Аспирантураны бүтэрэн, үлэбин көмүскээн, университетка үлэлии сырыттахпына, күрэс түһүлгэтин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Степан Спиридонович Татаринов ыҥыран билим туһатын ыйыталаста.
Мин Союз сүүмэрдэммит хамаандата хайдах үлэлиирин кэпсээтим. Кини ити эйгэҕэ сүбэ тэрийиэн баҕарарын туһунан эттэ. Оннук сотору-сотору кэпсэтэр буоллубут. Кини санааларыттан сылтаан миэхэ эмиэ араас этиилэр киирэн бардылар. Биир кэпсэтиигэ мин өбүгэлэрбит оонньуулара уолаттарбыт Олимп таһымын ылалларыгар олук буолбутун эттим. Хабылыктан, хабысхаттан саҕалаан хапсаҕайга тиийэ киһини сайыннарар биир ситими тобулан айбыттарын, ону баччааҥҥа диэри оҕону иитэр, уһуйар, дьарыктыыр оскуолаларга биир да штаты арыйа иликпитин, орто, үрдүк үөрэххэ идэлээх дьону бэлэмниир кыһабыт суоҕун бэлиэтээтим. Степан Спиридонович: “Дьэ, ол туһунан улахан мунньахта тэрийиэххэ, эн миэхэ кэлэн солбуйааччы быһыытынан үлэлээ”, - диэн 1990 сыл олунньутуттан күрэс түһүлгэтин биир салайааччыта буолан хааллым. Ол сыл алтынньы ый 24-25 күннэригэр бүрээттэртэн, казахтартан, кыргызтартан, тувиннартан, Брестэн, Бухараттан, Свердловскайтан, Ленинградтан, Москубаттан, Хабаровскайтан учуонайдар кэлэннэр бэрт сэргэх билим-быраактыка кэмпириэнсийэтин тэрийдибит. Мунньахха киһи бөҕө кэлбит. Тыа оскуолаларын учууталлара саха оонньууларын уруокка туһаналларын туһунан кэпсээтилэр, университеппыт дьоно оскуолаҕа бырагыраама оҥорорго, учууталлары, тириэньэрдэри бэлэмниир үлэ ирдэнэрин эттилэр. Биһиги аксакалбыт Валерий Пантелеймонович Кочнев үйэтин сааһын тухары «национальнай» диэн тылы боболлорун утарыласпыт буолан, кимнээҕэр да элбэх этиини оҥордо. 1993 сыллаахха миниистир буолаат, Кочневтыын «Спорт: годы, события, судьбы …» диэн таһаарбыт кинигэбитигэр мин “аан дойдуга тахсан биллиэхтээхпит” диэн сорук туруордум.
А.Т. Афанасьев
1992 сыллаахха Степан Спиридоновиһы бэрэсидьиэн дьаһалтатыгар үлэҕэ ыллылар, биһиэхэ Петр Егорович Попов ананна. Петр Егорович биһиги тэрилтэбит таһымын үрдэтэн, миниистир солбуйааччыта буолан хааллым. Арай биир үтүө күн, мас тардыһааччы Бүөтүр Каратаев Володя Шаринныын киирэн кэллилэр. Быраабыланы уларытыы туһунан этии киллэрдилэр, тылларын тамаҕыттан, быһаараллара дөбөҥүттэн сылыктаатахха, балай да өр илдьиритиспиттэр эбит. Мин сиһилии ыйыталаһан, билсэн баран ис испиттэн этиилэрин сөбүлээтим, көрүҥ албаһа (тактиката) элбээн, көрөөччү дьону, дьарыктаныан баҕалаах ыччаты улаханнык умсугутууһу дии санаатым. Тэбиэх мас уһун буолуохтаах, мас тардыһааччы тэбиэх мас устатын тухары «сүүрэ» сылдьан тардыһыан сөп диэтилэр. Аны орто ыйааһыннаах киһи, тарбахтара кытаанах буоллахтарына, улахан эттээх-сииннээх, ыарахан ыйааһыннаах буолан көнтөрүк киһини хайа баҕарар хамсатан, албыннаан кыайыан сөп эбит. Мас тардыһыыта