Камчатка кыраайыгар бара сылдьан бу дойду төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктарын сугулааннарыгар уонна сийиэстэригэр түбэспитим. Кырдьыгынан эттэххэ, урут Камчаткаҕа чопчу ханнык төрүт олохтоох омуктар олороллорун да билбэт этим. Бу дойду төрүт олохтоохторун этиилэрин, кыһалҕаларын ити сугулааҥҥа истэн баран, кыра омуктар кыһалҕалара, уопсайынан, биир эбит диэн түмүккэ кэллим.
Роза Михайловна Долган – Камчатка төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах норуоттарын бырааптарын көмүскүүр боломуочуйалааҕынан 2017 сылтан талыллан үлэлиир. Камчаткаҕа омбудсменнар палааталара 2014 сылтан тэриллэн үлэлиир эбит. Роза Михайловна ис бэлиитикэ ааҕыныстыбатын сүбэһитинэн үлэлии олорон талыллыбыт. Кини Камчатка биир суола-ииһэ суох, кый ыраах турар сэлиэнньэтиттэн – урукку Корякия Пенженскэй оройуонун Окланыттан төрүттээх, омуга – эбээн. Үөрэҕин бүтэриэҕиттэн хоту оройуоннарга үлэлээн буспут-хаппыт исписэлииһи таба көрөн, үрдүк дуоһунаска ыҥырбыттар. Боломуочунайы кыраай дьокутааттара бигэргэппиттэрин кэннэ, Роза Михайловна аҕыйах ахсааннаах норуоттарын көмүскүүр күүстээх үлэҕэ түспүт. Кини иннинэ нуучча киһитэ боломуочуйалааҕынан олорбут эбит, онон Роза Долган талыллыбытын кэннэ “бэйэ дьоно”, ол эбэтэр кыра омуктар, үөрэ түспүттэр. Олус убаастыыр киһилэрэ.
Роза Михайловна бастаан дьонун көмүскүүргэ дьоһуннаах хардыылары оҥороругар оччотооҕу күбүрүнээтэр Владимир Илюхин туорайдаһыах курдук буолбут. Оччолорго боломуочунай күбүрүнээтэр дьаһалтатын иитигэр сылдьар, онтон быһаччы үбүлэнэн олорор эбит, этэргэ дылы, кини “муусуканы сакаастааччы” буолан олорбут. Онон Роза Михайловна тута ону утаран, боломуочунай института атаҕар турарыгар сыраласпыт. “Бастаан тус кэбиниэтим да суоҕа” диир.
– Роза Михайловна, сугулааҥҥа сылдьан дьон этэрин-тыынарын иһиттэххэ, кыһалҕа биһиэниттэн улаханнык уратыласпат да курдук. Уонча сыллааҕыта туруорсар туруорсуулара билигин да күөдьүйэ турар эбит. Тоҕо оннугуй?
