Атырдьах ыйын 28-30 күннэригэр Татарстаҥҥа национальнай уонна эрэгийиэннээҕи СМИ-лэр сугулааннара буолан ааста. Бу сугулаан Татарстан бырабыыталыстыбатын уонна норуоттар дьыалаларыгар федеральнай ааҕыныстыба (ФАДН) өйөбүллэринэн номнуо тохсус төгүлүн ыытыллар. Манна Арассыыйа 29 эрэгийиэниттэн национальнай бэчээт бэрэстэбиитэллэрэ, эспиэрдэр, бас-көс дьон кытыннылар. Сугулааҥҥа Саха сирин дэлэгээссийэтэ эмиэ кытынна. Ол курдук, “Ил Түмэн” бэчээт кыһатын генеральнай дириэктэрэ, Арассыыйа Национальнай СМИ-лэрин ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ, Ил Түмэн дьокутаата Мария Христофорова кытынна.
Пленарнай мунньах
Арассыыйа саамай эдэр Иннополис диэн куоратыгар сугулаан пленарнай мунньаҕа буолла. Иннополис – Казаньтан 40 км тэйиччи сытар, 2015 сыллаахха тэриллибит айтишниктар куораттара. Били, Москуба аттыгар баар Сколково эбэтэр Новосибирскайга Кольцово диэн наука куораттарыгар майгынныыр, ураты экэнэмиичэскэй зоналаах, университеттаах куорат. Таарыйа эттэххэ, быйыл татаардар Сыыппара сылын биллэрэн тураллар. Пленарнай мунньахха сүрүн дакылааты Татарстан Судаарыстыбаннай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, Татарстан норуоттарын Ассамблеяларын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Фарид Мухаметшин оҥордо. Кини Арассыыйа национальнай тылларынан тахсар көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ сириэстибэлэрэ омук өйө-санаата уһуктарыгар, төрөөбүт тылы харыстыырга, норуот духуобунай уонна култуурунай барҕа баайа бөҕөргүүрүгэр сүрүн төһүү буоларын умнуо суохтаахпытын тоһоҕолоон эттэ. Мухаметшин: “Элбэх омук иллэһээхтик олорор дойдутугар араас омуктар укулааттарын уонна хатыламмат төрүт үгэстэрин СМИ эрэ сиэрдээхтик тиэрдэр”, — диэтэ.
Татарстан уопута
Арассыыйаҕа 190-тан тахса омук бэрэстэбиитэлэ олорор, 277 тыл уонна диалект туттуллар. Судаарыстыбаннай национальнай бэлиитикэни ыытарга эрэгийиэннээҕи национальнай СМИ-лэр информационнай тирэх, култууралар алтыһыыларыгар сүрүн медийнэй ханаал буолаллара мэлдьэҕэ суох. Маны таһынан, омуктар икки ардыларынааҕы уонна этноконфессиональнай сыһыаннар курдук сытыы уонна судургута суох боппуруоһу сырдаталлар. Татаардар, бу чааһыгар сатабыллаахтык дьаһанан, конструктивнай диалог олохтоон, ханнык да кыһалҕаны көрсүбэттэр. Татаардар уонна онно олорор омуктар тылларын, култуураларын үгэстэрин өйүүргэ анал судаарыстыбаннай бырагырааманы ылынан үлэлииллэр. Ол бырагыраамаларын үбүлээһинэ – 900 мөл. солк! Былырыын өрөспүүбүлүкэҕэ Төрөөбүт тыллар уонна норуоттар сомоҕолоһууларын сылын биллэрэннэр, 9 тыһ. тахса тэрээһини ыыппыттар, балысхан үлэ барбыт. Татарстаҥҥа татаар тылынан үөрэтэр 629 оскуола, 89 чуваш, 22 удмурт, 16 марий уонна 3 мордва тылларынан үөрэтэр оскуолалар үлэлии-хамныы олороллор. Маны таһынан 702 үөрэнээччилээх иврит тылынан үөрэтэр дьэбириэйдэр оскуолалара баар. Маны таһынан 6 полилингвальнай оскуоланы аһан үлэлэтэллэр.
Татарстаҥҥа олохтоох омуктар бэчээттэрин өйүүргэ улахан болҕомто ууруллар эбит. Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ 659 СМИ бэлиэтэммит, ол онтон 369 — кумааҕы хаһыат, сурунаал. Ол иһигэр – нуучча тылынан 187 хаһыат уонна 122 сурунаал, татаар тылынан – 114 хаһыат уонна 42 сурунаал, ол иһигэр кряшен-татаардарыгар “Туганайлар” диэн биир сурунаалы бэчээттииллэр. Чуваш тылынан 5 хаһыат тахсар, ол иһигэр “Сувар” диэн өрөспүүбүлүкэ хаһыата тахсар. Удмурт тылынан 1 хаһыат бэчээттэнэр. Маны таһынан үгүс электроннай СМИ баар. Татаардар аан дойдуга киэҥник тарҕанан олороллор. Кинилэргэ анаан төрөөбүт тылларынан хаһыаттары, сурунааллары таһаараллар. Арассыыйа 14 эрэгийиэнигэр “Бары бииргэ” диэн хаһыаты таһаараллар. Татарстан дьокутааттара, салалтата үтүө үгэс быһыытынан национальнай тылларынан тахсар өрөспүүбүлүкэ, оройуон хаһыаттарыгар дьону босхо сурутан биэрэллэр эбит. Бу бачыымы ылыммыттара хаһыс да сыллара буолбут. Ол эбэтэр, салалта бэйэтинэн өйүүр буолан, Татарстаҥҥа СМИ бигэ туруктаах. Кинилэр тылларын, култуураларын, үгэстэрин харыстыырга, сайыннарарга төрөөбүт тылынан тахсар таһаарыылар баһылыыр оруоллаахтарын өйдүүллэр.