киһи араас былчыҥын, иҥиирдэрин күүрдэн, эҥил баһыттан атаҕын тарбахтарыгар тиийэ үлэлэтэрэ, көрөн олорор дьоҥҥо улахан умсугутуулаах буолуоҕун санаан аһардым. Былыр, гладиатордар саҕаттан, эр киһи былчыҥын оонньуута бар дьону сэргэхситэрэ биллэр. Онон күрэхтэһээччилэр помостка спортивнай туруусуктаах эрэ киирэллэрин быраабыла быһыытынан киллэрэри эттим. Ол кэпсэтиигэ бииргэ үлэлиэх, көрүҥ быраабылатын уларытан коллегияҕа киллэрэн бигэргэттэрэн, өбүгэлэрбит үгэстэригэр саҥалыы тыын киллэриэххэ диэн сүбэлэспиппит. Ол сүбэлэһии дьоҥҥо иһиллэ охсубут, сотору-сотору күрэс түһүлгэтин сааһырбыт дьоно кэлэн үгэһи уларытары утарар этиилэрин этэн киирэн бардылар. Биллэр-көстөр дьонум алҕастарын син билиннэхтэрэ буолуо, онон ааттарын-суолларын бар дьон дьүүлүгэр таһаарымыым. Мөккүөр сылы быһа баран, үлэни бытаардыбыта хомолтолоох эрэ. Михаил Егорович Друзьянов биһикки, уолаттар этиилэрин өйөөн, саастаах, олор быыстарыгар күннэригэр сылдьар дьоммутугар бэриммэтэхпитин бэлиэтиир ордук. Петр Егоровичка киирэммит барытын сиһилии кэпсээтибит, успуортка туох туһалаах буолуоҕун быһаардыбыт. Кэмниэ кэнэҕэс кэллиэгийэҕэ киллэрэрбитин, Петр Егорович көҥүллээтэ. Дакылааттааччы мин буоллум. Аҕыйах оҕонньор кэлэн истэн баран мунньахха саҥа таһаарбатылар, кэллиэгийэ биһиги этиибитин ылынна.
А.Афанасьев Н.Колодкоҕа наҕараада туттара
Саҥа хамсааһын өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэригэр күлүмүрдүү оонньоото. Ордук чуо Степан Алексеев, Григорий Барашков диэн Чурапчы уолаттара түһүлгэҕэ киириэх инниннээҕи хамсаныылара, суоһурҕанар охсунуулара, санаа күүһүрдэр хаһыылара-ыһыылара көрөөччүлэри күүркэтэр, эдэр уолаттары үтүгүннэрэрэ көрүөххэ үчүгэйэ сүрдээх. Степан кыайан тахсан баран хотой үҥкүүтүн толоруута биир чаҕылхай, кэрэхсэбиллээх көстүү буолбута. Ити уолаттар күрэхтэһии сиэрин-туомун бэйэлэрин ис санааларыттан киллэрбиттэригэр биир бэйэм махтана саныыбын. Киһи бары мас тардыһыытын көрө кэлэрэ, күрэхтэһиини күөртээччилэр үөскээбиттэрэ, ыһыы-хаһыы, күүркэтии, уруй-айхал оргуйан олороро быыс кэмҥэ дьон санаатын уҕарытан, инникигэ эрэли үөскэтэн, саха өрөгөйдүүр кэмэ кэлиэн бэлиэтэ эбитэ буолуо дии саныыбын. Дьон сөбүлээн мас тардыһааччыларга Илья Скрябин нөҥүө араас хос ааты иҥэрэр буолбута: Иван Ивановка - «Ламбаада», Антон Максимовка - «Камаз», Анатолий Баишевка - «Баиш», Афанасий Саввиҥҥа – «Оппуоха». Ордук ити кэрэ көстүү, үөрүү-көтүү, сэргэхсийии, дуоһуйуу саха дьонугар «Олоҥхо оонньууларыгар» Ньурбаҕа уонна Тааттаҕа көстүбүтэ. Саха олоҥхотун атын омуктарга таһаарар үлэ күрэс түһүлгэтин биир бэлиэ киһитин Ю. С. Андреев этиитин ылынан итинник саҕаламмыта. Кэлин олоҥхобут ЮНЕСКО-ҕа тиийэ биллэн бигэргэммитэ. Ол күрэхтэһиилэргэ мас тардыһыытын өрөгөйүн Франция телевидениета устан барбыта.
