Сэһэргэһэр ыалдьытыҥ үксүгэр туох эрэ санааҕа аҕалар: ардыгар сөҕөҕүн-махтайаҕын, талааныгар сүгүрүйэҕин, ардыгар ханнык эрэ түгэҥҥэ сөпсөспөккүн, мөккүһэн да ылаҕын. Бүгүн, чахчы, сөҕөн олоробун. Бачча сааска диэри чэгиэн-чэбдик сылдьар, улахан түһүлгэлэргэ киирсэр, буолаары буолан эдэр бөҕөстөрү кытта илин-кэлин түсүһэр – киһи аайы бэриллибэт дьоҕур, кыах буоллаҕа.
Армрестлиҥҥа аан дойду чөмпүйүөнэ, мас тардыһыытыгар успуорт маастара, ааттаах хары баттаһааччы Петр Наумов эрэдээксийэбитигэр ыалдьыттыы кэлэн олорор. Түгэни туһанан, Петр Ивановиһы дьоһун-бэлиэ күнүнэн – 75 сааһын томточчу туолбутунан – истиҥник эҕэрдэлиибит. Айылҕа күүһүнэн-күдэҕинэн хадаҕалаабыт, онуоха эбии бэйэтин дьулуурунан, дьаныарынан элбэҕи ситиспит киһи кэпсээнин ааҕыҥ. Дэлэҕэ даҕаны, Күүстээх Бүөтүр диэн ааттыахтара дуо?
– Петр Иванович, 2016 сыллаахха эн лоп курдук 70 саастаах этиҥ. Ити сыл Свердловскай уобаласка баран 70 киилэҕэ мас тардыһан 20-25-тээх уолаттары тулуппатаҕыҥ. Итини хайдах быһаарыаххын, кэпсиэххин сөбүй? Мин сөҕөбүн эрэ.
– Эн эрэ буолбатах, итини үгүс киһи сөҕөр. Кырдьыгынан эттэххэ, билигин да кыайабын. Икки хонуктааҕыта 75 сааспын туоллум. Бу – мин дьолум. Мин эрэ буолбатах, бүтүн саха норуотун дьоло. Норуот маннык дьонноох буоллаҕына, ыччат успуорка, чөл олоххо талаһар, тардыһар буолар. Соторутааҕыта Москубаҕа баран “+40” диэн улахан бэстибээлгэ кыттан кэллим. Икки көрүҥҥэ бастаатым, биир көрүҥҥэ иккис буоллум. Спортсменнар тоҕо эрдэ успуортан туоруулларый? Итиннэ хоруйум маннык. Киһини киһи баһыйар. Аан дойдуга чөмпүйүөннээн, күннээн-күөнэхтээн сылдьыбыт дьон отуттарын туолууларыгар атыттар күөрэйэн тахсаллар. Эрчиллэ сатыыллар да, мөлтөөн кыайбаттар. Ити бииринэн. Иккиһинэн, оһоллонон. Үсүһүнэн, олоххо араас буолар, ыалдьан эҥин хаалыахтарын сөп. Билиҥҥи спортсменнар күүс-сэниэ киллэрэр, быччыҥ үүннэрэр араас эбии аһылыгы, эми-тому сииллэр. Ол иһин эттэрэ-сииннэрэ эрдэ уостан, мөлтөөн барар. Мин итини улаханнык утарабын, биирдэ да айахпар уган көрбөтөх киһибин. Чөл олоҕу тутуһар, доруобуйабын көрүнэр, эппин-сииммин дьарыктыыр буоламмын, успуорка уһун үйэлэнним дии саныыбын. Барыларын кыайабын диэбэппин эрээри, куһаҕана суохтук киирсэбин. Күрэстэһэр көрүҥнэрим бары күүһү эрэйэллэр. Эдэр уолаттар тардалларын, ыгалларын, чахчы да, тулуйар буоламмын сырыттаҕым. Кыайтарарым эбитэ буоллар, кэдэйэ-кэдэйэ куотуом эбитэ буолуо. Айака да! 76 сааспар үктэнним диэн үөрэн, тапталлаах “Кыым” хаһыаппар кэпсэнэ-ипсэнэ олорор буолбатахпын. Бачча сааспар диэри чэбдик-чэгиэн кэллим диэн, бу кэлэн олоробун.