Кэллиэгэлэрбит кэпсииллэр
Ибрагим Курскиев, Ингушетия “Сердало” хаһыатын шеф-эрэдээктэрэ:
— Сугулаан бэрт үрдүк таһымнаахтык ыытылынна. Биир бэйэм Иннополис куораты улаханнык сөхтүм. Бу куораты тутан, Татарстан номнуо сыыппараттан, IT индустрияттан үлүгэр үбү ылар эбит. Татаар айтишниктара көмпүүтэр бырагыраамаларын оҥорон харчылаһар буолбуттар, дойду бөдөҥ тэрилтэлэрин кытары ыкса үлэлэһэллэр эбит. Биһиэхэ IT-технология улаханнык сайдыбатах, биир да IT-киин эҥин суох. Дьиҥэ, талааннаах ыччаттарбыт бааллар ээ, ол эрээри өйөбүл суох буолан, тас дойдуларга, киин сирдэргэ бараллар. Үгүс талааннаах айтишниктарбытын Холбоһуктаах Араап Эмираттарыгар угуйан ылаллар. Бэйэбитигэр сөптөөх усулуобуйаны тэрийэрбит буоллар, IT технологияны биһиги да күүскэ сайыннарыа этибит. Биһиги бэрт дьадаҥы өрөспүүбүлүкэҕэ олоробут. Дойду Үбүн министиэристибэтигэр Ингушетия иэһэ 12,5 млрд солк. этэ, үс сыллааҕыта моҥкуруут бараммыт, билигин өрөспүүбүлүкэ үбүн Москубаттан быһа салайаллар. Билигин иэспитин 3,5 млрд солк. диэри аччаттыбыт. Санаан көрүҥ, бу сыллар тухары атын эрэгийиэннэр бүддьүөттэрэ профициттаах олорбут эбит буоллахтарына, биһиэнэ наар дефициттээх, кур иэскэ олорбуппут. Инньэ гынан, сайдыы улаханнык атахтаммыта. Ол эрээри, куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, кыһалҕаны тумнаары сайдыы суолугар үктэнэҕин. Инньэ гынан, билигин тыа хаһаайыстыбата күүскэ сайынна. Элбэхтэн биир холобур – өрөспүүбүлүкэ үндүүк иитэн, ону астаан атыылаан, бүддьүөппүт дохуоттанар буолла. Маны таһынан турба оҥоруутун сайыннаран саҥа үктэлгэ таҕыстыбыт. Ол эбэтэр, үп ытарчатыгар ылларан, тохтоон турбут кыахпытын сайыннаран, билигин сүһүөхпүтүгэр тура сатыыбыт. Итинник усулуобуйаҕа биллэн турар күүстээх экэниэмийэҕэ олоробут, этэргэ дылы, курбутун ыга тардынан. Холобур, тэрилтэ бүддьүөтүгэр 3-4 сүрүн ыстатыйа баар. Биһиги хаһыаппыт судаарыстыбаннай сакааһы эрэ толорор, үппүт олох суох. Ол эрээри маннык балаһыанньаҕа СМИ-ни олус өйүүллэр. Ингушетияҕа 500 тыһ. киһи олорор, бары кэриэтэ ингуштар. 7 муниципальнай, 2 өрөспүүбүлүкэ хаһыаттара, 1 литэрэтиирэ сурунаала уонна оҕо сурунаала тахсаллар. Биһиги хаһыаппыт 1923 сылтан тахсар, эһиил үйэлээх үбүлүөйбүтүн бэлиэтиэхпит. Кэргэним Хадижат Абдрахмановна эрэдээктэринэн үлэлиир. Ингуш омук суруга-бичигэ, уус уран литэрэтиирэтэ биһиги хаһыаппыт көмөтүнэн сайдыбыта, дьон бу хаһыаттан ааҕарга-суруйарга үөрэммитэ. Хаһыаппытыгар ингуш омугун интэлигиэнсийэтэ, суруйааччылара араас сылга үлэлээн ааспыттара. Хаһыаппыт 3 тыһ. ахсаанынан тахсар. Мөлүйүөн аҥаардаах омукка ити – бэрт сэмэй көрдөрүү. Биллэн турар, аныгы сыыппараҕа оҕустаран, кумааҕы хаһыаттарга дьон суруппат буолла. Ол иһин хаһыаппыт саайтын үлэлэтэбит. Үөрэх министиэристибэтин кытары үлэлэһэн, биһиги саайпытыгар оҕолор уруоктарын ааҕалларын, төрөөбүт тылларынан ааҕарга-суруйарга үөрэнэллэригэр дьаһаллары ылынан үлэлиибит. Оҕолорбут төрөөбүт тылларынан ааҕар-суруйар, кэпсэтэр буоллахтарына, ааҕааччылаах буоларбытын өйдүүбүт. Мин биир бэйэм национальнай тылларынан тахсар таһаарыылар судаарыстыбаттан өйөбүллээх буолуохтаахтар дии саныыбын. Маны ааһан, биһиги курдук чахчы норуот хаһыаттара “омук култуурунай баайа-дуола” диэн официальнайдык билиниллэн, сокуонунан өйөбүллээх буолуохтаахтар диэн туруорсабын.
