Виктория Варламова-Контоева 2000 сылларга “Саха” НКИХ биллэр-көстөр ыытааччыта, таһымнаах, чаҕылхай суруналыыс быһыытынан биллибитэ. Кэлин атын үлэҕэ көстөр даҕаны, сонун, сэргэх бырайыактарынан дьон туһугар үлэтин тохтоппот. Виктория оҕо уойуутун социальнай кыһалҕа быһыытынан көтөҕөн, Саха сиригэр киэҥник, аһаҕастык үлэлэһиигэ бастакынан ылсыбыт киһи буолар. Бу сайын Горнайга ыытыллыбыт “Манчаары оонньууларыгар” отучча сыл кийииттээн олорор спортсмен уолаттардаах дьиэ кэргэнин туһунан “Контоевтар” диэн кинигэтин сүрэхтээбитэ. Оттон бүгүн Виктория – “Кыым” ыалдьыта.
Ийэлээх кыыс ситимнэрин ситэрэн...
– Олус таһаарыылаахтык үлэлии сылдьыбыт суруналыыс идэҕин хаалларбыккыттан кэмсинии санаата киирээччи дуо, Виктория?
– Оччолорго тус олохпор итинник быһаарыныы улахан суолталаах этэ. Үлэбин төһө да харыһыйдарбын, эдэр-сэнэх эрдэххэ, атын хайысханы баһылыыр, олоҕу арыый атыннык, киэҥник көрөр баҕа баһыйбыта. “Мегафон” хампаанньаҕа пиар-менеджеринэн барбытым. Уһук Илини олоччу хабар улахан хампаанньаҕа атын омук дьонун кытта алтыһан, элбэх тэрээһини ыытан, айан бөҕөтүн айаннаан, улуустары кытта үлэлэһэн, мобильнай сибээһи сахатытан, Саха сирэ бастыҥнар кэккэлэригэр киириитигэр өҥөлөөхпүн. Ити үлэ миэхэ олус элбэҕи биэрбитэ. Бэйэбэр эрэл санааламмытым. Онтон үс сылынан “Сахаэнерго” тэрилтэҕэ пресс-сулууспа салайааччытынан киирэн, күн баччаҕа диэри онно үлэлиибин.
Биир сиргэ тулуйан-тэһийэн олорбот майгылаахпын. Сүрүн үлэм таһынан туох эрэ эбии үлэлээх, дьарыктаах буолааччыбын. Биллэн турар, тэлэбиидэнньэбин олус ахтарым. Онуоха уоскулаҥ курдук дьүөгэм, биир идэлээҕим Тамара Игнатьева “Дьүөгэлэр” бырайыакка ыҥырбыта. Валентина Чиркова, Софья Булчукей, Тамара буоламмыт ыытар биэриибит элбэх көрөөччүнү түммүтэ. Ити биэрии көмөтүнэн тэлэбиидэнньэттэн барбыппыттан кэмсинэр санаа хаһан даҕаны киирбэтэҕэ. Билиҥҥи үлэм суруналыыстыканы кытта ыкса ситимнээҕэ үчүгэй. Онно эбии күн-дьыл баран истэҕин ахсын киһиэхэ атын эйгэ арыллан иһэр эбит.
– Уопсастыбанньык быһыытынан биллэр-көстөр бырайыактардааххын. “Кэрэ ситимэ” диэн кыыс оҕо ийэтиниин үҥкүүлүүр бырайыагыҥ хайдах саҕаламмытай?