– Бэйэҥ кыаххын билинэр буоллаҕыҥ. Хаһааҥҥа диэри бу күүспүн ыһыктыам суоҕа, эдэрдэри кытта тэҥҥэ киирсиэм дии саныыгыный?
– Дьэ, бэркэ ыйыттыҥ. 2018 с. Кырыым Ставрополь куоратыгар сэтинньи 4 күнүгэр (күнүн-дьылын чуолкай өйдүүбүн, үөрбүтүм оччо этэ) Дьобуруопа чөмпүйэнээтэ буолбута. Армлифтинг икки көрүҥэр кыттыбытым. Олимпийскай көрүҥнэргэ киирсибэттэр эрээри, аан дойдуга киэҥник тэнийбит көрүҥнэр. Үөрүөм иһин, эдэр дьону кытта күрэстэһэн, Дьобуруопа чөмпүйүөнэ буолбутум. Олус сөхпүттэрэ. Суруналыыстар: “Этиҥ-сииниҥ эдэр дьон киэнин курдук. Хаһааҥҥа диэри маннык күрэстэһиэм дии саныыгыный?” – диэн ыйыппыттара. Cорох спортсменнар өссө: “Эн бу ханнык эмтэри иһэҕиний?” – диэн туоһуласпыттара. “Бырастыы гыныҥ, эмкэ да, укуолга да төрүт чугаһаабатах киһибин. Үйэбэр грипп диэни билбэтэҕим, биир табылыакканы испэтэҕим”, – диэн хоруйдаабытым. Сорох итэҕэйдэ, сорох итэҕэйбэтэ быһыылааҕа. Бэйэм көрүҥнэрбэр Арассыыйа улахан таһымнаах күрэхтэһиилэригэр 75 cааспар диэри кыттар, онтон Сахам сиригэр 80-мар диэри эдэрдэри кытта күрэстэһэр былааннаахпын.
– Олимпийскай көрүҥнэргэ киирсээччилэргэ судаарыстыба харчы бөҕөтүн кутар. Эһиги кинилэртэн итэҕэһэ суох дьарыкка сылдьаҕыт да, мин билэрбинэн, кэлтэгэй кэппиэйкэни ылбаккыт. Аатырыы-сураҕырыы, өрө тутуу эмиэ – кинилэргэ. Эһиги ааккыт киэҥ эйгэҕэ соччо иһиллибэккэ дылы.
– Итиннэ бэйэм туһунан санаалаахпын. Олимпийскай көрүҥнэргэ харчы көрүллэр, Арассыыйаҕа да, Саха сиригэр да. Мин санаабар, бэриллиэхтээҕин таһынан элбэх бэриллэр. Күрэхтэһиилэрэ элбэҕэ бэрт буолан, “онно тиийбэтэ, манна тиийбэтэ” диэн буолар. Оттон биһиэхэ, олимпийскай көрүҥҥэ күрэстэспэт спортсменнарга, туох да көрүллүбэт, бэйэбит суоппутугар сылдьабыт. Ол гынан баран Успуорт министиэристибэтин кириитикэлиир санаам суох, күрэхтэһэр кэмнэрбэр сүрдээҕин өйөөбүттэрэ. Успуонсардар көмөлөһөллөр. Мин курдук успуорка уһун үйэлээх буолуон баҕарааччылар, спортивнай олохпун сэҥээрээччилэр үгүстэр. Сарсыарда пааркаҕа сүүрүөм диэн тахсабын да, сүгүн сүүрдүбэттэр, көрсөөт кэпсэппитинэн, ыйыталаспытынан бараллар. Ону туох диэхпиний, ыйыталаһаллара үчүгэй бөҕө буоллаҕа. Мин норуотум туһугар киирсэ сырыттаҕым.
– Дьэ, Петр Иванович, ыйытыым маннык. Айылҕаттан үчүгэй иҥиирдээх, успуорка олус дьоҕурдаах, кыахтаах буолан баран, тоҕо хара маҥнайгыттан олимпийскай көрүҥнэргэ киирсэн барбатаххыный?
