От бэлэмэ хайдаҕый?

Былырыын бэрт эрэйинэн 390-тан тахса тыһ. т от бэлэмнэммитин өйдүүбүт. Өрөспүү­бү­лүкэ тас өттүттэн тиийэ үгүөрү от атыылаһыл­лыбыта, бэл, чурапчылар онно тиийэн оттообуттара. Тиэйэр-таһар үлэ төлөбүрүгэр бүд­дьүөттэн үп көрүллэн, сорохтор кур от хаһаастаах буолан, кыстыгы син этэҥҥэ туораабыттара. Дьэ, оттон быйыл балаһыанньа хайдаҕый? 

Халаантан улаханнык эмсэ­ҕэлээбит, сүөһүтээҕэр буолуох, дьон олорор, үлэлиир дьиэтэ ууга барбыт Үөһээ Дьааҥы улууһугар кыстык, от бэлэмин туһунан билигин сибикилиэххэ эрэ сөп.

Быйылгы былааннара 8200 т этэ. Оттон билиҥҥи сабаҕалаан көрүүнэн, итинтэн 2162,9 т. эрэ бэлэмнэниэн сөп. О.э., 26,4 %-на. Сүөһү маассабай өлүүтэ тахсыбатын туһугар кылгас кэм иһигэр 62 т – комбикорм, 119,14 т – эбиэс, 4,96 т туус тиэрдиллиэхтээх. 6037,10 т – от, 324 т сүөһү концентрированнай аһа бэлэмнэниэхтээх.

Оптуорунньукка ТХМ миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев, быһаччы миэстэтигэр тиийэн, олохтоохтору, сүөһү, сылгы иитээччилэри кытта сирэй көрсөн кэпсэтэ, быһаарса сылдьар. Дьэ, ол түмүгүнэн сиһилии иһи­тин­нэриини кэлэр сырыыга били­һиннэрэр ордук буолуоҕа.

Кэбээйи, Горнай улуустарыгар эмиэ элбэхтик уонна күүскэ ардаан, эбиитин ирбэт тоҥ да ирэриттэн, оттуур ходуһалара ууга сытарын министиэристибэ иһитиннэрэр.

Кураанах сиргэ охсубут отторун мунньарга тиэрдибэккэ, ардаан абардар.

Холобур, Горнай Аһыматы­гар баар “Сир” бааһынай ха­һаайыстыба салайааччыта, үлэни өрө туппут, кыра аайы ымыттыбат Пётр Петро­вич Даниловка эрийбитим, от мус­тара баран иһэр эбит. Тылын та­маҕыттан иһиттэххэ, сүөм түс­пүт чинчилээх. Кини сыллата 550-600 т оту оттуурун этэр. Быйыл эрдэ, от ыйын 9 күнүт­тэн саҕалаабыт да, күн бүгүн баара эрэ 3 т оттоохпун диэтэ. “От син үүммүт. Ол эрээри ардах да мэһэйдиир, сир­бит да уулаах. Үнүрүүн биир эрэ мунньуу буолбута. Бу бү­гүн, дьэ, хайаһар? Сир инчэ­ҕэйэ бэрт, сүгүн мустарара дуу, кэлэ-кэлэ түһэ турар”, – диэн мунчаарар.

Пётр Петрович кыстыкка 250-260 ынаҕын, сылгытын аахтахха, 300-тэн тахса тө­бө^­лөөҕү киллэриэхтээх. “Бу маннык оттоотохпутуна, дьэ, хайдах буоларын билбэппин”, – диир.

Оттон сорохторго, холобур, Чурапчы, Мэҥэ диэки аһыҥа турбута, кураан сатыылаабыта күчүмэҕэйдэри үөскэппит. Чурапчы 9 тыһ. 400 гаа курдук оттуур сирин кэрийэн көрбүттэрэ: алаас өттүн 90-ча бырыһыаныгар аһыҥа буулаабыт. Тэһитэ-тэһитэ букатын да тараҕай сирдэр бааллар.