– Айар киһи биир сиргэ тохтообот, хайаан да тугу эрэ көрдүүр. Ким эрэ кинигэ суруйар, туох эрэ атыны айар. Оттон мин тэрийэрбин сөбүлүүбүн. “Кэрэ ситимэ” бырайыакка оҕобор хамсанар-имсэнэр эйгэни тэрийэр баҕаттан ылсыбытым. Иккис кыыһым улаатыыта ыйааһыннанан барбыта. Алталааҕар оҕо былаһааккатыгар тиийбиппитигэр биир обургу уол оҕобун үөһэттэн аллара көрөн туран, тас көрүҥүн сэнээн саҥарбытыттан сирэйгэ оҕустарбыт курдук буолбутум. Оччолорго күөмэйбэр хомуок туруор, хараҕым уунан туолуор диэри өһүргэммит буоллахпына, билигин ол оҕоҕо махтанабын эрэ. Кини итинник быһыыламматаҕа буоллар, оҕобор көмөлөһөр, доруобуйатын, инникитин туһугар үлэлэһэр санаа хаһан киириэ биллибэт этэ.
Тута эндокринолог-бырааска тиийбиппит. Аһылыгы көрүнэргэ эппитэ. Бастаан утаа интэриниэтинэн оҕо аһылыгын үөрэтэн, тутуспут курдук буолбуппут эрээри, туох да хонтуруол суоҕуттан ыһылла быһыытыйбыппыт. Онтон оҕобун хамсатарга быһаарыммытым. Оччолорго куоракка уус-уран гимнастикаттан ураты кыра кыыска сөптөөх дьарык суоҕа. Онно биһигини чугаһаппаттара биллэр. Салгыы үҥкүүгэ сылдьан көрбүппүт. Имигэс оҕолорго баһыйтаран, сотору оҕом аккаастаммыта. Онон иккиэн бииргэ сылдьар дьарыгы толкуйдуурга санаммытым. Бастаан урбаанньыт дьарыктаах дьүөгэм кыттыспыта. Онтон кыыс оҕолордоох атын дьүөгэлэрбитин, билэр кыргыттарбытын ыҥыран, бөлөх буолбуппут. Бырайыакпыт “Арассыыйа ийэлэрэ” уопсастыбаннай хамсааһынынан өйөнөн, бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 400-тэн тахса ийэлээх кыыс тэҥҥэ үҥкүүлүүрүн ситиспиппит.
Оҕо эбии ыйааһыннанарыгар хаанынан бэриллэр уратыга эбии төрөппүттэр буруйдаахпыт. Үлэҕэ умса түһэн, оҕо тугу аһыырын болҕомтоҕо ылбаппыт, кыра да кыайыытын иһин хайдах хаачыстыбалааҕа биллибэт аһынан-үөлүнэн наҕараадалыыбыт, иннин-кэннин быһаарбат буолуор диэри атаахтатабыт, эрэсиимин тутуһуннарбаппыт, хамсанар-имсэнэр кыаҕы биэрбэппит. Эбэтэр аһатан-таҥыннаран эрэ баран, сүрэхпитин-быарбытын уурарбытын умнабыт. Төрөппүттэр арахсыылара, дьиэ иһигэр өйдөспөт быһыы-майгы, интэриниэтинэн үлүһүйүү оҕону уойууга тириэрдэр.
Биир бэйэм ылсыбыт дьыалабар төбөм оройунан түһэр идэлээхпин. Ол кэмҥэ оҕом түбэһиэх аһаабыта, болҕомто таһыгар хаалбыта итинник түмүгү биэрбитэ. Кэлин билбитим оҕону аһатыы, иитии диэн бүтүн билим эйгэтэ эбит.
Бу түмсүү үлэлээбитэ лоп курдук биэс сыл буолла. Араас дьылҕалаах, олохтоох-дьаһахтаах ийэлэр кыттыһан, оҕолорун кыра саастарыгар бииргэ буолар эйгэлэрэ тэриллэн, биир дьиэ кэргэн курдук буоллубут. Таҥас-сап тигиллэн, гостуруол бөҕөтө тэриллэн, олус элбэх тэрээһиҥҥэ, кэнсиэргэ кытынныбыт. Бу дьарыктан оҕом биллэрдик сыбыраабыта. Онон хамсаныы улахан оруоллааҕын илэ итэҕэйбиппит. Ол эрээри итинэн уоскуйумуохха наада эбит. Уойарга чугас оҕоҕо куттал кэмиттэн кэмигэр бэйэтин биллэрэр.