– Эдэр сылдьан кыратык тустан испитим, ситиһии да баар курдук этэ. 19 cааспар оһоллонон, сиспин улаханнык эчэппитим. Түгэни туһанан, биир түбэлтэни кэпсиим. Сиспин эчэтэн баран миигиттэн үс сыл аҕа атаспын Гоша Таллаайабы кытта Куома Чааскын диэн улахан ойуун оҕонньорго эмтэтэ бардым. Атаһым: “Аҕам ыалдьыбытыгар үтүөрдүбүтэ. Эйигин эмиэ үтүөрдүө. Киниэхэ барыахха”, – диэн тохсунньу томороон тымныытыгар Таатталаатыбыт. Салгыы 30 км. сатыы хааман, ыран-сылайан, илистэн киэһэлик тиийдибит. Оҕонньор кыра баҕайы балаҕан дьиэҕэ олорор эбит. Ыарыһахтар бааллар. Дьиэлээхтэр аһаан бүппүттэр, биһиэхэ чэй куттулар, арыылаах килиэп сиэттилэр. Балаҕаннарын киһи кыайан тыыммат гына ньиргиччи оттон кэбиспиттэр. Оҕонньор улаханнык сылайбыт көрүҥнээҕэ. Наара орон төбөтүгэр утуйар таҥаһын түүрэн уурбуттарыгар онно сыттанан олорор. Көрөөт, олус куттанным. Дьүһүнэ-бодото киһини чахчы куттуох курдуга, чанчарык көрүҥнээҕэ. Оҕонньор – кырдьаҕас, бэйэтиттэн быдан эдэр кэргэннээх. Балаҕан иһигэр түөртээх-биэстээх уол сүүрэ сылдьар. Уолум аттыгар тиийэн: “Кырдьаҕа-ас, табаарыс уолбун аҕаллым. Сиһэ ыалдьар. Көрүөҥ дуу?” – диэтэ. Оҕонньор: “Бэйэ дьоно аҕалбыт киһилэрин көрөн буоллаҕа”, – диир саҥата иһилиннэ. Балаҕан итиитэ бэрт буолан, сибиитэрэбин устан кэбистим, маайканан олордум. Ыарыһахтар эмтэтэн бүппүттэр быһыылаах, тахсан бардылар. Дьиэлээхтэри кытта бэйэбит эрэ хааллыбыт. “Чэ, уолгун бэттэх аҕал эрэ, – диэтэ. Мин куттанан испэр “бостуой кэлэммин” дии санаталаатым. Тиийдим. “Илиигин аҕал эрэ”, – диэт, оҕонньор илиибин кытаанах баҕайытык бобута тутуолаата уонна: “Тыый, туох ааттаах үчүгэй иҥиирдээх-ситиилээх оҕоҕунуй!” – диэтэ. Илиибин тутан олорон: “Тукаам, эн тустума. Тустууга сээкэйгин өлөрүөҥ”, – диэн эбэн эттэ. Мин, эмтэтэн баран тустар баҕалаах киһи, ону сөбүлүү истибэтим. Оҕонньорум иннин биэрбэтэ: “Иһиттиҥ дуо?” – диэн хатылаата. Мин саҥарбатым. Кыыһырбыт курдук улаханнык: “Иһиттиҥ дуо диибин!” – диэтэ. Өлө куттанным, аат эрэ харата: “Истэн-истэн”, – диэхтээтим. Салгыы: “Тукаам, эн дьарыктанар буол. Дьарыккын төрүт быраҕыма. Аан дойдуга аатырыаҥ”, – диэтэ уонна аттыгар ыкса чугаһатта. Онтон эмискэ: “Хайыа, тыҥаҕынан ыалдьаары гыммыккын”, – диэн саҥа аллайда. Мин истэн эрэ кэбистим. “Бэттэх кэл эрэ”, – диэн букатын ыксатыгар аҕалла уонна тыын ылан баран түөспэр күүскэ үрдэ. Доҕоор, үрээтин кытта ип-итии дьиэҕэ тыбыс-тымныы салгын өрө бурҕас гына түстэ! Ким