Быраабыланы уларытан, саха дьонун биир итэҕэлин тилиннэрэн, аан дойдуга тарҕатар кыаҕы биэрбит уолаттарбытын ааттаталыахха. Студенныы сылдьыахтарыттан чаҕылхай санааны иилээбит-саҕалаабыт дьоммут – Георгий Цыпандин, Петр Кривошапкин, Виктор Николаев, Николай Софронов, Петр Каратаев, Володя Шарин, кэлин онно кыттыспыт Алёша Афанасьев буоланнар, өбүгэлэрин эр киһини эрдитэр ньыманы көстүүлээх, күүрүүлээх оонньуу оҥорон дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдибиттэригэр махталбыт улахан.
Аны мас тардыһыытын федерациятын тэрийии түбүгэ саҕаланна. “Кими талан таһаарабыт?” диэн ыйытыы үөскээн таҕыста. Мин санаабар, тоҕо эрэ, И. В. Сталин байыаннай училище оҕолоро үөрэхтэрин бүтэрэн үлэҕэ туруналларыгар «кадры решают всё …» диэн эппит этиитэ сотору-сотору санаабар охсуллан ааһар. Былаас дьонуттан атыттары тоҕо эрэ аахайбаппын, син балай да элбэх киһини ырытан көрдүм да, мас тардыһыытынан оҕо сылдьан дьарыктаммыт киһибит суох курдук. Оннук санаа буола сырыттахпына, бэрэсидьиэммит ыҥырда, кэбиниэккэ иккиэйэҕин эрэ буолан үлэ, түбүк, санаа атастаһыытын курдук кэпсэтии барда. Арай киһим кнопканы баттаан баран: «Акыымабы», - диэтэ. Александр Көстөкүүнэбис киирэн кэллэ. Сашаҕа туох эрэ сорудаҕы биэрдэ. Тахсыбытын кэннэ этэр: «Ити Акыымап биир да сорудаҕы утарбыта, аккаастаабыта диэн суох», - диэн мин сорох ардыгар мөккүһэрбин хомуруйда быһыылаах да буоллар, мин өйбөр федерация бэрэссэдээтэлэ Акыымап буолуохтааҕа ырылыччы тиийэн кэллэ. Коньюктураны өйүнэн-санаатынан, этинэн-сиининэн чуҥнаан билэр, хайа тойону кытта хайдах кэпсэтэри, тылын ылынары, ылымматы чопчу билэр киһи биһиэхэ баҕалаах эбит. Оннук киһи былааска өр сылдьар, оттон биһиги «инники кэскиллээх» дии саныыр көрүҥмүт төһөлөөх моһолу туораан, биллиэн-көстүөн айбыт Таҥара ол саҕана бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Александр Көстөкүүнэбискэ тиийдим, кэпсээтим. Федерация бэрэссэдээтэлэ буол диэн көрдөстүм. Киһим: «Мин спорка олох сыһыаным суох ээ, һэ-һэ», - дии-дии күлэр, улахаҥҥа уурбата. Мин санаабын хайаан да ситиһиэхтээхпин диэн маннык эттим: «Өлөксөөндүр Көстөкүүнэбис, бу көрүҥ быраабылата уларыйан дьон умсугуйар көрүҥэр кубулуйда, арааһа бар дьон билинэр, сэҥээрэр буолан суолтата улаатара буолуо. Бэлитиичискэй карьераҕар трамплин оҥостуоҥ этэ». Киһим күлэ-күлэ толкуйдуох буолан хаалла. Сотору соҕус сөбүлэҥин биэрэн, мас тардыһыытын федерациятын салайааччыта буолбута, бииргэ үлэлиир дьонун кытта киһи сөҕөр ситиһиитигэр бу көрүҥү кубулутта.
