Дойдубутугар хайдах-туох балаһыанньа буола турарын бары да билэ-көрө сылдьаҕыт. Ону хос быһаара сатаныллыбат. Ол гынан баран онтон сылтаан боростуой дьон олохпут-дьаһахпыт уустугурбутун мэлдьэһиллибэт. Төһө даҕаны судаарыстыба өттүттэн ол-бу төлөбүр киллэрэн өйүү-убуу сатааталлар, күн-түүн сыана үрдүү турар. Ордук оттук-уматык, тутуу матырыйаала, аспыт-үөлбүт, туттар табаар ыараабыта мэлдьэх буолбатах. Дьон-сэргэ долгуйуон долгуйар. Бу туһунан өрөспүүбүлүкэбитигэр экэниэмикэҕэ сыһыаннаах дьонтон ыйыталаһабыт.
Алексей ЕРЕМЕЕВ, СӨ Ил Түмэнин спикерэ:
– Судаарыстыбаннай бүддьүөт өттүгэр улаханнык долгуйар наадата суох. Атын субъектарга холоотоххо, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр билигин эрэгийиэннээҕи баалабай бородууктабыт, биэс ый түмүгүнэн көрдөххө, улаата турар. Биһиги эрэгийиэннээҕи баалабай бородууктабыт баһыйар үгүс өттө сиртэн хостонор баайтан уонна тырааныспар комплексыттан тутулуктаах. Ол көрдөрүүлэрбит куһаҕана суохтар. Ньиэп, чох, гаас, алмаас, бэл, кыһыл уонна үрүҥ көмүс хостооһунугар, ордук иһэбит. Инньэ гынан өрөспүүбүлүкэбит экэнэмиичэскэй балаһыанньата куһаҕана суох. Хостонор баайбытын тас дойдуларга, Азия, Чуумпу акыйаан эрэгийиэннэригэр таһаара турабыт. Атыылаһар дьоммут аккаастаммакка олороллор. Алмааспытын сүрүн атыылаһааччы – Индия, ону сэргэ Европаҕа баар хампаанньаларбыт эмиэ Индия нөҥүө атыылаһа тураллар. Онон, дохуот киирэрэ сөп курдук. Ол гынан баран, биир куттал баар. Дуоллар сыаната түһэн, билигин бүддьүөппүтүн ылынарбытыгар 73 кээмэйдээх кууруһунан ылбыт буоллахпытына, билигин – 60-ча эрэ солкуобай. Куурус араастаһыыта дохуот киириитигэр мэһэйи үөскэтиэн сөп. Бу балаһыанньаны кэтээн көрөбүт. Киһи улаханнык борогунуостуур бириэмэтэ буолбатах. Сыл аҥаарын уонна 9 ый түмүгүнэн кэтээтэхпитинэ, Киин баан уонна экэнэмиистэр этэллэринэн, бу солкуобай урукку көрдөрүүлэригэр түһүөхтээх диэн. Оччоҕо биһиги былааннаах дохуоппутун ылыахтаахпыт. Инньэ гынан, хамнаска, социальнай төлөбүрдэргэ, тутууларга даҕаны улахан кыһалҕаны көрсүбэккэ олоробут.
Сыана өттүнэн ылан көрдөххө, биир дойдуга олорорбут быһыытынан, дьоҥҥо-сэргэҕэ охсуулаах. Тас дойдуттан табаар ылар эбит буоллахпытына, билэргит курдук, билигин арҕаа дойдулартан табаар киирэрэ тохтоото. Тиэхиньикэ, тырааныспар, массыына, спецтиэхиньикэ өттүгэр улахан кыһалҕаны көрсөбүт. Ол гынан баран дьоҥҥо-сэргэҕэ, Саха сирин баһыйар өттүгэр, аска-таҥаска улахан охсууну көрсүбэппит. Аспыт, бородууктабыт 90% Арассыыйаҕа оҥоһуллар. Таҥаспытыгар даҕаны арҕаа дойдуга оҥоһуллубукка үгүспүт үлүһүйбэт. Арассыыйаҕа тигиллибит уонна Кытайтан киирэр таҥаһынан таҥна олоробут. Итиннэ сыана улаханнык үрдээбэккэ турар. “Вторичный импорт” диэн өйдөбүл баар. Быһаччы арҕаа дойдулартан киллэрбэккэ, Казахстан, Турция, Кытай нөҥүө наадалаах табаардарбытын киллэрэрбитигэр, биллэн турар, сыанабыт үрдээн кэлэр. Ити – нэһилиэнньэҕэ охсуулаах. Ити бастакыта. Иккиһинэн, кулун тутар, муус устар ыйдарга айманыы буолбутугар, хомойуох иһин, Арассыыйа собуоттара, баабырыкалара, хампаанньалара атыыһыттара түгэни мүччү туппатахтара, сыаналарын үрдэппиттэрэ. Ол кэмҥэ үрдэтэн баран, билиҥҥэ диэри сэрэхэдийэн, сыаналарын түһэрбэккэ олороллор. Ити барыта, биллэн турар, дьон-сэргэ хармааныгар охсоро өйдөнөр. Биһиэхэ эмиэ охсор, охсуоҕа даҕаны. Ол кистэл буолбатах. Бэлиитиктэр да, экэнэмиистэр да этэллэринэн, дохуот өттүгэр нэһилиэнньэ оҕустарыаҕа. Олохпутугар-дьаһахпытыгар син биир түһүү баар буолуо. Дьон-сэргэ өйдүө диэн эрэнэбит. Национальнай судаарыстыбаннай интэриэһи көмүскээһин хаһан баҕарар туох да хоромньута, сиэртибэтэ суох буолбат. Хомойуох иһин, итинник боппуруоска кэллибит. Дьон-сэргэ, балаһыанньаны, кыһалҕаны хайдах баарынан ылынан, сөпкө өйдүө, тулуйуо диэн эрэнэбит. Оттон биһиги, өрөспүүбүлүкэ салалтатын өттүттэн, сөптөөх дьаһаллары ыла олоробут. Бу саас биһиги дьон дохуота түспэтин уонна өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр, чуолаан, урбаанньыттарга, оҥорон таһаарааччыларга, тыа хаһаайыстыбатыгар көмө буоллун диэн, 12 млрд эбии үп көрбүппүт. Ити атын эрэгийиэннэргэ холоотоххо, улахан көмө. Сокуон быһыытынан киллэрэн, дьаһал билигин бара турар. Биһиги өйдүүбүт. Саха дьоно-сэргэтэ улахан аҥаара тыа сиригэр олорор. Былырыын өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтүн ылынарбытыгар даҕаны, урукку сылларга холоотоххо, улахан үбү-харчыны көрбүппүт. Дьоммутугар судаарыстыбаннай көмө, өйөбүл көрө сатыыбыт. Бу сыл тухары, икки корректировканы көрөн, өссө эбии үп көрдүбүт. Ити быһаччы, көмө быһыытынан бара турар. Өссө көмөлөһүөхпүтүн, бакаа кыах тиийбэт курдук. Сөптөөх дохуот киирэр күннээх буоллаҕына, биллэн турар, нэһилиэнньэ интэриэһин бастакынан көрөбүт.
Руслан ФЕДОТОВ, Ил Түмэн дьокутаата:
– Дуоллар уонна солкуобай атааннаһыытын түмүгэр, мантан инньэ тутуу матырыйаалыгар, аска-таҥаска, туттар малга-салга сыана арыый түһэн барыаҕа. Мин бэйэм үлэлиир хайысхабынан собуоттары кытта кэпсэтэ олоробун. Арассыыйа собуоттара үксүлэрэ мантан инньэ сыаналарын түһэриэхтэрэ, оннуларын булуохтара. Оттон арҕаа дойдуга хаһаайыннаах хампаанньалар, собуоттар, хомойуох иһин, үрдээбит сыаналарынан хаалаллар. От тиэхиньикэтин, саппаас чааһын эмиэ 90 % аҕалан турабыт. Ситэри кэлбэтэх таһаҕас Арассыыйа, Белоруссия собуоттарыттан атыылаһыллан, тимир суолунан кэлэн бүтэн эрэллэр. Оттуур тэрилгэ, тиэхиньикэҕэ, саппаас чааһыгар сыана мантан инньэ үрдүө суоҕа диэн эрэннэрэбин.
Саха сиригэр бэс ыйыгар өтөрүнэн түспэтэх ардах түстэ. “Бу быйаҥҥа, олох көнөрүгэр түһэр” диэн саныахха наада. От өлгөмнүк үүнүөҕэ, кыстыыр оппутун оттуохпут. Сүөһү сиир бурдугун бэйэбит Аммаҕа үүннэрэн оҥорорго былаанныыбыт. Онон киин улуустары, Илин Эҥээри бурдугунан хааччыйыахпыт. Фуражнай бурдугунан бүтүн өрөспүүбүлүкэни эмиэ хааччыйыахпыт.
