Сэтинньи 25–26 күннэригэр Дьокуускайга “Сыыппара алмааһа” диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы пуорум буолан ааспыта. Манна олоҕу сыыппара технологияларыгар көһөрүү, сибээс, интэриниэт сайдыытын, информация өттүнэн куттал суох буолуутун, IТ эйгэ бырамыысыланнаска киириитин, креативнай индустрия кыаҕырыытын, уопут атастаһыы туһунан кэпсэттилэр.
Барыта дойду 63 эрэгийиэниттэн 1398 киһи кытынна. Оттон интэриниэтинэн көрдөрүүнү 500 тыһ. тахса киһи көрдө. Икки күн 24 тус-туһунан тэрээһин барда, бииргэ үлэлэһии 10 сөбүлэһиитэ баттанна. Пуорум инникитин сыл аайы ыытыллар Арассыыйа IТ эйгэтин бастыҥ уопутун, ситиһиитин тарҕатар былаһаакка буолуоҕа. Биһиги пуорум интэриэһинэй түгэннэрин, туох ситиһиллибитин туһунан СӨ сыыппара уонна инфокоммуникационнай технологиялар сайдыыларын миниистирэ Анатолий Семёновтыын кэпсэтэбит.
“IТ тиэмэтигэр ыытыллар пуорумнарга урут импорды солбуйуу уонна информация өттүнэн куттал суох буолуутун туһунан эрэ кэпсэтээччилэр. Оттон биһиги Саха сиригэр ыытыллар пуорумҥа хаһаайын быһыытынан, олохпутун сыыппара технологияларыгар көһөрүүгэ ханнык хайысхаларга үлэлиирбитин толору көрдөрүөхтээхпит диэн тосхолу тутустубут. Ону арыйарга сыыппараҕа көспүт медианы туһанныбыт. Тоҕо диэтэххэ, медиа эйгэтэ биир өттүнэн улахан кыаҕы биэрэр, ол эрээри, кэтэх өттүгэр кутталлаах дьайыылары үөскэтиэн сөп. Быйыл ону барытын көрдүбүт. Саха сирэ оонньуу оҥоруутун индустриятыгар күүстээх, онон бу хайысханы тумнубатыбыт. Бу креативнай экэниэмикэбит сайдыытын биир ситиһиитэ буолар. Инники да өттүгэр бу хайысхаҕа элбэҕи оҥорор, ситиһэр кыахтаахпыт”, – диэн Анатолий Аскалонович саҕалаата.
Дьокуускайга икки федеральнай миниистир кэллэ
Улахан федеральнай пуоруму ыытыы биһиги өрөспүүбүлүкэбит бу эйгэҕэ үрдүк ыстаатыстааҕын уонна инникилээн иһэрин туоһулуур. Ол курдук, Саха сиригэр 376 нэһилиэнньэлээх пуун ВОЛС ситимигэр холбонон олорор. Биһиги Арассыыйаҕа сыыппара сайдыытыгар 9-с миэстэҕэ сылдьабыт. Нэһилиэнньэ 100 %-на “Госуслуги” онлайн өҥөлөрүнэн туһанар. Бу Айсен Николаев хамаандата өрөспүүбүлүкэҕэ сыыппара технологияларын сайыннарыыга утумнаах, күүстээх үлэтин билинии буолар.
Тэрээһин федеральнай бүддьүөт, федеральнай хампаанньалар үптэринэн ыытылынна. РФ Сыыппараҕа министиэристибэтин көрдөһүүтүнэн пуоруму тэрийиигэ федеральнай хампаанньалар көмөлөстүлэр уонна актыыбынай кыттыыны ыллылар. Оттон икки федеральнай миниистир: РФ сыыппара сайдыытын, сибээс уонна маассабай коммуникация миниистирэ Максут Шадаев уонна РФ экэнэмиичэскэй сайдыытын миниистирэ Максим Решетников кэлиилэрэ IТ эйгэҕэ Сахабыт сирэ дойдуга биир бастыҥын уонна РФ Бырабыыталыстыбата күүскэ өйүүрүн туоһулуур. Арассыыйа сыыппараны уонна экэниэмикэни сайыннарыытын миниистирдэрэ бииргэ кэлиилэрэ дойду кэскилэ – сыыппара экэниэмикэтэ диэн көрдөрөр символ буолан таҕыста.