Чурапчы ТХУ-тун начаалынньыгын солбуйааччы Прокопий Иннокентьевич Старостин “Саха” араадьыйатыгар эппитинэн, ылыммыт 39 тыһ. т отторуттан 74 % эрэ бэлэмниир туруктаахтар. 23 тыһ. т –
улуус иһиттэн, 6100 т – атын улуус, нэһилиэк сирдэриттэн мобильнай биригээдэлэринэн оттоторго суоттаналлар. Итэҕэс 8-9 тыһ. т оту атыыластахтарына эрэ табыллар курдук балаһыанньалаахтар. Ону таһынан 800 т сенаж, 1900 т сиилэс былааннаахтар.

Оту булунуу чааһыгар эр­дэттэн биирдиилээн нэһи­лиэк­тэринэн кэпсэтиһэ сылдьаллар. Сорох нэһилиэктэр түүлэһэн оттуур сирдэригэр тахсыбыттар. Кинилэр эбии ордук оту оттуохтара диэн эрэнэллэр эбит. Атыылаһыы туһунан кэпсэтии чугас уонна ыраахтартан Бүлүү, Кэбээйи улуустарын кытта барар эбит. Кэбээйигэ бэйэлэригэр да судургута суох диир. Улахан үрэхтэрин кытыыларыгар баар оту олоччу охсор, илиинэн охсуллар сири хаалларбакка туһанар соруктаахтар. Дьиҥинэн, быйыл окко эрдэ уонна күргүөмүнэн тахсыбыттар. Сөп ээ, 39 тыһ. ынах сүөһүнү, сылгыны этэҥҥэ кыстатыахтарын наада. Амма улууһа Уус Майданы кытта тиксиһэр сириттэн чугас оттоммот сири быйыл да хадаардар оттуур баҕалаахтар. Уус Майдаҕа оттуохтарын, ол сир ураты харыстанар сиргэ (ОПТ) киирсэр буолан, баҕардыҥ да киирбэккин. Экология министиэристибэтин нөҥүө көҥүл­лэтии ирдэнэр эбит.

Прокопий Старостин, улуус отчуттара 60 км ыраах, ортотунан, 180-300 км тэйиччи сиргэ оттуулларын, онон тиэйии-таһыы өттүгэр уустук баарын этэн туран, итиннэ өйөбүл, субсидия көрүллэрэ буоллар диэн баҕалаах. Эбэ арыытыгар эмиэ оттууллар. Уу эбиллэ турар буолан, арыы үүнүүтэ, туруга хайдаҕын көрө иликтэр. Боруомунан туоруурга эмиэ субсидия көрүллэрэ буоллар, улахан туһа буолуо эбит. Быйыл аукцион түмүгүнэн үс хаһаа­йыс­тыба өрүс арыытыгар оттуур көҥүлү ылбыт. Аны, суол туруор диэри сиэтэн эрэр отторун уу хаайбат сириттэн эмиэ булунуохтарын наада. Тиэхиньикэ чааһа – этэҥҥэ. Суол-иис ыытар кыахтанна да, ыраах барарга бэлэмнэр.

Бэнидиэнньиктээҕи туругунан, чурапчылар 3150 гааттан 982 т оттоохторо. Улуус үрдүнэн 844 звено баар: бааһынай хаһаайыстыбалар киэннэрэ – 255, ЛПХ-лар киэннэрэ – 567, оттон тэрээһиннээхтэр киэннэрэ – 9. Итинтэн толору мэхэньисээссийэлээҕэ – 214, “полумех” – 630.

Бүлүү улууһун соҕуруу эҥээр нэһилиэктэрин ходуһата эмиэ ууга сытар буолан, лаппа бытаарыы тахсыбытын этэллэр. Ол да буоллар үтүө түмүккэ эрэллээхтэр бааллар.

