуустарыгар төрүт майгыннаабат, ураты көстүүлээх. Ото-маһа үрдүгүнэн, хойуутунан хайдах эрэ Москуба аннын санатарга дылы. Ленскэй брендэ – кедр.

Бу сэдэх мас тыйыс тымныылаах Саха сиригэр Ленскэйгэ уонна Өлүөхүмэҕэ эрэ үүнэр. Кыһыл кинигэҕэ киирбит буолан, бу маһы кэрдибэттэр. Олохтоохтор билигин кедр эриэхэтин хомуйар үгэнигэр сылдьаллар. Биир киилэ эриэхэ ырыынакка 800 солк. буолар. Быйыл ленскэйдэр сир аһа отой үүммэтэ диэн дьиктиргииллэр. Бу эргин отону, сугуну баҕас “кэһэтэллэр” үһү. Оннооҕор киис отонугар тиийэ үргүүллэр. Быйыл "тэллэйтэн кытары маттыбыт" дэһэллэр. Сыана туһунан эттэххэ, Ленскэйгэ ас-үөл сыаната Дьокуускайтан улаханнык уратыласпат, Иркутскай, Новосибирскай чугас буолан эбитэ дуу, манна табаар эгэлгэтэ, сыана да чэпчэкитэ сөхтөрөр. Орто хамнас (ньиэп-гаас үлэһиттэрин аахсан туран) улууска билигин 84, 60 тыһ. тэҥнэһэр. Биир хостоох, толору хааччыллыылаах дьиэни ыйга 15-20 тыһ. куортамныыллар. Аны туран, Ленскэй аспааллаах суола, эчи, көнөтүн, ырааһын! Биһиги Дьокуускайбыт дьаамалаах аспаалларын курдук суол суох даҕаны. “Бу суолгутун хаһан оҥорбуттарай?” диэтэххэ, “биэс-алта сыллааҕыта быһыылааҕа” дииллэр. Мин көрдөхпүнэ, ый анараа өттүгэр кутуллубут аспаалга дылы.

Нэһилиэктэргэ айан

Тоҕо эрэ мин Ленскэйгэ саха нэһилиэгэ соччо суоҕа буолуо дии саныырым. Баар да буоллаҕына, атын омуктары кытары суураллан, атын бырамыысыланнастаах оройуоннар дэриэбинэлэрин курдук олохтоох буолуо диирим. Онон бу сырыыбар Ленскэйтэн чугастыы сытар, сахалар уутуйан үөскээбит нэһилиэктэригэр хайаан сылдьар соруктааҕым. Кэлиҥҥи кэмҥэ улуус тыа сирин сайыннарыыга күүстээх болҕомтону уурбут. Бу балаҕан ыйыттан улуус баһылыга Жумарт Абильманов (кинини кытары кэпсэтиибитин кэлэр нүөмэргэ сиһилии ааҕаарыҥ) тыа сирин сайыннарыыга бэйэтин солбуйааччытынан Орто Наахара баһылыгынан үлэлии олорбут эдэр киһини – Евгений Саморцевы анаабыт. Евгений Гермогеновиһы баһылык хайгыыр, эрэнэр. “Бэйэбит олохтоох тыа сириттэн тахсыбыт уолбут үлэлээбэтэҕинэ уонна ким үлэлиэй, Женька сүктэриллибит эппиэтинэһин өйдүүр, уол таһаарыылаахтык үлэлиэҕэ”, – диир. Кырдьыга да, оннук. Ленскэй улууһа эһиилгиттэн үһүс бөлөххө – тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуустарга көһүөхтээх. Ол эбэтэр эһилгиттэн саҕалаан улуус тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ботуччу үбү ылар буолуохтаах. Тыа хаһаайыстыбатын управлениетын саҥа начаалынньыгынан (кини иннинэ Ил Түмэн дьокутаата Родион Зорин салайан олорбут) эмиэ Орто Наахара уола, Тыа хаһаайыстыбатын академиятын выпускнига, эдэр киһи Иван Захаров анаммыт. Онон олохтоох уолаттар улууска тыа сирин сайыннарыыга улахан эппиэтинэһи ылбыттар. Ил Дархан тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга таһаарбыт ыйааҕын 100 бырыһыан толорор соруктаахтар. Былырыын 400 туонна үүтү бэлэмнээбит эбит буоллахтарына, быйыл 700 туоннаны ситиһэр соруктаахтар. Ол эбэтэр икки төгүл үрдэппиттэр, өссө да улаатыннарар соруктаахтар. Ленскэй улууһугар биир лиитирэ үүтү 70 солк. туталлар. Онон дьон интэриэһэ да улааппыт. Ону муниципальнай бырагыраама иитинэн үбүлүүллэр.