эрэ охсубутун курдук, түөһүм сүр ыарыылаахтык аһыйда. Мин хаһыырбытынан таһырдьа куотар аакка түстүм. Өйдөммүтүм, ааны тарбыы турар эбиппин. Уолум сүүрэн кэлэн тохтотто. Бабыгыраабытым олус, нэһиилэ тохтоотум. Остуол таһыгар олоппоско олордубут. Оҕонньор онно сөп буолбатах, ыҥырар саҥата иһиллэр. Дьэ, мин улаханнык иэдэйдим. “Оо, ити сытан, утуйан хаалара буоллар” дии саныыбын. Ол олорон Гошабыныын кэпсэтэбит. “Оҕонньор үрбүтүгэр туманы көрдүҥ дуо?” – диэн ыйытабын. “Көрөн”, – диэн хоруйдуур. Бэйэбит үрбүтэ буола сатыыбыт да, туох да тахсыбат. Ити икки ардыгар оҕонньор нухарыйан ылла быһыылаах, уһуктан баран, иккиһин ыҥыран ылан: “Өйдөөн иһит. Мин өлбүт сурахпын иһиттэххинэ, хайаан да кэлэ сылдьаар”, – диэтэ. Утуйардыы сыттыбыт. Мин, куттанан, төрүт утуйбатым. Сарсыныгар от биэрдэ. “Маны оргутан иһэ сырыт, сиһиҥ үтүөрүө”, – диэтэ. Атыны тугу да гыммата. Ити курдук улуу ойууҥҥа, Куома Чааскыҥҥа, эмтэтэн турабын.
– Сиһиҥ билигин хайдаҕый? Ыараханы көтөҕөргөр дьарҕа ыарыыҥ биллибэт дуо?
– Оҕонньор эмтээбитин кэннэ тута үтүөрэн барбыта. Ол кэннэ төрүт билиннэрбэтэҕэ. Сиһим үтүөрэн, тустан испитим. Ол сылдьан иккиһин оһолломмутум. Оҕонньор эппитин аҕабар эрдэ кэпсээбитим. Иккис оһолум кэнниттэн аҕам "тустума" диэн боппута.
– Кэлин сааһыран баран "тустубутум буоллар" диэн кэмсиммит түгэннээххин дуу?
– Оннук санаалар ханнык эрэ кэмҥэ киирэн ааспыттара. Ол эрээри улахан ойуун Куома Чааскын үрэн эмтиирин илэ харахпынан көрбүт уонна онтон олус куттаммыт буоламмын, кини тылын чугастык ылыммытым. Иккис сырыыбар "бу киһи тохтуо суох" диэн, арааһа, кини оһолу тарпыта буолуо дии саныыбын. Хапсаҕайдаһар этим. Бэйэм. Сүүмэрдэммит хамаандаҕа чугаһаабатаҕым. Өрөспүүбүлүкэҕэ салайар дуоһунастарга үлэлээбит, бииргэ төрөөбүт убайдаахпын, Иван Иванович Наумов диэн. Кини оччолорго Тиксиигэ олороро. Биир сайын оттуу сылдьан дьоммор: "Ойуун оҕонньор миигин аан дойдуга аатырыаҥ” диэбитэ”, – диэн кэпсээтим. Онтон ыла убайым: "Хайа, доо, ойуун эппитэ диэбитиҥ дии. Хаһан аан дойду чөмпүйүөнэ буолаҕын?" – диэн дьээбэлиир буолла. Кини, оччолорго баартыйа киһитэ, удаҕан-ойуун диэҥҥэ итэҕэйбэт. Куома Чааскын бу Орто дойдуттан барбыта оруобуна 30 cылыгар Бразилияҕа баран аан дойду чөмпүйүөнэ буолбутум. Ол түүн гостиницаҕа хоно сытан: "Эппэтэҕим дуо?" – диэн оҕонньор сөҥ куолаһын илэ чахчы истибитим. Айылҕаҕа дьикти күүс баарын итэҕэйэбин.
– Баҕар, аһаҕас эттээх буолуоҥ дуу?