Ол эрэн, мин кэпсээним Алексей Трофимович Афанасьев туһунан. Бэрэссэдээтэл үөһэ кэпсэтии ыытар, бэлэмнэммит үлэни бигэргэтэр, эбэтэр төттөрү түһэрэр, мунньаҕы көҕүлээн санаа атастаһыннаран тэрилтэ ситиһиитин хааччыйар … Толорор дириэктэр федерация ис, хара үлэтин бэлэмнээн сүрүннүүр, ситэрэр, толорор, киниттэн үлэлэнэр үлэ кэскилэ быһаччы тутуллар. Алексей Трофимовиһы бииргэ дьарыктаммыт атастара-доҕотторо, үөһэ ааттаммыт мас тардыһыытын саҥалыы көҕүлээбит уолаттар биир тыынынан талбыттара. Ити үлэҕэ 19 сыл эҥкилэ суох үлэлээн, Алексей Трофимович уолаттарын баҕаларын толордо, билигин мас тардыһыы олоҕун оҥорсубут киһи быһыытынан биллэр, күрэс түһүлгэтин дьонун икки-ардыгар ытыктанар.
Алексей Тровимович Ньурба Антоновкатыттан төрүттээх. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан Алексейы оҕолор күрэхтэһиилэригэр куруук көрөр этим. Кытаанах, чиҥ баҕайы эттээх-сииннээх, ону-маны мээнэ саҥара-иҥэрэ сылдьыбат, оҥостон, туруулаһан туран күрэхтэһэр уол эбит этэ. Тоҕо эрэ уолаттар кинини «Дьоор» диэн ааттыыллара, кэлин билбитим, аҕата уолаттарын сахалыы таптал аат биэрэн ааттаталыыр эбит. Аҕалара Трофим Афанасьевич Афанасьев туһунан уолаттара ахтыы кинигэлэригэр улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр булчут диэн суруйбуттар. Биһиги тыйыс айылҕабытыгар кыыл-сүөл өйүн сүүйэр, кэлэри-барары улахаҥҥа уурбат, кыанар – урааҥхай дьарыга. Ийэлэрэ Евдокия Ивановна Афанасьева кытыгыраһынан, кыанарынан эдэриттэн биллибит. Ат үрдүгэр туран аты сүүрдэр, ыһыахтарга тустууга тэҥнээҕин булбатах дьахтар эбит. Хоһуун үлэһитинэн биллибит, мас мастаан, от охсон, бугул бугуллаан, бугул сүгэн кыдаманан от кээһэн, кыһын от тиэйэн, хайа да эр киһиттэн хаалсыбат үлэһит диэн уос номоҕор сылдьыбыт. Алта уон сааһын ааһыар диэри, сатаан охсубакка сүөһүнү эрэйдиэхтэрэ диэн, идэһэ оҥостор сүөһүтүн сүүһүн бэйэтэ охсо сылдьыбыт. Алеша ийэтин удьуордаан күрэс түһүлгэтин ис иһиттэн сөбүлүүр уонна кыанар буолан, билигин мас тардыһыытын, атах оонньуутун маастара, көҥүл тустууга уонна кыһыҥҥы «ГТО» көрүҥнэригэр маастарга хандьытаат аатын илдьэ сылдьан сааһырда. Билигин «сааһырбыт дьону кытта дуобакка күрэхтэһэ бардым» диэн күрэс түһүлгэтин өссө да биһириирин, дьарык оҥосто сылдьарын, сүрэҕин баҕата сүтэ илигин бэлиэтиир. Оннооҕор хаарты оонньуутугар үлүһүйэ сыһан баран тохтообут, ол – туспа сокуоннаах оонньуу буоллаҕа буолуо.