Батамай

Кэлбит күммэр, чаас да буолбакка, тута Батамай диэн кыракый учаастакка айаннаатым. Батамай – Сылгы Күөлүн нэһилиэгэр киирсэр – олохтоох дьаһалталара Мурья диэн нууччалар олохсуйбут дэриэбинэлэригэр баар. Батамайга 200-чэ киһи олорор. Бу кыракый сэлиэнньэ билигин улууска саамай кэскиллээх нэһилиэгинэн ааттанар, манна тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга балысхан бырайыактар бааллар. Соторутааҕыта манна саҥа уһуйаан үлэҕэ киирбит. Билигин онно 7 оҕо сылдьар эбит. Уһуйааны улуус бэйэтэ туттарбыт. Уһуйаан Мурьяҕа баар оскуола филиалын быһыытынан үлэлиир, икки иитээччилээх уонна икки иитээччи көмөлөһөөччүтэ баар. Сүүрбэччэ сыл Батамайга уһуйаана суох олорбуттар. Уопсайынан, бу өлөн эрэр дэриэбинэни саҥалыы тыынныырга улуус улахан болҕомтотун уурбут. Нэһилиэк сайдар кэскилэ – тыа хаһаайыстыбатыгар. Манна “Батамайское” диэн улахан хаһаайыстыба үлэлиир. Хаһаайыстыбаны били “Анаабыр алмаастара” тутан олорбут, олус таһаарыылаахтык үлэлээбит “Кладовая Олекма” (билигин “Туймаада” ФАПК бас билэр) тэрилтэни салайан олорбут Николай Ефимов- Владимиров салайа кэлбит. Күөх харахтаах, сырдык баттахтаах нуучча киһитэ диэбитим, киһим бэйэбинээҕэр сахалыы ыраастык саҥарар киһи буолан биэрдэ. Тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта Иван Константиновиһы кытары хаһаайыстыбаны кэрийтэрдилэр.

Былырыын улууска тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар диэн 68 мөл. солк. көрбүттэр эбит. Оттон улууска 1489 төбө сүөһү эрэ баар, онтон ыанара – 704, сылгыта – 1528. Ити көрүллүбүт 68 мөлүйүөнтэн 31 мөл. солк. “Батамайское” ХЭУо сайдыытыгар укпуттар. Онон хаһаайыстыбаҕа урукку АЛРОСА туттарбыт хотонноругар улахан өрөмүөн ыытыллыбыт, молокпровод тардыллыбыт, сабыс-саҥа тиэхиньикэлэри, тэриллэри атыыласпыттар уонна хочуолунайга саҥа хочуоллары туруорбуттар. Инньэ гынан уруккутунааҕар икки төгүл аҕыйах чоҕу оттор буолбуттар.

Уопуттаах салайааччы Николай Ефимов хаһаайыстыбаны былырыын сыл бүтүүтэ салайа кэлбит. Быйыл тохсунньуттан сүөһү көрөөччү уонна ыанньыксыт хамнаһа үрдээбит. Быйылгыттан манна улахан тутуу саҕаламмыт: сабыс-саҥа үүт сыаҕа тутулла турар, онно иэдьэгэйи оҥорор (сыроварня) баар буолуохтаах. Маны таһынан соторутааҕыта ТХМ нөҥүө Астрахань уобалаһыттан 100 холмогор ынаҕы аҕалбыттар. Атырдьах ыйын 27 күнүгэр ынахтары Уус Куттан Батамай арыытыгар дылы баржаннан киллэрбиттэр. Билигин ынахтар харантыыҥҥа олороллор. Инньэ гынан, “Батамйское” 200 ыанар ынахтаммыт. Холмогор боруодатын 3 төгүл элбэх үүтү биэрэр, этэ да үчүгэй диэн хайгыыллар эбит. Ленскэйгэ атын сиртэн сүөһүнү аҕалбатахтара номнуо 30 сыл буолбут. Арай бу тыа хаһаайыстыбатын тэтимнээхтик сайыннарыы бырагырааматынан маннык дьаһаммыттар. Ахсынньыга номнуо 100 племеной ньирэйи ыларга былаанныыллар. Кэнэҕэһин хаһаайыстыба племеннной буолуохтаах. Уопсайынан, улуус олохтоохторун хаачыстыбалаах бэйэ бородууксуйатынан хааччыйарга (уопсай бородууктаттан 60 бырыһыаҥҥа тиийэ олохтоох ас-үөл буолуохтаах) соругу туруорар эбит. Улуус баһылыга батамайдарга биир сыл иһинэн уйуктаах буолары ситиһэргэ диэн соругу туруорбут. Манна 250 ньирэйгэ аныгылыы хотон тутуллан бу сотору үлэҕэ киирээри турар эбит. Оттон үүт сыаҕа кулун тутарга үлэҕэ киириэхтээх. Ити сыахха 17 үүт ас арааһын астыахтаахтар.