– Суох, тугу да көрбөппүн, истибэппин. Аны туран маннык. Ити сыл Чөркөөххө олорор ийэм балта, учуутал дьахтар: "Бүөтүр таах сылдьаары гынна", – диэн, тохсус, онус кылаастарга Чөркөөххө үөрэттэрбитэ. Тааттаттан Ытык Күөл – отучча, оттон Уолба – алта уонча килэмиэтир. Онус кылааска үөрэнэ сырыттахпына, хаһыат кыһыҥҥы нүөмэригэр "Норуот эмчитэ Куома Чааскын өллө" диэн некролог тахсыбыта. Сырыы да суоҕа уонна оҕотук буоламмын, улахаҥҥа уурбатаҕым. Умнулла быһыытыйбыта. Кэлин, чөмпүйүөн буолан баран, сыыспыппын өйдөөбүтүм. Аҕабар эппиппэр: "Бачча тухары барбакка сырыттыҥ. Барыма", – диэн сүбэлээбитэ. Инньэ гынан барбатаҕым.
– 75 саастаах, билигин да күүскэр-күдэххэр сылдьар спортсмеҥҥын. Бука, туһунан дьарыктанар ньымалаах буолуоҥ.
– Эдэр дьон күҥҥэ иккитэ дьарыктанар эбит буоллахтарына, мин – нэдиэлэҕэ иккитэ. Тоҕо диэтэххэ, кырдьаҕас киһи этэ-сиинэ чөлүгэр түргэнник түспэт. Холобур, бүгүн күүскэ эрчилиннэхпинэ, 3-4 күнүнэн этим-сииним дьарыкка бэлэм буолар. Эдэрдэр күүстэрин түргэнник киллэрээри араас эми иһэллэр. Мин онно үйэм тухары чугаһаабатаҕым. Ол оннугар күүһүм-сэниэм эстэр, этим-сииним кыайбат түгэнигэр успуортан туоруом. Төрүттэрим уһун үйэлээхтэр. Аҕам Иван Тарасович Наумов 103 сааһыгар өлбүтэ. Кыра сылдьан олус ыарыһах, хачаайы оҕо эбит. Аҕам ийэтэ, эбэм Татыйаас эмээхсин, 109 сааһыгар диэри олорбута. Эбэм сэлликтэн өлбүт кэргэнин уонна икки уолун көмпүтэ. Биир уола, мин аҕам эрэ, ордон хаалбыта да, хаанынан сөтөллө сылдьара. Эмээхсин ытыы-ытыы уолун быыһыы сатыыр. Имэрийэр-томоруйар, илбийэр. Инньэ гынан үтүөрдэн кэбиһэр. Аҕам эмтиир идэтэ суох этэ эрээри, бэйэтин бэйэтэ көрүнэр, этин-сиинин иһиллиир уонна иһитиннэрэр дьоҕурдааҕа. Тымныйаары гыннаҕына да, туох да эмэ-томо суох аһарынара. Ол ньыматын оҕолоругар үөрэтэ сатаабыта да, ким да ылымматаҕа. Арай мин арыый сыстаҕаһым буолуо, батыһыннара сылдьан тугу билэрин, сатыырын үөрэппитэ, иҥэрбитэ.
– Бэйи эрэ, кистэлэҥ буолбатах буоллаҕына, ол туох ньыматай?
– Эмтээбит киһим аҕыйах эрээри, дьиҥ чахчы, туһалыыр ньыма. Доруобуйа уонна успуорт киинин аһан үлэлэтэбин. Киин диэн улаханнык иһиллэр, үс кыра хостоох дьоҕус сир. Манна ыарыһахтары эмиэ көрөбүн, туруктарын тупсарабын. Айылҕаттан күүстээх биотоктаахпын. Чопчу массааһы, сүрүннээн быччархайдары бэйэм ньымабынан илбийэбин. Элбэх киһини ыла сатаабаппын. Тоҕо диэтэххэ, киһи олус илистэр, күүһэ баранар. Эрчиллибэт уонна күрэхтэһии суох кэмигэр дьарыгырабын. Биллэрии тарҕаппаппын, эмтээбит дьоммуттан истиһэн кэлэллэр. Аҕам үөрэҕин уонна бэйэм олоҕум тухары иҥэриммит билиибин, туһаммыт дьарыкпын хааһахха хаайбакка, дьоммор-сэргэбэр, норуоппар тарҕатыахпын баҕарар санаалаахпын. Успуорпун түмүктээн баран, 80 сааһым кэннэ итинэн дьарыгырыам диэн былаан баар.