– Биһиги дойдубутугар олохпут сокуоннартан быһаччы тутулуктааҕын, онон салаллалларын бары бэркэ билэбит. Ол эрээри сорох федеральнай сокуоннар, эрэгийиэннэр интэриэстэрин барытын учуоттаабаттар, эбэтэр сокуоҥҥа сотору-сотору уларыйыы киирэн, кыһалҕабыт быһаарыллан испэт, сороҕор сүүрбэччэлии сыл тиһэх туочука турбат түгэннэрэ бааллар. Холобур, ити ТППлары тэрийиини да ылан көрүөҕүҥ, эбэтэр Ойуур кодексыгар чэпчэтиилэри көрүү пууннарын ылан быраҕыылара да буоллун... Билигин дьиэ туттарга маһы бэлэмнээһин олох ыараан турар. Ол иһин биһиги куруук туруорсан, көрдөһөн тахсабыт. 2017 сылтан Арктикатааҕы Сэбиэккэ, ФАДНҥа, Госдумаҕа, уопсайынан, федералларга элбэхтэ этэн кэллим. Онуоха эһиги дьоҥҥутун – сүрдээх ыйааһыннаах тыллаах Елена Голомаревны, Констанин Роббегы, Елена Иванованы – кытары наар бииргэ алтыһабыт, туруорсабыт. Күн бүгүн биһиги эрэгийиэммитигэр саамай сытыытык турар кыһалҕабыт – өлүгү тиэйии (груз 200). Дьэ, кыайтарбакка барбыт кыһалҕабыт! Ыраах оройуоннарга морг диэн суох, судмедэспиэр суох, ол иһин өлүгү харайбакка ыйы ыйынан сытыараллар. Бу хамсык кэмигэр ити кыһалҕа өссө күөрэйэн таҕыста. Киһи өллөҕүнэ, хайаан да эспэртиисэ ыытыллыахтаах, оттон биһиэхэ ыраах нэһилиэктэргэ, оннооҕор бүтүн оройуоҥҥа, морг диэн суох, эгэ, исписэлиис кэлиэ дуо? Ол иһин -6 кыраадыска диэри эрэ сытыарар мобильнай мордары туруорсан ылбыппыт. Аны онтубут “ГОСТ ыстандаардыгар” эппиэттэспэт диэн буолбута, онон бобуллан турар. Оттон дьон бэйэтин үбүгэр кыраай киин куоратыгар өлүгү аҕалтарар кыаҕа суох. Харчылаах да дьон, бөртөлүөт кыайан көппөт буоллаҕына, ыйы-ыйдаан кэтэһэллэр. Маны Силиэстийэлиир кэмитиэт, быраабы араҥаччылыыр уорганнар хамсаннахтарына биирдэ, быһаарар кыахтаахпыт. Иккис сүрүн кыһалҕабыт – балыктааһын. Балыктаах эрэ буолан, баччааҥҥа диэри тыыннаах ордон кэллибит. Оттон онно квотаны биэрии билигин эмиэ сытыырхайан турар. Аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар анал реестрдэригэр киирбит эрэ дьоҥҥо 4 промзонаҕа арааран чопчу хас киилэни балыктыахтаахтара ыйыллан бэриллэр. Оттон ити реестргэ киирии эмиэ кэккэ кыһалҕалаах. Билиҥҥитэ ФАДН МФЦны кытары дуогабара суох буолан, ити киин нөҥүө реестргэ кыайан киирбэккэ олороллор. Дьаһалта нөҥүө докумуоннары туттарыыга нотариуска эҥин үлүгэр үп барар.
– Саха сирин кытары ыкса үлэлэһэбит диэтиҥ...
– Эһиги, чахчы, төрүт олохтоох норуоттары өйүүр сокуоннары ылынан олороҕут. Биһиги онно сэмээр ымсыырабыт эрэ. Ол иһин эһиги дьоҥҥутун кытары мэлдьи сибээскэ баарбыт. Этнологическай эспэртиисэ, ирбэт тоҥ туһунан Федеральнай сокуон барылларын киллэрбиккитин биһиги, биллэн турар, өйүүбүт. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕабыт биир ээ. Эһиги харчылаах эрэгийиэн буолаҥҥыт, хамсаныыгыт да түргэн быһыылаах.
– Биһиэхэ премьердээн олорбут Владимир Солодов эһиэхэ баһылыктаан олорор. Эһигини өйүүр дуо?
– Владимир Викторович билигин төрүт олохтоох омуктары өйүүргэ икки сокуон барылын: тылбытын, үгэспитин, култуурабытын өйүүргэ, харыстыырга, уопсайынынан, кыраайга аҕыйах ахсааннаах норуоттар ыстаатыстарын, бырааптарын, интэриэстэрин көмүскүүргэ эрэгийиэн тугу гыныахтааҕа эҥин барыта ыйыллар сокуон барылын уонна ТППлары тэрийиигэ сокуону оҥорон киллэрдэ. Бу икки сокуон эһиэхэ олус үчүгэйдик үлэлиирин билэбит, онон “күбүрүнээтэрбит” эһигиттэн уопут ылбыт” диэтэхпинэ, алҕаһаабатым буолуо. Бу икки сокуон барылын биһиги дьоммут ырытыһан баран, этии киллэрэн Мунньахха ыытыахтара. Биһиэхэ аҕыйах ахсааннаах норуоттары өйүүргэ туһуламмыт 12 нуорма-быраап аага баар, оттон туспа сокуон, улахан, чахчы үлэлиир судаарыстыбаннай бырагыраамабыт суох. Онон ити итэҕэһи туоратарга улахан хамсааһын саҕаланна.