Юрий НИКОЛАЕВ, Ил Түмэн бүддьүөккэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:
– Аан дойдуга, Европаҕа даҕаны, Арассыыйа, Саха сиригэр балаһыанньа, кырдьык, уустук буолла. Мин өйдүүрбүнэн, эрдэ дуу, хойут дуу син биир буолуохтаах этэ. Тоҕо диэтэххэ, бэйэ-бэйэни кытары утары турсуу син биир хаһан эрэ күүскэ быһаарыллыахтааҕа. Ол кэм кэллэ диэххэ. Арассыыйа улахан тургутууну бара сылдьар. Биһиги бэйэбит дойдубут салайааччытын тула сомоҕолоһуохтаахпыт. Оччоҕо эрэ бу уустук кэми этэҥҥэ ааһыахпыт. Итиннэ эрэлим улахан. Туох биричиинэттэн маннык балаһыанньаҕа кэлбиппитин дьон барыта өйдөөтө.
Саха сирин этэр буоллахха, тыатын хаһаайыстыбатынан күүскэ дьарыктаныахтаах. Судургутук, да ылан көрдөххө, бүгүн аһыыр астаах, олорор дьиэлээх буоллахпытына, бу тургутууну этэҥҥэ ааһыахпыт.
Бүддьүөппүтүгэр ааспыт сылга сөпкө дьаһаммыт эбиппит диэн саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар хаһааҥҥытааҕар да элбэх үп көрүллүбүтэ. Билигин итини таһынан аһыыр аспытын дьаһайарга өссө күүстээх үлэ барыан наада. Бэриллэр харчы барыта туһаҕа тахсыахтаах. Төһө кыайарбытынан сыспай сиэллээхпитин, хороҕор муостаахпытын элбэтиэх тустаахпыт, онтон тахсар бородууксуйаны хаачыстыбалаахтык уонна элбэҕи оҥорон нэһилиэнньэҕэ тарҕатыахтаахпыт. Тыабыт хаһаайыстыбата саамай иҥэмтэлээх, туһалаах бородууксуйаны оҥорор.
Уопсайынан ылан этэр буоллахха, билиҥҥи кэмҥэ бэйэбитигэр күүстээх эрэллээх буолуохпутун наада. Биһиэхэ кыах бэрилиннэ диэн этэллэрин сөп дии саныыбын. Оҥорон таһаарар кыахпытын күүһүрдүөхтээхпит, элбэтиэхтээхпит. Арассыыйа иһигэр тиэхиньикэбитин, сөмөлүөппүтүн, туттар сэппитин барытын бэйэбит оҥоруохтаахпыт. Итиннэ, биллэн турар, бириэмэ наада. Хомойуох иһин, арҕаа дойдулар Арассыыйаны баччааҥҥа диэри мөлтөтөр таактыканы тутуһан үлэлии олорбуттар. Сөмөлүөккэ, массыынаҕа да улахан кыһалҕаны көрсөн эрэбит. Биһиги итини кыайан оҥорбоппут. Куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, сааҥсыйаны туһанан, бэйэбит оҥорон таһаарыыбытын сайыннарыахтаахпыт. Тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтэ биһиэхэ уонна Белоруссияҕа оҥоһуллар буолан, ыараханы көрсүбэппит. Ситинник хайысханы тутуһан үлэлээтэхпитинэ, сайыннахпытына, бу тургутууну этэҥҥэ ааһыахпыт.
Саха сирин үбүн-харчытын этэр буоллахха, бу быйылгы балаһыанньа сыл аҥаардааҕы түмүгүнэн куһаҕана суох. Өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлии турар улахан тэрилтэлэрбит, АЛРОСА ньиэби-гааһы хостуур уо.д.а. хампаанньалар балаһыанньалара куһаҕана суох. Бүддьүөккэ үп-харчы киириитэ былаан быһыытынан барар. Биллэн турар, бу тэрилтэлэргэ сааҥсыйанан сибээстээн, кыһалҕа баар. Ол гынан баран, биһиги оҥорон таһаарар бородууксуйаларбыт үксэ Азияҕа тарҕанар буолан, улаханнык эмсэҕэлээбэккэ олоробут. Бу сыл үп-харчы өттүнэн куһаҕана суох буолуо диэн эрэнэбит. 