Холобур, Бүлүү улууһун 1-кы Күүлэт нэһилиэгин ба­һы­лыга Айаал Петрович Новиков:

– Быйыл от үүнүүтэ хайа да дьыллааҕар үчүгэй. Былырыын да оннук этэ. Нэһилиэкпит окко 2700 т былаанын, ардах, атын да мэһэй буолбатаҕына, толоруохпут. Кэлиҥҥи ардахха сирбит син ууга барда эрээри, кураардаҕына, тардар ини. Дьон-сэргэ, “Күүлэт” оҥорон таһаарар кэпэрэтиип 2 мэхэньисээссийэлээх звенота оттуу сылдьаллар. Бааһынайдар, кэтэхтэр эмиэ саҕалаатылар. Үлэ күргүөмнээхтик барар. Атырдьах ыйа туран биэрдэр, “страховой” – саппаас от бэлэмигэр киирсэр санаалаахпыт. Былырыын 500 т ордук оттоон, кыһалҕалаах улуустарга батарбыппыт. Төлөбүрэ кэмигэр кэлбит буолан, дьон сэҥээрбитэ, бааһынайдар быйыл да ылсабыт диэбиттэрэ. 7 бааһынай хаһаайыстыбалаахпыт. Ардахпыт быйыл, дьэ, күүстээх. Ол иннинэ олус үчүгэйдик оттоон испиттэрэ. Ааспыт бээтинсэттэн сырыыптаата. Аһыҥа, бу диэки ардаан, ама курдук.

200 т сиилэс бэлэмнэниэхтээх. Быйыл 412 ынах төрөөтө, 160 кулунчуктаахпыт. 550 т үүт туттарыахтаахпыт. Сүөһү төбөтүгэр субсидия ылааччы элбэх. Сорохтор эбии үүт туттараллар.

Үс сыллааҕыга диэри Эбээн Бытантай улууһугар ТХУ-га начаалынньыктаабыт Иннокентий Алексеевич Аммосов:

– Эбээн Бытантайга от үүнүү­тэ үчүгэй гынан баран, барыта ууга сытар. Аныгы дьон урукку курдук тобугунан ууну кэһэ сылдьан оттуура аҕыйаабыт буолуохтаах, ыарахан. Уһуннук кураардаҕына, сараҕыйдаҕына, син оттуохтара. Өртөөһүнү сокуонунан боппуттара олус охсуулаах. Биһиги дойдубут ото ураты. Дойду сиригэр, ордук өрүс ото, оттоммотоҕуна да сытан, үргүлдьү өлөн, аллара түһэр. Биһиэнэ хас эмэ сылы быһа турар. Сыллата ол эбиллэн иһэр. Саҥа от аллара быыкаатык үүнэр. Өртөммөтөх оту оттуур ыарахан. Оттонноҕуна да, иҥэмтэтэ суох, лаҥханы оттуурга тиийэҕин. Оннук ходуһа элбэх. Аны, ыалларбыт, үөһээ дьааҥылар ууга бардылар. “Биһиэхэ отунан көмөлөһөҕүт дуо?” диэн, тахса сылдьыбыттар этэ. Биһиэннэригэр билигин бэйэлэригэр уустук курдук. Арай бэйэлэрэ кэлэн оттоотохторуна. Урут, сэбиэскэй саҕана, холобур, 1976-77 уонна 80-с сыллардааҕы улахан курааҥҥа оннук кэлэн оттууллара. 10-лыы, 20-лии сыл буола-буола кураан дьыл кэлээччи. Сороҕор сүөһүлэрин аҕалан, Хомурахсыкка хотон тутта охсон кыстаппыт кэмнээхтэрэ. Кэлин – Дьарҕаалаахха. Билигин тиэхиньикэ кыаҕырда, тиэниэхтэрин сөп. Оччолорго 10-ча тыһ. тиийэ сүөһүлээхтэрэ. Билигин 2 тыһ. курдук.

Оттон биһиэнэ, бэл, урут да 1 тыһ. тиийбэт этэ. Куурбата­ҕына да, илиинэн оттуохтара. Кэлин “Штиль” хотууру туһаналлар. Тыраахтарынан сатаан оттообоккун. Мунньуутугар эрэйдээх.