Сытыытык турар социальнай кыһалҕа
– Оччоҕуна иккис бырайыагыҥ ити салгыыта курдук буоллаҕа.
– Оннук. Хайа да быраас ыарыһаҕы көрөргө анаабыт бириэмэтигэр кыһалҕаны быһаара охсубат, кыаҕа тиийбэт. Ханнык эрэ кэмҥэ маннык кыһалҕалаах соҕотох курдук санана сылдьыбытым. Ол иһин “чуолаан биһигини эрэ кытта үлэлэһэр быраас, биһигини эрэ дьарыктыыр тириэньэр баар буолуон наада эбит” диэн санааҕа кэлбитим. Оччотугар эмиэ бөлөх тэрийэр соруга турар. Итинник “Перемена” бырайыак баар буолбута. Бу – төрдүс сылбын санныбар сүкпүт, күүспүн, сэниэбин ылар бырайыагым.
– Сыыспат буоллахпына, ити кэмҥэ сиэҥҥин батыһыннара үһүскүн оҕолоннуҥ этэ дуу?
– 39 сааспытыгар эбэ, эһэ буолбуппут. Оттон сиэммит тоҕус ыйыгар үһүс кыыспытын оҕоломмуппут. Оҕолорум уон икки, уон сыл арыттаахтар. Онон кырабар олорор кэммэр түмсүүбэр анаан дьиэ-уот көрдөөбүтүм. “Арассыыйа ийэлэрэ” уопсастыбаннай хамсааһын Саха сиринээҕи салаатын салайааччыта Прасковья Петровна Борисова үскэл оҕолор кыһалҕаларын үчүгэйдик өйдүүр. Кини көмөтүнэн “Самородок” кииҥҥэ хос булан, быраас, тириэньэр кэпсэтэн, кэмиэрчэскэйэ суох уопсастыбаннай тэрилтэ быһыытынан бэлиэтэммиппит. Инстаграмҥа “Перемена” диэн ааттаах аккауну арыйбыппар ыйытыы бөҕөтө киирбитэ. Онтон 30 ыал түмсэн, хамсанан барбыппыт. Бу кэм иһигэр олус элбэҕи биллим, элбэх киһини, туһааннаах исписэлииһи кытта билистим, үгүс ыараханы да көрүстүм.
– Үлэ хайдах быһыылаахтык салалынна?
– Үгүс киһи “бэлэмҥэ кэллим” дии саныыр. Усунуоһу төлөөтө, оҕотун аҕалла да, атын киһи кини кыһалҕатын быһаарыахтааҕын курдук санааччылар бааллар. Дьиҥэр, оҕо үгүс бириэмэтин дьиэтигэр атаарар. Онон, бастатан туран, төрөппүт уларыйыан наада. Эндокринолог-быраас Мария Местникова биһиэхэ идиэйэ туһуттан кэлбитэ. Бырайыакка кыттар хас биирдии оҕону кытта аһылыгын, эрэсиимин кэтээн, үлэлэһэр. Педагог-тириэньэр Лена Васильева оҕо кыаҕын, доруобуйатын көрөн, чопчу киниэхэ барсар хамсаныылары толкуйдаан, кэпсэтэн, дьарыктыыр. Мин тэрээһин боппуруостарын быһаарабын. Эмтэниини, дьарыгы таһынан араас оонньуубут, тэрээһиммит хара баһаам. Түөрт сылы быһа Педиатрия киинэ оҕолорбутун босхо чинчийэн, эмтээн, улахан көмөнү оҥордо. Сатыы хаамыы, аһыыр сиргэ аһылыгы таба таларга, эмчити кытта маҕаһыыҥҥа бородуукта атыылаһарга үөрэнии курдук дьарыкпыт элбэх. Өссө элбэх буолуоҕун хамсык мэһэйдээтэ. Билигин хамсыгынан судаарыстыбаннай тэрилтэ дьиэтигэр киирэрбит уустугуран, чааһынай кэмиэрчэскэй сааланы булан үлэлии сылдьабыт. Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр сибээскэ тахсан, Оҕо балыыһатыгар кэбиниэт ылары ситистибит.