Людмила Гурьева, ханты тылынан тахсар “Ханты ясанг” (“Ханты тыла”) хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ, Югра-Ханты-Мансийскай автономиялаах уокурук:
— Биһиги хаһыаппыт тахсыбыта быйыл 65 сыла буолар. Биһиги билигин 16 балаһалаах сурунаал киэбинэн тахса олоробут. Национальнай хаһыаттар холбоһуктаах эрэдээксийэлэрин быһыытынан үлэлиибит. Ол курдук, уокурукка ханты тылынан биһиги таһаарыыбыт уонна манси тылынан “Луима сэрипос” (“Хотугу саһарҕа”) диэн хаһыат тахсар. Биһиги икки ыйга биирдэ тахсабыт. Ханты хаһыатыгар – 6, манси хаһыатыгар 7 киһи суруйар, буҕаалтырдыын, хааччыйар үлэһиттэрдиин холбоон 20 үлэһиттээхпит. Биһиги ХМАО төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах норуоттарын хаһыаттара буолан, сүүс бырыһыан бырабыыталыстыбаттан үбүлэнэн олоробут, ол иһин эрэкэлээмэ эҥин таһаарар бырааппыт суох. Биһиэхэ тыл сокуонугар олоҕуран, төрөөбүт тылы билэр, ону туһанан үлэлиир дьоҥҥо хамнаска эбии 25 бырыһыаны төлүүллэр. Ол эбэтэр, ханты уонна манси тыллаах учууталлар, учуонайдар, суруналыыстар ылаллар. Онон, өйөбүл баар, ыччаты көҕүлүүр. Ол эрээри, төрөөбүт тылын билэр ыччат суох, тылбыт өлөн эрэр. Биһиэхэ икки эрэ оскуолаҕа төрөөбүт тылы факультатив эрэ быһыытынан үөрэтэллэр. Уокурук Дуумата төрүт олохтоох омуктары (ханты, манси, ойуур ненецтэрэ) өйүүргэ 40-тан тахса сокуону ылынан олорор. Мин суруналыыстыкаҕа үлэлээбитим 23 сыла буолла. Нижневартовскайдааҕы пединституту нуучча уонна ханты тылын учуутала идэлээх бүтэрбитим уонна тута эрэдээксийэҕэ үлэлии кэлбитим. 2009 сыллаахха ханты тылын морфологиятыгар тыл билимин хандьыдаата истиэпэнин көмүскээбитим. Саайпытыгар матырыйаалбытын барытын нууччалыы тылбаастаан угабыт. Хантылар ахсааммыт — 30 тыһ., 10-тан тахса тыһ. ханты Ямал-ненец автономиялаах уокуругар олорор, 20-тэн тахса тыһ. — Юграҕа, 800-чэ – Томскай уобаласка, биир оччо Тюмень уобалаһыгар олороллор. Оттон мансилар ахсааннара 15 тыһ. Кинилэр Юграҕа, Свердловскай уобаласка түөлбэлээн олороллор. Ямалга олорор хантылар өйөбүллээхтэр, оттон Томскайга, Тюмень уобалаһыгар олорооччулар тылларын билбэттэр, СМИ-лэрэ суох, этэргэ дылы, туохха да өйөбүллэрэ суох. Биһиги хаһыаппыт 2,5 тыһ. ахсаанынан тахсар. Сугулааҥҥа мин үп-харчы өттүнэн өйөбүл баар буолуохтааҕын, төрөөбүт тылларбытын харыстыырга болҕомтону ууруохтаахпытын туһунан санаабын эттим.
***
Билиҥҥи бутуурдаах кэмҥэ элбэх омук тоҕуоруһан олорор Арассыыйа норуоттара сомоҕолостохторуна, күүстэрин холбоотохторуна эрэ, кыайыылаах, ситиһиилээх, эйэлээх олоҕу тутар кыахтаахпыт. Онуоха хас биирдии норуокка сөптөөх болҕомто уурулуннаҕына эрэ, ону толору ситиһиэхпит. Оттон төрөөбүт тылларынан тахсар СМИ-лэр омук барҕа баайын, тылын-өһүн тутан олорор сүрүн үстүрүмүөнэн буолаллар. Инньэ гынан, национальнай СМИ-лэри судаарыстыба хайаан да өйүөх тустаах.
“Кыымҥа” анаан Мария Христофорова.