2023 сыл этэр буоллахха, кыһалҕа баар. АЛРОСА оҥорон таһаарар бородууксуйата, холобур, урут Эмиэрикэнэн, Европанан барар эбит буоллаҕаны, билигин Азия эрэ хаалла. Индияны, Кытайы кытта. Биллэн турар, итиннэ бириэмэ наада. Кэлэр сыл АЛРОСА-ҕа да, атын хостуур тэрилтэлэргэ балаһыанньа уустук буолуон сөп. Хайаны байытар кэмбинээттэр оборудованиелара, тырааныспар, сапчаастара да тас дойдуттан киирбиттэр. Олору оҥорорго, буларга кыһалҕа көстүөҕэ. Кэлэр сылга сөпкө дьаһаннахпытына эрэ, балаһыанньа этэҥҥэ буолуо. Биһиги тыабыт хаһаайыстыбатыгар сөптөөх үбү көрөн, сүөһүбүтүн-сылгыбытын элбэтэн, отун-аһылыгын, сэбиэскэй кэминээҕи мелиорацияны сөргүтэн үлэлээтэхпитинэ, сөптөөх бородууксуйаны ылыахпыт. Нэһилиэнньэҕэ түргэнник сайдар экэниэмикэҕэ киирэллэригэр, хааһынан, куһунан, кууруссанан дьарыгыралларыгар көмөлөһүөххэ. Орто уонна дьоҕус биисинэскэ үлэ барыан наада. Биһиги төһө кыалларынан көмөлөһө сатыыбыт, харчы көрөбүт, нолуоктары кыччатабыт. Саҥа саҕалааччыларга бааннары кытта үлэлээн, чэпчэки бырыһыаннаах кирэдьиит ылалларыгар көмөлөһөбүт. Хайысхабытын өссө күүһүрдүөхпүтүн наада. Мин санаабар, тыа хаһаайыстыбатын уонна сааҥсыйаҕа хабыллыбыт тэрилтэлэргэ, дьоҕус биисинэскэ аныгыска сылга күүстээх көмө оҥордохпутуна, балаһыанньа этэҥҥэ буолуо.
Гаврил АЛЕКСЕЕВ, “Сахаэнерго” генеральнай дириэктэрэ:
бэлиитик– Саха сирин 23 улууһун уотунан хааччыйан олорор тыын суолталаах «Сахаэнерго» тэрилтэ салайааччытын быһыытынан хоруйдаатахпына маннык: биһиги үлэбит былаанын, суоттааһынын эрдэтинэ оҥоробут, атыылаһабыт. Онон, быйылгы уонна эһиил өрөмүөҥҥэ, тутууга наадалаах матырыйаал баар. Ол кэннэ кэлэр сылларга уустук баар буолуон сөп. Онон, омук оборудованиетын олохтооҕунан солбуйуу (импортозамещение) үлэтин ыытабыт. Арассыыйа собуоттарын бородууксуйатын үөрэтэбит. Хаачыстыба өттүнэн биһиги оборудованиебыт сайдан эрэрин бэлиэтиэхпин сөп.
“Сахаэнерго” – Саха сирин 150-ча нэһилиэгэр диисэл уматыгынан электроэниэргийэни оҥорон таһаарар. Сыана уматыкка, тиэйии-таһыы өҥөтүгэр эмиэ улааппытынан сибээстээн тэрилтэбит экэниэмикэтэ балачча оҕустарда.
“РусГидро” диэн кыахтаах тэрилтэ холбоһугар киирэр буолан соҕотох курдук санаммаппыт. Киин тэрилтэбитин, өрөспүүбүлүкэбит бырабыыталыстыбатын кытта бииргэ үлэлэһэбит, санаа атастаһа, көмөлөсүһэ олоробут.
Ил Түмэҥҥэ бүддьүөт кэмитиэтин чилиэнэ буоларым быһыытынан эттэхпинэ, ньиэп, гаас тэрилтэлэрэ үлэлэрэ этэҥҥэ. Кинилэртэн киирэр нолуок оннунан хаалыаҕа. Арай алмаас атыыта намтыан сөп. Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата Арассыыйа таһымыгар субвенция боппуруоһунан үлэтин күүһүрдүөхтээх. Ити өттүгэр финансист идэлээх Ил Дархан уопута улахан буолан, улахан үлэ бара турар. Онон, бүддьүөт хамнаска, биэнсийэ, босуобуйа төлөөһүнүгэр социальнай эбэһээтэлистибэтин толоруоҕа.
Ол эрээри биирдиилээн дьон үөһэттэн кэлэри көһүтэн олорбокко, бэйэ илиититтэн тахсары эмиэ тобула олоруохпутун наада. Сүөһү, сылгы ииттэн, оҕуруот олордунан, ким тугу сатыырынан дьоҥҥо өҥө оҥорон эбии дохуот киллэриниэхтээх. Дьиэ кэргэн үбүн толкуйдаахтык туһаныы туһалыаҕа. Наһаа кирэдьииккэ киирбэт буола сатыахха.
Харчыны ууруннахха, мунньуннахха, былааннаах буоллахха, эрэх-турах буолуохпут.
Бэлэмнээтэ Туйаара Сиккиэр