– Оҕо хайдах аһыахтааҕый?
– Кэлии, болдьоҕо биллибэт ас дэлэйдэ. Оттон тыйыс усулуобуйаҕа олорор саха дьоно төрүт аспытын – бэйэ этин, үүтүн, оҕуруотун аһын – аһыахпытын наада. Билигин маҕаһыыҥҥа ас-үөл дэлэйигэр аһылык састаабын ааҕа үөрэнии, аһылыгы таһынан аһыыр кэми таба туруоруу улахан суолталаах. Сарсыарда аһаабатах оҕо күнү быһа кыра-кыралаан хабыалаан, күн иһигэр нуорматыттан элбэҕи аһыыр. Ол иһин сарсыардааҥҥы аһылык уонна эбиэт, эбиэт уонна киэһээҥҥи аһылык икки ардыгар чэпчэкитик аһыахтаах. Сахаҕа “түөртүүр” диэн баар. Аатырар “перекуспут” ити сылдьар. Кэмигэр өл хаппыт оҕо киэһээҥҥи аһылыкка кыраны аһыыр. Ол улахан суолталаах. Үлэлээх ийэ оҕотун аһылыгын өрөбүлгэ астаан, кэмиттэн кэмигэр быһааран, бэлэмнээн иһэрэ наада. Биһиги ыал ити чааһыгар улаханнык уларыйдыбыт, бэрээдэктэннибит.
– Аныгы ийэлэр төрөөбүт күннэри, бырааһынньыктары олус дэлэй-холой астаах оҥорор буоллулар. Арыыга буспут, чэпчэки бородууктаттан астаммыт ас сулууспата олус дэлэйдэ...
– Мин санаабар, бырааһынньыкка элбэҕи аһааһын муодаттан тахсан эрэр. Ол оннугар аралдьытар бырагыраамаҕа болҕомтону ууруохха наада. Оҕо улахан киһи курдук лаҕыччы олорон аһыыры сатаабат. Ону туһаныахха сөп.
Соторутааҕыта түмсүүбүт оҕолоругар эспэримиэн оҥордубут. Биир тэриэлкэҕэ – атыылаһыллыбыт, иккискэ дьиэҕэ буспут куурусса этин (наггетсы) уурдубут. Оҕолор иккис тэриэлкэ аһын хайҕаатылар. Ол – таба аһыыр оҕо амтаны билиитэ тупсубутун бэлиэтиир. Итиннэ эмиэ төрөппүт иитиитэ, кыһамньыта оруоллаах. Элбэх арыыга, сыаҕа буспут, араас эбииликтээх ас минньигэһэ биллэр. Бастаан утаа ону эт-сиин тулуйар. Онтон хайа эрэ бириэмэ буолан баран, тоҕо саайар – оҕо тиэстэ курдук уойан барар. Онон сэрэнэр ордук. Ыйааһыны быраҕыы – үлэлээх, оттон ону тутуу – өссө үлэлээх.
– Бырайыак инники дьылҕата хайдаҕый?
– Элбэх оҕоҕо, ыалга көмөлөстүбүт, бэйэбит даҕаны элбэҕи биллибит. Дьону кытта үлэлэһэр сылаалаах. Тугу кистэниллиэй, түөрт сыл иһигэр бары даҕаны сылайа быһыытыйдыбыт. Оттон уойуу социальнай кыһалҕа быһыытынан сүппэт, өссө улаатан иһэр.