– Сокуон ылынар Мунньаххытыгар төрүт олохтоох норуот бэрэстэбиитэлиттэн хас дьокутааттааххытый?
– Парламеммытыгар 27 дьокутааттаахпыт, олортон икки төрүт олохтоох норуот бэрэстэбиитэлэ баар – икки коряк хоһуун дьахтара.
– Эһиэхэ ханнык аҕыйах ахсааннаах норуоттар олороллоруй, ахсааннара төһөнүй?
– Камчаткаҕа бу дьыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан 401 алеут (Арассыыйаҕа уопсай ахсааннара 482), ительмен – 2394 (3193), камчадал – 1521 (1927), коряктар – 6640 (7953), нанаайдар – 69 (12003), удэгейдар – 10 (1496), ульчалар – 14 (2765), чукчалар – 1496 (15908), эбэҥкилэр – 19 (37843), эбээннэр – 1872 (22383), 14 (1738) эскимос олороллор.
– Бүгүн биир дьахтар “аҕыйах ахсааннаах норуоттар биир кэлим реесстрдэригэр сорох норуот киирбэтэх, тоҕо оннугуй?” диир.
– Эн ити Олюторскай оройуонтан тыл эппит дьахтары этэҕин. Кини омугунан луороветланка, ону туоһулуур докумуоннаах, төрөөбүт тылын билэр, кини этэринэн, Олюторскай оройуоҥҥа уонна Карагинскай оройуоҥҥа 6 бу омук бэрэстэбиитэлэ олорор. Оттон ити реестргэ тоҕо эрэ луороветланнар киирбэтэхтэр, онон ханнык да чэпчэтиинэн туһамматтар. Маны таһынан, чуванецтар (Чукоткаҕа, Пенжинскэй оройуоҥҥа уонна Вилючинскай куоракка олороллор), нымылааннар, алютордар киирбэтэхтэр. Мин эбэм нымыланка этэ, урут-уруккуттан билиниллэн кэлбит омуктар, ол эрээри билигин реестргэ суохтар. Ону туруорсан ФАДНҥа хаста да тахса сырыттым да, билиҥҥитэ эппиэт суох.
– Билигин биэрэпис буола турар дии.
– Мин Пенженскэй оройуоҥҥа бэрэпиискэлээхпин, бу аҕыйах хонуктааҕыта биэрэпиһи аастым. Мин дьоммор-сэргэбэр этэбин: “Омуккутун, тылы билэргитин хайдах баарынан суруйтарыҥ”, – диэн. Биэрэпис түмүгүнэн ахсааммыт төһөтө ырылхайдык көстүөҕэ.
– Мин “камчадал” диэн Камчаткаҕа олорор дьону ааттыыллар дии саныырым, онтум отой да туспа омук эбит дии...
– Чэпчэтии көрүллэр буолбутун кэннэ, СНГ дойдуларыттан кэлбит дьон суутунан туруорсан “камчадал” эҥин буолан турбуттара. Дьэ, онно дьон оргуйан турбуттара. Кэлин суут систиэмэтэ ити чааһыгар аккаастыыр буолла. Онон ити кыһалҕа уруккутун курдук турбат. Оттон билигин миэхэ олох нуучча сирэйдээхтэр билигин кэлэн “мин камчадал буолуохпун баҕарабын, эһиги курдук балыктыахпын, отоннуохпун, тэллэйдиэхпин баҕарабын” диэн аһаҕастык этэллэр. Камчадал диэн кэлин ускуустубаннайдык үөскээбит омук. Хайдах эрэ гынан хадатаайыстыбалаан ити омуктар реестрдэригэр киирбиттэрэ. Сыллата ахсааннара элбии турар. Мин санаабар, квота ылан балыктаары, чэпчэтиилэри туһанаары...