Ыарахан туруктаах киһини утутан баран эмтиибин, ол аата гипнозтаахпын. Сорохтор, баҕар, өһүргэнэ истиэхтэрэ эрээри, этиим. “Оннуктаахпын-манныктаахпын” дэнэр киһи элбээтэ. Эмтэнэр буоллаххытына, буолар-буолбат дьоҥҥо имэрийтэримэҥ. Хатан хаалбыт эмээхситтэр, уойан аҕылыы сылдьар дьахталлар, эр дьон имэрийбитэ буолаллар. Доруобай эрэ дьоҥҥо эмтэтиҥ. Эмчит бэйэтин доруобуйатын көрүммэт, эмтэммэт буоллаҕына, туора киһини эмтиир, үтүөрдэр кыаҕа, эниэргийэтэ суох.
– Гипнозтааһын – айылҕаттан бэриллибит дьоҕур. Эйиэхэ ити хайдах табылларый?
– Ити эмиэ туһунан үөрэх, айылҕаттан күүстээх биотоктаах киһи сатыыр. Киһини гипнозтуурбар тиритэн көлөһүн бөҕө аллабын. Ити күн тугу да кыайбат буолан хаалабын. Оннук күүскэ киһи эниэргийэтин ылар. Оһолломмуппун аҕам ньыматын туһанан бэйэм эмтэнэбин. Эдэрдэри кытта тардыһар буоламмын, мэлдьи оһоллонобун. Туругум арыый мөлтөөрү гынна диэтэхпинэ, дьонтон тэйэн, биэс мүнүүтэ устатыгар аҕам үөрэҕин туттабын. Тоҕо дьонтон тэйэҕиний диир буоллаххына, маннык. Дьарыкпар араастаан тыынабын, үөһэ-аллара көрөбүн. Эккэр-сииҥҥэр салгыны сөпкө киллэрэр-таһаарар, сөпкө хамсанар буоллаххына, ыалдьыбаккын.
– Аны туран, эн тускунан “тоҥор диэни төрүт билбэт киһи үһү” диэн кэпсээн баар.
– Мин, кырдьык, ахсынньы амырыын, тохсунньу томороон тымныытыгар халтаҥ бачыыҥканан кыстыыбын. Дьон мэлдьи сөҕө көрөр. Киһи сөп буола-буола истириэс ылыахтаах. Өй-санаа да, эт-хаан да өттүнэн. Ол туһалаах. Ол эрээри истириэс уһуо суохтаах, кылгас буолуохтаах. Тоҥуу – эмиэ истириэс. Халтаҥ бачыыҥканан сылдьарбар, биллэн турар, тоҥобун. Олус ыбыгыраччы да буолбатар, этим-хааным тымныыны билэр. Итинник оҥостобун, хатарынабын.
Күһүн хайаан да ыалдьа сатыыбын. Сыгынньаҕын таһырдьа тахсабын. Хас да күн оннук гыммытым кэннэ биирдэ тымныйабын. Ону даҕаны тумууну, кыра сөтөлү киллэриэхпин сөп. Ыарыйдахпына, икки-үс күн туох да эми испэппин. Онно дьэ этиҥ-сииниҥ үчүгэйдик “закаляйданар”, тигинэччи үлэлээн барар. Ити кэннэ кэлэр күһүҥҥэ диэри туох да буолбаппын.
– Бэйэҥ арыгы диэни төрүт испэтэх, табах диэни тардыбатах киһигин.
– Туох да күүркэтиитэ суох этэбин: ити кырдьык. Арыгы амтанын билбэппин. Арыгы куһаҕан диэн ким да миэхэ лиэксийэ аахпатаҕа. Дьоммор иһэр киһи суоҕа. Баҕар, ол иһин эрдэттэн сыстыбатаҕым буолуо. Ис уорганнарым туруктара үчүгэй. Арай оһолломмутум моһуоктуур: сиһим уонна быстыбыт иҥиирдэрим. Успуортан олус сылайдахпына, аҕам ньыматын туттан чөлбөр түһэбин, сэниэ киллэринэбин.
– Петр Иванович, сэһэргэһиибитин түмүктээн эрэбит. Бэйэҥ тускунан ыйыталаһа түһүүм.
– Дьэ эрэ.
– Бэйэҕэр хас сааһы биэрэҕин?