Атын дьон кыһалҕатыгар сүүрэ сылдьан, бэйэлээх бэйэм оҕолорбун болҕомто таһыгар хааллараары гынным. Бу атаарбыт үтүө кэмнэрбэр махтанан туран, бырайыакпын тохтотуохпун сөп эрээри, кыһалҕалаах дьону хаалларан, ааны сабан тахсан барыахпын санаам буолбат. Ыйааһыны тутууга сыһыаннаах нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстааһыҥҥа Ил Дархан ыйааҕа тахсыбыта. Доруобуйа, Успуорт министиэристибэлэрэ туһааннаах сорудахтары ылбыттара. Онон эрэх-турах сананабын. Бу, бастатан туран, биисинэс эрэ буолбакка, сүрэх-быар ууруллар олус эппиэтинэстээх дьыала буоларын өйдүөххэ наада.
Успуорт куттаах дьиэ кэргэни үйэтитэн
– Сиэҥҥиттэн кыра оҕолоох ийэ буолар хайдаҕый?
– Сиэммит бэйэбит оҕобутун кытта тэҥҥэ улаатан эрэллэр. Иккиэн кыргыттар. “Ити ким оҕото ытаата? Биһиэнэ дуу, кинилэр киэннэрэ дуу?” – дэһэн, күлсүү буолара. Кыыспыт аах Хабаровскайга олорор буоланнар, кинилэри сынньатан, бэйэбитигэр да сыһыаран, сайын аайы сиэммитин бэйэбитигэр ылабыт. Дайаана – эһэтигэр, оттон бэйэбит кыыспыт миэхэ майгынныыллар. Ардыгар Станислав биһикки уһуйааҥҥа бииргэ сылдьыбыт кэммитин санатан ылаллар. Биһиги биир кылааска үөрэммит дьоммут.
– Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр, успуорт куттаах Контоевтар дьиэ кэргэн кийииттэрэҕин. Кинигэҕэр төһө уһуннук үлэлээтиҥ?
– Омуна суох үс сыл суруйдум. Сахалыы куттаах, сиэрдээх-майгылаах, сыаллаах ыалга түбэспит дьоллоохпун. Отучча сыл тухары кыыстарын кэриэтэ буоллум. Бу сайын тахсыбыт “Контоевтар” диэн ааттаах кинигэм хотуммар Варвара Иосифовнаҕа махталым быһыытынан сурулунна. Кэргэним Станиславтыын өссө устудьуон сылдьан оҕоломмуппут. Эбэбит, оччолорго Маҕараска баһылыктыы сылдьан, сиэнин үс ыйыттан көрбүтэ. Устунан убанан, маҥнайгы кылааһы бүтэриэр диэри бэйэтигэр илдьэ сылдьыбыта. Онон Нарыйа – эбэ оҕото. Кэлин биэнсийэҕэ тахсан, Хатаска көһөн кэлэн баран, орто кыыс Айталыына алын кылааска үөрэнэр кэмигэр күн аайы оптуобуһунан куоракка оскуолатыгар таспыта. Уруогун аахтарара. Мэлдьи өйөбүл, күүс-көмө буолар. 70 сааһын туолбут киһи диэтэххэ, бэл, отонноон биэрэр. Эһэбит Степан Степанович 77 сааһыгар диэри хайыһардыы, тириэньэрдии сылдьар. Бултаабытыттан бэрсэ олорор. 500 эксэмпилээринэн тахсыбыт кинигэ “Манчаары оонньууларыгар” кэлбит ыалдьыттарга бэлэх быһыытынан барбыта, сороҕо атыыламмыта.
Кинигэ сүрэхтэниитигэр: “Мин Контоевтарга уол оҕону төрөппөтүм. Ол оннугар үйэлэргэ хаалар кинигэ суруйдум”, – диэбиппиттэн бэйэм даҕаны астыммытым. Онон бу кинигэ аар-саарга аатырбыт үс ини-бии спортсменнары иитэн таһаарбыт Контоевтар дьиэ кэргэннэрин ааттата туруоҕа.
– Виктория, түбүктээх үлэҕиттэн быыс булан, кэпсээн-ипсээн ааспыккар улахан махтал! Тус олоххор, үлэҕэр этэҥҥэ буолууну баҕарабын.
Оксана ЖИРКОВА