А.А. Семёнов: “Пуорум биһиэхэ туһалаах биир түмүгүнэн Максут Игоревич Сааскылаахха ВОЛС аһыллыытыгар кыттыыта уонна “Арктика синергията” диэн биһиги бырайыакпытын өйүөҕүм диэн киэҥ эйгэҕэ иһитиннэрбитэ буолла. Бу миэхэ, тус бэйэбэр, биһиги министиэристибэбит үлэтэ кэҥииригэр улахан суолталаах. Пуорум кэмигэр араас таһымнаах 10 улахан суолталаах сөбүлэһиигэ илии баттанна. Биһиэхэ кэккэ үөрэх саҥа бырайыактара ХИФУ-га, колледжтарга арыллыахтара, ол иһигэр информация өттүнэн куттал суох буолуутун кафедрата баар буолуо. Ити курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ Арассыыйаҕа информация өттүнэн куттал суох буолуутун мэктиэлиир көмпүүтэр сайдыытын полигона уонна көмпүүтэри баһылаабыт, информация өттүнэн куттал суох буолуутун сэриилэрэ баар буолуохтара. Бу сөҕүмэр үлэни оҥорорго Москубаҕа эбэтэр Новосибирскайга барар наадата суох, Дьокуускайга олорон салайыахха сөп. Сорох дьон фантастика диэхтэрин сөп, ол эрээри бу – билиҥҥи олох дьиҥнээх кырдьыга.
Биллэн турар, үөрэх тэрилтэлэригэр оҕолору үөрэтии өйдөнөр, оттон улахан дьону сыыппараҕа көһөрүү туспа уустук үлэ. Биһиги куоракка, улуустарга баар IТ-кииннэрбитигэр “Скилбокс” бырайыак кэлэн улахан дьоммутун сыыппара, информация технологияларын баһылыырга үөрэтэр куурустары арыйарын кэпсэттибит. Төлөбүрүн улахан өттүн бүддьүөппүт субсидиялыаҕа, кыра чааһын үөрэнэр дьон төлүөхтэрэ. Манна үөрэммит дьон кыра төлөбүргэ ханна баҕарар сыыппара эйгэтигэр үлэлиир дьупулуому ылан, үрдүк хамнастаах, кэскиллээх эйгэҕэ үлэ булар кыахтаныахтара. Бырайыагы кэлэр сыл олунньутуттан саҕалыахпыт”.
100 сыллаах былаан
Анатолий Аскалоновиһы кытта технологиялар сайдыыларын кэпсэтэ олорон өйдөөн көрдөххө, кини үлэтин түмүгэр Саха сирин дьонун олохторун таһыма күүскэ үрдүөн ис сүрэҕиттэн баҕарара көстөр. Итини министиэристибэ “Сүүс сыллаах былаан” диэн улахан таһымнаах бырайыагы саҕалаабыта бигэргэтэр. Бу бырайыак өрөспүүбүлүкэ глобализация усулуобуйатыгар инники сайдыытын Саха сирин олохтоохторо быһаччы кыттан, этии киллэрэн, дьүүллэһэн оҥорбут уопсай былааннара буолар. Мин саныахпар, бу былаан биһиги олохпут хаачыстыбата информация технологияларын кытта ыкса хатыһан хайдах сайдыахтааҕын көрдөрүөхтээх.
Ол курдук, билигин да ситиһиилэрбит үрдүктэр. IТ-хампаанньалар 4,2 млрд солк. экспордыыллар, Уһук Илиҥҥэ IТ өҥөнү оҥорууга 1-кы миэстэҕэ сылдьабыт. Бу көрдөрүүбүтүнэн дойдуга 10 бастыҥ эрэгийиэн ахсааныгар киирэбит. 3500 үлэ миэстэтин таһааран дьон үлэлээх-хамнастаах буоларын тэрийэбит. IТ пааркаҕа 100-тэн тахса резидент баар, өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар 18 IТ-киин аанын аһан үлэлии турар.