– Коряк автономнай уокуруга кыраайга холбоспута уонтан тахса сыл буолла. Коряктар оччотооҕу референдумҥа “сөпкө куоластаабыппыт” дииллэр дуу, эбэтэр сөбүлээбэт дьон баар дуу?
– Биллэн турар, утарар да, сөбүлүүр да дьон бааллар. Кэнники сылларга Корякияҕа балай да тутуу баран, дьон сэргэхсийдэ. Билигин хас биирдии ыал тэлгэһэтигэр бураан, оҥочо, антыанна, сабыс-саҥа джип массыына элбээтэ. Урут оннук буолбатах этэ.
– Эйиэхэ дьон көмө көрдөөн туох кыһалҕалаах кэлэллэрий?
– Сүрүннээн, күннээҕи олоххо-дьаһахха сыһыаннаах боппуруостарынан. Бэҕэһээ искэн ыарыылаах киһини балыыһаҕа киллэртэрдим, биир дьахтар эдьиийин дойдутугар көмтөрөөрү кэлбитигэр бөртөлүөт булан өлүгү ыыттым... Үгүстэр сүбэ-ама ыла кэлэллэр. Босхо эми, айаны туһаныыга, истипиэндьийэ эҥин чааһыгар элбэх киһи кэлэр.
– Эһиэхэ дьиэ табатыгар туһуламмыт сокуон баар дуо?
– Суох, эһиэхэ курдук оннук сокуоммут суох. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ бэлэмнии сылдьар дииллэр.
– Төрөөбүт тылы үөрэтии хайдаҕый?
– Палана колледжыгар төрөөбүт тылынан үөрэтэр алын кылаас учууталларын уонна төрөөбүт тыл учууталларын бэлэмниибит, маны таһынан табаһыттары бэлэмнээн таһаарабыт. Өссө Санкт-Петербурга Герцен институтугар үөрэнэр оҕолордоохпут. Хомойуох иһин, олох аҕыйах оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтэллэр. Кэлин факультатив быһыытынан уонна нэһилиэккэ бырааһынньыктары эҥин ыытар буолан, дьон интэриэһэ улаатта. Холобур, билигин ительменнэр “Алхалалай” диэн күһүҥҥү бырааһынньыктарын ыытар буоллулар, номнуо үһүс төгүлүн бэлиэтээтилэр. Билигин туризм күүскэ сайдан, туристарга төрүт олохтоох норуоттар олохторун-дьаһахтарын көрдөрөр, кэпсиир тоҕоостоох буолла. Онон дьон да, былаас да өйдүүр. Ити үөһэ эппит сокуоммут ылылыннаҕына, балаһыанньа биллэ тупсар ини диэн эрэллээхпин. Ыраах нэһилиэктэргэ дьон төрөөбүт тылынан кэпсэтэр ээ.
– Табаҕыт төһөнүй?
– Иккис сылын таба ахсаана улаата турар. Камчатстат дааннайа этэринэн, ааспыт сыл бүтүүтэ 48,5 тыһ. таба баар. 2018 сыллаахха таба ахсаана улаханнык түһэ сылдьыбыта – 42 тыһ. кэриҥэ этэ. Билигин 10 бырыһыан улаатта. Биһиэхэ таба ахсаана судаарыстыбаннай-унитарнай тэрилтэҕэ тутуллар, 800-чэ таба кэтэх хаһаайыстыбаҕа баар. Быйыл төрүүр таба хаһааҥҥытааҕар да элбэх дииллэр, онон өссө улаатар чинчилээх. Биир сүрүн кыһалҕабыт – бөрө мэнээктээһинэ. Бу адьырҕаны уодьуганныырга В. Солодов кэккэ дьаһалы ыларга сорудахтаата.