“Россельхозцентр” ФГБУ быйыл 13 улууска уопсайа 23,8 тыһ. гааны чинчийэн көрбүт. Итинтэн киин, Илин Эҥээр уонна Бүлүү сүнньүнээҕи улуустарга 850 гааҕа аһыҥа буулаабыт. Ордук элбэх аһыҥа Ньурба уонна Сунтаар улуустарыгар баара бэлиэтэммит.

Бу туһунан сиһилии билээри Ньурба улууһун ТХУтун салайааччыта Иван Васильевич Егоровтыын кэпсэттим:

– Балаһыанньабыт – ор­то­һуор. От үүнүүтэ түөрт нэһи­лиэк­тэн (Антоновка, Сүлэ, Дьиикимдэ, Ньурбачаан) уратыга – этэҥҥэ. Аһыҥа ыспыт сирдээхтэр “Россельхозцентртан” “Самум” диэн эми ылан эмтээбиттэрэ. Туһалыыр. Эмтииргэ анал үп көрүллүбэт. Сир барыта хаһаайыннаах, барытын бэйэлэрэ көрүнүөхтээхтэр диэн, аһыҥаны бэйэ күүһүнэн эмтииллэр. Ардах, төттөрүтүн, оттуур кэммитигэр кэлэн, сотору-сотору түһэн мэһэйдиир. Күүс­тээх ардахтаах күннэр аастылар.

Окко былааммыт – 33 тыһ. 500 т. Итинтэн, саатар, 29 тыһ. т ылбыт киһи. 2 тыһ. сиилэс, 600 т сенаж бэлэмнэниэхтээх.

Бэнидиэнньиктээҕи туругунан 1104 т оттоохпут. 1235 киһи оттуу сылдьар. 384 звено баарыттан 43 мэхэньисээссийэлээх, уоннааҕыта – “полумех”. Саппаас чааһы хааччыммыттара. Руслан Федотов тэрилтэтэ сайаапканан манна кэлэн атыылаабыта.

Улуус иһигэр атын нэһи­лиэккэ тиийэн оттуурга диэн, 14 мобильнай этэрээти тэрийэргэ сайаапка биэрбиппит. Өрөс­пүүбүлүкэ өйүөх буолбута, кэтэһэбит.

– Нүөлсүтэр үлэ биир эмэ былырыын, быйыл ыытылынна дуу?

– Быйыл уу киириитэ үчү­гэй. Нүөлсүтүүгэ үлэ барбыта. Халлаан эрэ туран биэрдэр, этэҥҥэ кыстыыр оту булунар инибит.

– Хас сайылыктааххытый, мэччирэҥнэрэ этэҥҥэ дуу? Үүт чааһа?

– 8 сайылык баар. Мэччирэҥ үчүгэй. Үүт бэлэмэ кыраапык быһыытынан, этэҥҥэ баран иһэр.

Федор Викторович Чердонов, Өлүөхүмэ улууһун ТХУтугар начаалынньыктаабыта:

– От баарын баар. Сүрүнэ, оттуохха наада. Аһыҥа баар да, улаханнык охсор кыаҕа суох. Бастаан, от үүнэрин саҕана, ордук кутталлаах. Быһа са­ба­ҕалаан, эрдэттэн өрөс­пүү­бүлүкэҕэ анаан оттуур гына мобильнай биригээдэ тэрийбитим. Салгыы тугу эмэ быһаа­раллар ини. ТХУ начаалынньыгынан улуус дьаһалтата А.П. Антоновы анаабыта.