– Киһиргээбэккэ, дьон күлүү гыныа диэн толлубакка аһаҕастык эттэхпинэ, бэйэбин түөрт уонча саастаах киһи курдук сананабын. Ардыгар ити сааспыттан өссө эдэр курдукпун. Тардынарым, сүгэрим, көтөҕөрүм оннукка эппиэттэһэр. Успуорка бэйэм тутуһар бириинсиптээхпин. Успуорт киһиэхэ доруобуйаны, кырасыабай көрүҥү, түмүгү (күрэхтэһиилэргэ кыайыы-хотуу, ситиһии) биэрэр. Бастатарым – доруобуйа, ол кэннэ кырасыабай көстүүнү, үсүһүнэн түмүгү өрө тутабын. Икки маҥнайгым кыайтарбат буоллаҕына, түмүгү ситиһэ да сатаабаппын. Билиҥҥи спортсменнар үгүстэрэ, төттөрүтүн, тутуһаллар. Кинилэргэ түмүк бастакы уочаракка турар. Аҕыйах күн иһигэр уон киилэни быраҕаллар. Мин итини аһаҕастык утарабын. Доруобуйаны биэрэн, сиэртибэлээн туран ситиһиллибит түмүгү үчүгэй дьыала диэбэппин.
– Дьиэ кэргэниҥ?
– Кэргэммин, Валентина Дмитриевнаны, 34 сааспар кэргэн ылбытым. Хойутуу ыал буолбутум төрүөтэ маннык. Өйбүнэн-санаабынан, турукпунан чэбдик сылдьыам диэн, уруккуттан сэрэйэн билэр этим. Ол иһин аналбын өр талан, көрдөөн, Үөһээ Дьааҥыга үлэлии тиийэн баран булбутум. Онус кылааһы бүтэрэн үлэлии сылдьар, бэйэбиттэн 12 сыл балыс кыыһы ойох ылбытым. Үс оҕолоохпут, икки сиэннээхпит. Киһи хайаан да биир олоххо олоруохтаах диэн санаалаахпын. Ыччакка туһаайан этиэм этэ: арахсымаҥ, олоххутун ыһымаҥ, аналгытын харыстааҥ, сыаналааҥ.
– Бэйэтин көрүнэр, күүстээх-күдэхтээх эр киһиэхэ туораттан да болҕомто ханна барыай...
– Оҕо эрдэхпиттэн даадаҥнаан хаамабын. Аны эдэрбиттэн быччыҥнаах буоламмын, онтум эбии биллэрэ. Инньэ гынан кыргыттар соччо сэҥээрбэт киһилэрэ этим. Оччолорго билиҥҥи курдук быччыҥ, культуризм тэнийэ илигэ. Быччыҥмын анаан көрдөрө сылдьарым, кылгас путбуолка кэтэрим. Аны санаатахха, саха кыргыттара кыбысталлар эбит. Бэйэбин таптыыбын, астынабын, көрүнэбин. Ити майгыбар уруккуттан баар. Чэ, быһатын эттэххэ, кыргыттарга улахан ситиһиитэ суох киһи этим.
– Кэпсээн баран кэлээр диэбит, бэрт бэһиэлэй-бэтиэхэ киһилэрэ быһыылааххын.
– Оҕо эрдэхпиттэн тылга тииһэн дьону күллэрэр идэлээхпин. Дьээбэни булан, көрөн саҥарабын. Сорохтор сөбүлүүллэр, сорохтор истэригэр киллэрбэттэр быһыылаах. Устудьуоннуу сылдьан тамадалыыр этим. Отучча-биэс уонча ыалы холбообутум. СГУ-га тыа хаһаайыстыбатын факультетын бүтэрбитим, зоотехник идэлээхпин. Бэйэм туспунан кэпсээним ити курдук.
– Петр Иванович, сэргэх сэһэргэһииҥ иһин махтанабын. Бу курдук өрүү эдэрдии эрчимнээх, чэгиэн-чэбдик буол, олоҕу кытта тэҥҥэ хаамса сырыт. Эн курдук чөл олоххо, успуорка бэриниилээх саха ыччата үксүү турарыгар баҕарабын.
Диана КЛЕПАНДИНА.