Бу сыах сууккаҕа 5 туонна үүтү астыахтаах, онтон 1 туонната –пастеризованнай үүт, туонна кисломолочнай ас – кэпиир, йогурт, иэдьэгэй, чөчөгөй, сүөгэй буолуохтаах, хаалбыт үүтү арыыга ыытыах оннугар сыырга ыытар. Быйыл тыа хаһаайыстыбатын управлениета ТХМ бырагыраамаларыгар кыттан 27 мөл. солк. ылбыт – сүөһү аһын бэлэмнээһиҥҥэ, хотону тутууга сорох чааһын төнүннэриигэ, хаһаайыстыбалары үбүнэн тилиннэрии (финоздоровление) уонна 12 мөл. солк. бу архангельскай ынахтарын атыылаһыыга ылбыттар. Улуус бачча ыраахтан бу сүөһүлэри аҕалыыга 4,5 мөл. солк. биэрбит.

Хаһаайыстыба салайааччыта Николай Ефимов: “Ленскэй улууһа племрайонированиеҕа диэн ТХМ бигэргэппитинэн холмогор боруодатыгар киирсэр. Ол эбэтэр, манна ааспыт үйэ 30-с сс. холмогор боруодатын аҕалбыттар, ону атын боруоданы кытары буоһатар сатаммат. Ол иһин биһиги чуолаан холмогор ынахтарын көрдөөбүппүт. Оттон тоҕо чуолаан Астрахань уобалаһыттан? Кинилэр килиимэттэрэ биһиэнигэр быдан чугас. Билигин адаптацияны ааһаллар, харантыыҥҥа тураллар. Номнуо 6 ынах төрөөтө. Бу сүөһүлэр аҥаардара күһүн төрүүллэр, оттон аҥаара сааскыттан саҕалаан, онон сыл устата үүтү биэрии түһүө суохтаах. Билигин 16 л. үүтү биэрэ тураллар, оттон бэйэбит киэнэ 8 л биэрэллэр. Кэлбит сүөһүлэргэ астарыгар ураты болҕомто ууруллар. Анал бэтэринээринэй эми, битэмииннэри, энэргиэтиктэри хаһааммыппыт. Аны туран, сиилэспит быйыл өлгөмнүк үүннэ”, – диир. Отторун үүнүүтэ олох үчүгэй эбит. Сыллааҕы былааннара 280 туонна эбит буоллаҕына, билигин номнуо 360 туоннаны бэлэмнээбиттэр. Сиилэскэ 1000 туонна эбит буоллаҕына, билигин номнуо 2000 буолбут. Оттуур бааһыналара 86 гектар эбит, быйыл сөргүтүүгэ кыттан 130 гектарга тиэрдибиттэр. Аны туран, отторун престээн баран, барытын анал сарайга аҕалан харайаллар, оччоҕо от хаачыстыбата түспэт дииллэр. Аны туран, улуус уһуйааннара бары бу “Батамайское” оҥорон таһаарар үүтүнэн хааччыллаллар эбит. Инньэ гынан, субсидиялаах сыананан чэпчэки сыанаҕа олохтоох, иҥэмтэлээх аһы туһаналлар. Улуус маны таһынан килиэби астааччыларга субсидия көрөн, анал сөбүлэҥи түһэрсэн чэпчэки сыанаҕа уһуйааннары, оскуолалары уонна кыаммат ыаллары килиэбинэн хааччыйаллар (1 кг килиэп 37 солк тиийэ).

Хаһаайыстыба үлэһиттэригэр бары усулуобунайы тэрийэргэ улахан болҕомтону уурар эбит. Манна ыанньыксыт 70 тыһ. солк. диэри хамнаһы аахсар. Хамнас төһө үүтү ыабыттарынан тутулуктанар: сайын – биир лиитирэ ыаммыт үүккэ – 2,5 солк., кыһын – 6 солк. Инньэ гынан орто хамнас – 58 тыһ., сүөсүһүт – 42 тыһ. Уопсайа 44 үлэһиттээх, 5 ыанньыксыт (4 бөлөх уонна 1 солбук), хотон аайы 4 сүөһү көрөөччү баар, кинилэр эмиэ симиэнэнэн үлэлииллэр. Толору социальнай бакыат көрүллэр, ыйга иккитэ хойутаабакка хамнас бэриллэр. Биир ыанньыксыкка 40 ынах тиксэр. Сарсыарда 6 ч. ыыллар, киэһэ – 18 ч. Төрөөһүн кэмигэр күҥҥэ үстэ ыыллар. Үлэһит үксэ эдэр, 20 саастаах сүөсүһүт, мэхэньисээтэр баар, орто саас – 35. Соторутааҕыта Үөһээ Бүлүүттэн ыанньыксыт уол кэлбит, киниэхэ айанын уйуммуттар, босхо дьиэнэн хааччыйбыттар. Былырыын баһылык мунньахтаан баран, хамнастарын 1,5 төгүл үрдэппит. Инньэ гынан урукку өттүгэр гааска баахтанан сылдьыбыт ыччаттар хотоҥҥо үлэлии кэлбиттэр. Быйыл саҥа маастардар, технологтар Өлүөхүмэттэн кэлбиттэр.