Алеша чэпчэки атлетикаҕа 1968 сыллаахха оскуола оҕолоругар улуус алта төгүллээх кыайыылааҕа: 800, 3000 миэтирэҕэ сүүрэн, дисканы уонна копьёны быраҕан, уһуну ыстанан, үстэ төхтүрүйэн ыстанан. Кини туһунан биһиги биллэр суруналыыспыт В. П. Коротов ыстатыйатыттан билэрбитинэн, күрэс түһүлгэтин киэҥ эйгэтин баһылаабыт киһи. Хакаастар тустууларыгар Сибиир уонна Уһук Илин Спартакиадаларын (1986) 74 киилэҕэ үрүҥ көмүс мэтээлин ылбыт. Эдэрдэр атах оонньууларын Манчаары бастакы спартакиадатын финалиһа, төрдүс Спартакиадаҕа (1970) атах оонньууларыгар Н. Санниковка, И. Гороховка, В. Михайловка эрэ хотторон турар. Бастыҥ ситиһиилэрэ: кылыыга – 41 м 59 см, ыстаҥаҕа – 40 м 57 см, куобахха – 34 м 85 см, ити көрүҥнэргэ үстэ төхтүрүйэн ыстаныыга – 115 м 92 см. Көҥүл тустууга 74 киилэҕэ СГУ түөрт төгүллээх кыайыылааҕа, үс сыл өрөспүүбүлүкэ чемпионатыгар үстэ үс иһигэр киирэн турар. Греко-римскэй тустууга Сибиир, Уһук Илин, Орто Азия уонна Казахстан (1973) Универсиадатын призера. Нам сиригэр хапсаҕайга Сибиир, Уһук Илин (1981) муҥутуур кыайыылааҕын быһаарар киирсиигэ 2-с миэстэлээх. 1992 сыллаахха Дьокуускайга буолбут Саха Сирин «Игры предков» диэн бастакы бэстибээлин кыайыылааҕа, 1993 сыллаахха бу бэстибээлгэ аны хабылыкка уонна хабысхаҕа үһүс миэстэни ылар. Мас тардыһыытыгар 1992 с. Чурапчыга, 1993 с. Покровскайга буолбут Манчаары Спартакиадаларын кыайыылааҕа, 1995 сыллаахха Покровскайга ыытыллыбыт Манчаары спартакиадатыгар саастаах дьоҥҥо ыарахан ыйааһыҥҥа миэстэлэспит. Бу кыайыылар туох да улахан дьарыга суох ситиһиллибиттэрин мин, Ньурбаҕа улааппыт уонна күрэс түһүлгэтин эйгэтин дьонун кытта уонча сыл үлэлээбит буоламмын билэбин. Оҕону күрэс түһүлгэтин 40-тан тахса оскуолаларыгар биирдии көрүҥҥэ уһуйар үлэ үөрэх министиэристибэтин иһинэн баар эрээри, мин үлэлиир кэммэр, дьиҥ-чахчы идэни баһылыыр оскуоланы Н. Н. Кычкин эрэ тэрийбитэ. Ол иннинэ биир кэмҥэ Ленинград куоракка үөрэммит дьон А. С. Шадрин көҕүлээһининэн үөрэх миниистирэ Н. И. Шаринныын Д. П. Коркиҥҥа анаан тэрийбит оскуолаларын ситиһиилэринэн бары киэн туттабыт. Кыанар киһи айылҕаттан бэриллибит кыаҕын таба иитэн таһаарар дьоммут тарбахха баттаналлар. “Арай Алеша оҕо сылдьан чулуу тириэньэргэ түбэспит буоллун” диэн билигин сабаҕалыыр эрэ кыахтаахпыт. Биирдиилээн оҕолору күрэс түһүлгэтин үрдүк таһымыгар тиэрдибит дьоммут син бааллар эрээри, өбүгэлэрбит үгэстэрин умнан, утарылаһар дьоммут уйаларыгар киирэн, сайда сатыырбыт татым, ороскуота улахан, батыһааччы бастаабатын, мунарын кэриэтэ, саханы саргылыырын саарбахтыыбын.
А.Аафанасьев уонна П. Каратаев.