А.А. Семёнов: 100 сыллаах былааны эттэххэ, биһиги сахалар кэскиллээх омукпут, бу иккис 100 сыллаах былааммыт. Бастакы былааны П.А. Ойуунускай суруйбута. Биһиги кини санаатын утумун салҕаан, кэлэр 100 сыл былаанын оҥороро сылдьабыт. Дьиктитэ диэн, Ойуунускай 1927 с. суруйбут былаана туолбутун олох көрдөрөр. Платон Алексеевич үйэни өтө көрбүтэ сөхтөрөр. Биһиги былааммытын хомуйаары 35 улууска сырыттыбыт, нэһилиэнньэни кытта атах тэпсэн олорон кэпсэттибит. Төһө да сыыппара үйэтэ, интэриниэтинэн кэпсэтиэххэ сөбүн үрдүнэн, тыыннаахтыы, сирэй көрсөн олорон кэпсэтэр ордук көдьүүстээх. Ол иһин итини учуоттаан, эһиилгиттэн бырабыыталыстыба отчуоттара урукку халыыбар төннөн, салайар уорганнар бэрэстэбиитэллэрэ улуустарга сылдьыахтара. Олоҕу миэстэтигэр көрөр уонна билэр улахан суолталаах. Дьону кытта дьиҥнээх олорор, үлэлиир усулуобуйаларыгар кэпсэттэххэ, кинилэр кыһалҕаларын өйдүүгүн, боппуруостара таба быһаарыллар.
Экологияны уонна култуураны харыстааһын
Министиэристибэ үлэһит-тэрэ саҥа 100 сыллаах былааны оҥоруу чэрчитинэн хас биирдии улууска иккилии хонук сылдьыбыттара. Бастакы күн аҥаарыгар олохтоохтор кыһалҕаларын: суолу, интэриниэти, хамнаһы, доруобуйа харыстабылын, үөрэҕи, сыананы, үүт харчытын дьүүллэһии барбыт. Онтон хаалбыт бириэмэҕэ олохтоохтор улуустарын кэлэр кэскилин ырытыһан, бэйэлэрин былааннарын оҥорбуттар.
А.А. Семёнов: “Көрсүһүүлэргэ сүрүн тиэмэнэн аан дойдуга хайдах гынан Саха сирин норуоттарын национальнай култуураларын сүтэрбэккэ харыстаан хаалларыы диэн этэ. Тылы, духуобунаһы, үгэстэри сэргэ култуурабыт нэһилиэстибэтэ буолбут тыйаатырдары, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубаны харыстааһын киирбитэ.
Иккис улахан тиэмэ – экологияны, айылҕаны харыстааһын. Дьон өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин сир баайын хостуур бырамыысыланнас сайыннарарын өйдүүллэр. Ол эрээри бырамыысыланнай баһылааһын сайдыытын кэмигэр хайаан да биһиги хотугу уйан айылҕабытын харыстаан хаалларыахтаахпыт диэн бигэ санаалаах.
Бырамыысыланнас көмөтүнэн кэлин 4 сылга Саха сирин баалабай бородууксуйата 2 төгүл кэриҥэ улаатан 1,5 триллион солк. тиийдэ, сыллааҕы бүддьүөппүт 300 млрд солк. диэри улаатта. Бу түгэҥҥэ сир баайын хостооһунтан киирэр үбүнэн социальнай инфраструктура: суоллар, оскуолалар, балыыһалар, успуорт эбийиэктэрэ тутуллалларын, олохпут хаачыстыбатын үрдэтэллэрин өйдүөхтээхпит. Олохтоохтор Саха сирин үрдүнэн итинник туруктаах сайдыы барар кэмигэр, бырамыысыланнас экологияны алдьаппатын, харыстыырын туруорсаллар. Кинилэр кэлэр ыччаппыт 100 сылынан ыраас ууну иһиэхтээх, ыраас салгыны тыыныахтаах, айыллыбытынан хаалбыт ойуур устун сылдьыахтаах диэн чуолкай көрүүлээх.