Исидор Николаевич Петров, тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, т/х бочуот­таах бэтэрээнэ, Сунтаар:

– Бу диэки ардыы турар, ууга барыах да курдукпут. От үүнүүтэ үчүгэй, бурдук да үүнүөҕэ. Билигин сүөһү аһыгар анаан 2 эрэ хаһаайыстыба үүннэрэр. Кириэстээх сиилэстиир. Күндэйэҕэ кыраны ыһаллар. Мин от бэлэмигэр санаам: кэтэхтэр да, тэрээһин­нээхтэр да, бэйэ наадыйыытыттан ураты өссө саппаас от бэлэмигэр ылсыахтарын наада. Урукку курдук, үөһэттэн сорудах түһүөн сөбө. Холобур, Бүлүү сүнньүнээҕи улуустарга. От баар, төһөнү баҕарар оттуохха сөп.

– Оттон аһыҥа баар дииллэр дии?

– Оннук элбэх буолбатах. Аһыҥаттан куттанар сыыһа, 20-30 сыллааҕыта улахан аһыҥа түһэ сылдьыбыта. Ол этиҥнээх ардахха өлөн хаалар эбит этэ. Харыйаҕа таҥнары ыйанан турар буолар. Эһиилигэр аһыҥа турбут сиригэр от хойуутук үүнэр. Уоҕурдуу курдук буолар эбит, оту, от сиэмэтин кытта сиэн эбитэ дуу. Дьикти.

Ходуһа, күөл кытыытыгар уһаайба оннун саҕа туорпалаах сир баар буолар. Аһыҥа онно кыстыыр. Ол сири саас, кус көҥүлүн саҕана, бүтүннүү тарҕанарын кэтэспэккэ, эрдэ эмтэниэхтээх. Ол иннигэр кү­һүөрү кв. м арааран, онно төһө “кубышка” (төрүөҕэ, кыымай иннинээҕи туруга) баарын ааҕан, эһиил төһө аһы­ҥа үөскүөн сөбүн суоттаан таһаараллара. Сааһыгар, дьэ, онно төһө эмп наадатын көрөн, суоттаан эмтиигин. Сэбиэскэй саҕана олус күүстээх “Гексахлоран” диэн эми туох да кээмэйэ суох туһанан, сөмө­лүөтүнэн ыстараллара, ойууругар тиийэ. Элбэхтэ сылдьыспытым. Буортута бэрдин иһин тохтоппуттара. Эмтээн баран, ый устата оттуо суохтааххын. Билиҥҥи да дьаат кэннэ оччо кэм устата оттоммото ордук ини. Онон, олох эрдэ эмтэниэхтээх.

Түмүккэ

Олохтоох ТХМ сабаҕалаан ааҕыытынан, 2023 сыл тохсунньу 1 к. бары көрүҥ хаһаайыс­тыбаларга 192,2 тыһ. кэриҥэ сүөһү баар буолуохтаах. Итиннэ быһа холуйан 182 тыһ. сылгыны эбэҕин. Онон, быйыл сайын 443 881 туоннаны, ол эбэтэр, былырыын дьиҥнээхтик бэлэмнэммит оттон 12 %-ынан үгүөрүнү бэлэмниир эппиэттээх сорук турар. Сүөһү аһылыгар өссө 30184 т сиилэс, 12994 т сенаж бэлэмнэниэхтээх.

Оттон кэнники кыаллыан сөптөөх диэн сабаҕалааһы­ны­нан, улуустар 405 630 т көр­дөрөллөр. Бу – былаантан 9 % аҕыйах.

От ыйын 18 к. туругунан 19 281 гааттан 8235 т от оттоммут. Былырыын баччаҕа 7669 т оттоох этибит.

Сүрүн улуустары холобур­даатахха, Үөһээ Бүлүү билиҥ­ҥитэ 759 т оттоох. (Былаана – 26 тыһ. т). Бүлүү – 504 т (27689), Горнай – 134 (12155), Мэҥэ Хаҥалас – 1435 (40 тыһ.), Нам – 1169 т (27391), Амма – 683 т (30400), Өлүөхүмэ – 222 (16800), Сунтаар – 396 т (34 тыһ.), Таатта – 74 т (35600), Чурапчы – 982 т (34 тыһ.), Ньурба – 1140 т (33500).

 Татьяна Захарова-ЛОҺУУРА