Ааспыт үйэ 90-с сылларыгар, саҥа баҕа санаа төһө да баһыйдар, үлэлээн тугу эмит ситиһэр күчүмэҕэй этэ. Ол эрэн мас тардыһыытын федерацията тэриллэн, Хаҥаласка ыытыллар «Биэстээх Бочоох», Мэҥэ-Хаҥаласка «Күүстээх Дьэһээккин», Уус-Алдаҥҥа «Мас Мэхээлэ» түһүлгэлэрин сыаллаах-соруктаах оҥорбута. Ол тэрээһин дьайан, Ньурбаҕа «Софрон Андреев – Кэрэ киһи уола», Аммаҕа «Баһылай Шараборин», Дьааҥыга «Күүстээх Ааппый», Тааттаҕа «Петр Каратаев», Дьокуускайга «Көмүс мас», Сунтаарга В. Николаев – Хотой бирииһигэр ыытыллан мас тардыһыыта улуустарга тарҕанан элбэх киһи болҕомтотун тардан, бар дьон биһирэбилин ылбыта.
А.Акимов мас тардыһааччылары кытта
1996 сыллаахха, Ыччат сылыгар мас тардыһыыта Тываҕа ыытыллыбыт Арассыыйа норуоттарын бастакы бэстибээлигэр, Япония Токиотыгар Сумо чемпионатыгар билиһиннэрэр күрэс түһүлгэтин көрүҥэ буолан, атын омуктар болҕомтолорун туппута. 1996 сыл – мас тардыһыытын биир бэлиэ сыла. М. Е. Николаев мас тардыһыытын Олимпийскай оонньуулар бырагыраамаларыгар киллэрэр курдук үлэ ыытылларын модьуйан, сүрдээх кэскиллээх буолан баран, кытаанах сорудаҕы туруорар. Онтон 1998 сыллаахха Горно-Алтайскайга ыытыллыбыт иккис бэстибээлгэ, 2000 сыллаахха бүрээттэр тэрийбит «Эрдын» оонньууларыгар туспа көрүҥ курдук киирэн, Арассыыйаҕа тарҕанан, «Азия оҕолорун оонньууларыгар» киирэн омуктарга биһирэнэн барбыта. Алексей Афанасьев 1998 сыллаахха үлэтин түмүгүнэн бастыҥ күрэс түһүлгэтин тэрийээччитинэн бэлиэтэнэр. Оскуолаларга тириэньэр штаттара арыллан барбыттара, саха национальнай оонньууларыгар, учуонайдарбыт кэмчи буоланнар, идэлээх дьону бэлэмниир үрдүк үөрэх кыһата өр баҕайы кэпсэтиллэн тэриллибитэ.
2002 сыллаахха Алексей Трофимович саҥа талыллыбыт бэрэсидьиэн В. А. Штыров иннигэр национальнай оонньуулар кииннэрин тутар туһунан этэр. Ол этии туолан, 2005 сыллаахха «Модун» тутуллан олоххо киирэр. Ити сыл Роман Михайлович Дмитриев мас тардыһыытын «мас-реслинг» диэн ааттыаххайыҥ диэн этиитэ олоххо киирэр. Арассыыйа иһинэн үлэлиир мас-реслинг федерацията тэриллэр. Эмиэ ити сыл муус устар 16-17 күннэригэр Москубаҕа бастакы дойду чемпионата тэриллэр. 2008 сыллаахха мас-реслинг тыа сиригэр ыытыллар Арассыыйа национальнай уонна олимпиадаҕа киирбэт көрүҥнэрин күрэһин түһүлгэтин бырагырааматыгар киирэр. 2011 сыллаахха ыам ыйын 19-21 күннэригэр Шауляй куоракка (Литва) иккис Европа дойдуларын күрэхтэһиилэрин бырагырааматыгар, ити сыл ахсынньы ыйын 19-20 күннэригэр Пуна куоракка (Индия) Азия бастакы чемпионата ыытыллаллар. Эмиэ ити сыл ахсынньы ыйын 28 күнүгэр мас-реслинг диэн ааттаах аан дойду норуоттарын икки ардыларыгар үлэлиир федерация тэриллэр. 2012 сыл муус устар ыйын 19-20 күннэригэр Сан-Паулу куоракка (Бразилия) кадеттарга бастакы Аан дойду чемпионата ыытыллар, ити сыл «Олоҥхо Дойдутун кубога» ыытыллан, 2013 сыл сэтинньи ый 29-30 күннэригэр Дьокуускайга бастакы Аан дойду чемпионата ыытыллан, онтон 2015 сылга Аан дойду кубога тэриллэн, мас тардыһыыта сир үрдүгэр биллэрэ-көстөрө чиҥиир. Мас тардыһыытын билиҥҥи туругунан, аан дойдуга 49 үлэлиир федерация тэрилиннэ. Европаҕа – 25, Азияҕа – 14, Хотугу уонна Соҕуруу Америкаҕа – 7, Африкаҕа – 2, Океанияҕа –1.