Үһүс боппуруос – үөрэх уонна сайдыы. Нэһилиэнньэ өрөспүүбүлүкэ күүстээх сайдыытын көрөр, билэр. Урут, өрөбөлүүссүйэ иннинэ, 100 сыллааҕыта үөрэхтээх дьоннооҕор хараҕа суох элбэҕэ дииллэрэ чахчы. Ойуунускай ХХ үйэ 50-с сылларыгар бары үөрэхтэнэн, ааҕар-суруйар буолуохпут диэбитэ туолбута. Биһиги аһара баран, өрөспүүбүлүкэҕэ орто уонна үрдүк үөрэҕи күүскэ сайыннардыбыт. Билим элбэх дуоктара, хандьыдаата баар. Кинилэр элбэх монографияны, билими сайыннарар үлэни, ол иһигэр улахан суолталаахтары, суруйан таһаараллар. Биһиги университеппыт, колледжтарбыт, инновационнай хампаанньаларбыт бүгүн аан дойду таһымыгар таҕыстылар. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сайдыытыгар эрэ буолбакка, аан дойду сайдыытыгар кылаатын киллэрэр кыахтанна.
Ити курдук, үһүс боппуруостан сахалар аан дойду сайдыытыгар киллэрэр култуурунай кылааппыт туһунан төрдүс боппуруос тахсан кэлэр. Биһиги тымныыбыт көхсүгэр саһан, киэҥ эйгэҕэ тахсыбакка үгүс үйэ устатыгар олорбуппут. Интэриниэт көмөтүнэн билигин аан дойдуга таҕыстыбыт. Ол түмүгэр, култуурабыт, киинэбит, оонньууларбыт, анимациябыт, креативнай экэниэмикэбит күүскэ сайдар тосхоло арылынна. Биһиги бэйэбит билиибит, култуурабыт оҥоһуктарын, ситиһиилэрбитин аан дойдуга таһааран, атын омуктары интэриэһиргэтэн атыылыахтаахпыт. Холобур, биһиэхэ аан дойду таһымнаах мультипликация устуудьуйата аһыллар кыахтаах”.
Анатолий Аскалонович улуустарга сырыы кэмигэр дьон олох хаачыстыбатын үрдэтиини улаханнык туруорсаллар диир. Бүгүн технологиялар ДьУоХХ, тырааныспар, сибээс эйгэтигэр күүскэ сайдан, куораттарга олоҕу улаханнык чэпчэттилэр. Дьон улуустарга итинник үрдүк сайдыыны киллэрэн, тыабыт сирин харыстаан тутан хаалыахтаахпыт диэн соругу туруорсаллар. Тыа сиригэр олох хаачыстыбата куорат эрэ буолбакка, аан дойду таһымыттан хаалсыбат буолуохтаах. 100 сыллаах саҥа былааны кэпсэтии кэмигэр улуустарга саҥа үйэ бөһүөлэктэрин – микрополистары – тэрийии туһунан элбэх кэпсэтии барбыт.
А.А. Семёнов: “Микрополистарга дьон таска тахсыбакка олорор, үлэлиир, үөрэнэр буолуохтарын сөп. Маннык сайдыы кииннэрэ бэйэлэригэр элбэх дьону тардыахтара, оттон кинилэр микрополистар сайдыыларыгар кылааттарын киллэриэхтэрэ. Икки өттүттэн байытыһар синергия көдьүүһүн биэриэхтэрэ.
Бастакы бэрэсидьиэн М.Е.Николаев өрөбөлүүссүйэ иннигэр Саха сиригэр 6 тыһ. нэһилиэнньэлээх пуун баара, онтон сэбиэскэй былаас кэмигэр кииннээһин, бөдөҥсүтүү ыытыллан, билигин 600 нэһилиэнньэлээх пуун баар буолла диэбитэ. 100 сылынан хас нэһилиэнньэлээх пуун Саха сиригэр баар буолуой? Бу туһунан улуустарга сытыы мөккүөрдэр барбыттара. Ол иһин инникини тымтыктанан көрүү, ол эбэтэр кэлэр өттүгэр суоллары, аэропортары ханан тутар уонна тоҕо экэниэмикэ ханнык эрэ хайысхаларын сайыннарар наадалааҕын өйдүүгүн.