Дьэ, итинник көхтөөх үлэ баран, мындыр өбүгэлэрбит Дьөһөгөй Айыы күүһүн-уоҕун оҕоҕо иитэр баһаам элбэх ньымаларыттан биир ньыма, саха аатын аан дойдуга аҕыйах кэм иһигэр ааттаатта. Бу кыһа тахсарыгар уопсастыбаннай тэрилтэҕэ үп-харчы тиийбэтэ биллэр суол, “үлэ туһугар” диэн кэпсэтии-ипсэтии, сороҕор көрдөһүү-ааттаһыы да үгүс этэ. Күүс-көмө буолбут тэрилтэлэрбит салайааччыларын ааттарын ааттаан, ахтан-санаан ааһарбыт биһиги махталбыт бэлиэтэ: Васильев Карл Иннокентьевич, Никифоров Александр Тарасович, Пахомов Василий Алексеевич, Мамедов Алиш Забид Оглы, Харчик Василий Адамович, Евсеев Матвей Николаевич, Николаева Людмила Валерьевна, Бурнашов Семен Семенович, Кычкин Василий Романович, Шимохин Василий Владимирович, Радь Сергей Владимирович, Белолюбская Изабелла Спартаковна, Варенапетян Сос Варгесович, Скобелев Алексей Максимович, Берш Александр Адольфович, Курнев Василий Тарасович, Свинобоев Алексей Сентябринович, Максимов Святослав Степанович, Макаров Георгий Гаврильевич уонна да атыттар. Алексей Трофимович, биэс оҕолоох ыал аҕа баһылыга, сүрэҕин баҕатын толороору сылы сылынан хамнаһа суох үлэлиир кэмнэрдээх этэ. Ол эрэн саха мындыр дьоно эмиэ былыргы саха тулхадыйбат үгэстэрин тутуһан, үлэһит киһини көрө-билэ сылдьан, дьиэтин-уотун кэҥэттэригэр, дьиэ кэргэнин аһынан-таҥаһынан хааччыйарыгар көмө оҥорбуттарыгар муҥура суох махтанабыт. Бу көрүҥү саҥардан, саҥа санааны сахаларга ииппит үтүө дьоммутугар, бу дьарыгы сурук-бичик нөҥүө тарҕаппыт, саҥаран-иҥэрэн дьону көҕүлээбит дьоммутугар эмиэ махтал тылларын этэбит. Бу дьон, ким да модьуйуута суох, саха мындыр, былыргы оонньуута сайдарын туһугар санааларын ууран тэрийсибиттэрин быһаарарга грек бөлөһүөгүн Сократ этиитэ сөрү сөп дии саныыбын: «Мудрому не нужен закон – у него есть разум».
Виктор Ноговицын, 1990-2000 сылларга СӨ Бырабыыталыстыбатын аатыттан күрэс түһүлгэтин тэрийэр биир салайааччыта.
Ыстатыйа ыччат министиэристибэтэ 30,саха мас тардыһан этин-сиинин чиҥэтэр тэрилтэтэтэриллибитэ 25 сылларыгар уонна А.Т. Афанасьев 70сааһын туолар бэлиэ кэмнэригэр анаммыт.