Холобур, биһиги билигин оптоволокно сибээһин Арктика улуустарыгар тиэртибит, соторутааҕыта Сааскылаахха интэриниэти арыйдыбыт. Сотору онно 4G мобильнай сибээһи киллэриэхпит. Дьон Сааскылаахтан социальнай ситимнэргэ киирэр, интэриниэтинэн киинэ, араас бырагырааманы көрөр, үөрэнэр, үлэлиир кыахтаныахтара. Биһиги “Арктика синергията” бырайыакпытын РФ Сыыппара сайдыытын министиэристибэтэ өйөөн, хоту улуустар интэриниэт, сибээс өттүгэр хаалан олорбуттара уурайан, Киин Саха сириттэн итэҕэһэ суох сайдыылаах, хаачыстыбалаах олохтонуохтара.
100 сыллаах былааҥҥа этиигин киллэр!
Үөһэ суруллубут 100 сыллаах саҥа былааҥҥа барыта баар. Былаан тиэкиһэ yakutia2122.ru сайтка тахсыбыта. Сотору барыта сахалыы тылбаастаныахтаах, бырайыагы ситэрии үлэтэ салҕаныаҕа. Ол аата, сотору кэминэн былаан өрөспүүбүлүкэбит кэлэр үйэҕэ сайдыытын көҕүлүүр, Саха сирин кэрэ кэскилин түстүүр дьон хамсааһыныгар кубулуйуон сөп.
А.А. Семёнов: “Бэйэбит өттүбүтүттэн ити былааны чаас-чаас түҥэтэн, туолар болдьохторунан араартаан биэриэхпит. Былааҥҥа маннык холобур баар, билигин Саха сирин биир өттүттэн иккис өттүгэр көтөргө үс чаас барар. Инникитин биир чаас көтөр буолуохпут. Кырдьыгынан эттэххэ, ол хайдах, туох тэрилинэн оннук түргэнник көтөр буолуохпутун билбэппин. Ол эрээри инникитин оннук тиэхиньикэ баар буолуо дии саныыбын. Саҥа 100 сыллаах былааны Ойуунускай курдук уоннуу сылынан үллэрэн оҥоһуллуохтаах, толоруллар гына араарыллыахтаах. Ити саамай сөп дии саныыбын.
Уопсайынан, 100 сыллаах былааммыт интэриниэккэ аан дойду дьоно барыта көрөр гына тахсыахтаах. Кинилэр Саха сирэ 100 сыллаах былааннааҕын биллиннэр, сөхтүннэр. Ити былааммытын, айылҕабытын харыстыыры ирдиирбитин сир баайын хостуу киирэр тэрилтэлэр эмиэ көрдүннэр. Кинилэр сир баайын хостуур бырайыактара, технологиялара биһиги былааммытыгар эппиэттиир дуу, суох дуу диэн көрүөхтээхтэр.
100 сыллаах былаан – бу инникини көрүүнү биллэрии, кэлэр олоҕу түстээһин. Саҥа 100 сыллаах былааны дьүүллэһиигэ элбэх киһи кыттыахтаах, ол иһигэр мин “Кыым” хаһыат ааҕааччыларын ыҥырабын. Өссө төгүл этэбин: бу былааны дьүүллэһиэхтээх эрэ буолбатахпыт, тус этиигитин киллэриҥ, өссө кириитикэлиэххэ сөп. Биһиги, мин эмиэ, кырдьыктаах кириитикэ дьон дойдуларын, норуоттарын дьылҕатыгар ыалдьалларын көрдөрөр диэн сыаналыыбыт. Былаан идеальнай буолбатах, ол эрээри, биһиги өрөспүүбүлүкэбит, уопсай дьиэбит кэрэ кэскилин туһугар өйбүтүн-санаабытын түмүөхтээхпит, биир санаалаах буолуохтаахпыт,” – диэн Анатолий Аскалонович түмүктээтэ.
