Ааспыт сыл бүтүүтэ «Кыым» 47, 45 №-гэр сураҕа суох сүппүт буойуннарбыт тустарынан кэпсээбиппит. Дойду Гражданскай кодексынан (ГК) байыаннай дьайыыларга сураҕа суох сүппүт гражданин өлбүт диэн суукка (дьайыылар бүппүттэрэ икки сыл буолан баран биирдэ) быһаарыллар. Ити кэмҥэ кини дьоно ханнык да федеральнай төлөбүрү ылар кыахтара суох.
Оттон “өрөспүүбүлүкэ олохтообут төлөбүрүн, чэпчэтиилэрин ылар кыахтаахтар дуо?” диэн СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Ольга Валерьевна Балабкинаттан ыйыттым. Онуоха кини маннык эппиэттээтэ:
– СӨ Ил Дархана Айсен Николаев олохтообут байыаннай сулууспалаахтарга төлөнөр 200 тыһ. солк., ону сэргэ оҕо садыгар төлөбүртэн босхолооһун, оскуолаҕа үөрэнэр оҕолорун босхо аһатыы уо.д.а. чэпчэтиилэр анал байыаннай эпэрээссийэ кыттыылаахтарыгар барыларыгар, ол иһигэр сураҕа суох сүппүттэргэ эмиэ тарҕанар. 200 тыһ. солк. төлөнөрүгэр ханнык да хааччахтааһын суох. Хаһыаккытыгар суруйбут дьоҥҥутун кытта сибээстэһиэхпит. Онтон кэлин сокуон быһыытынан суукка, өлбүттэр диэн быһаарылыннаҕына, федеральнай сокуон үлэлиэҕэ. Сокуон оҥорооччуларбыт бүгүн туоһулар көрдөрүүлэригэр олоҕуран, өлбүтүнэн билинэр сокуон таһаарар кыахтара суох. Ол да буоллар аймахтара буойуннар хайдах өлбүттэрин көрбүт туоһулар баар буоллахтарына, нотариус бигэргэтиилээх докумуоннары суукка биэрэргэ бэлэмниэхтэрин наада.
Бүгүн Саха сирэ Украина сабыытыйалара саҕаланыахтарыттан кыргыһыы хонуутугар дьоруойдуу охтубут буойуннары кинилэр чугас аймахтарын кытта бииргэ көрдүүр соҕотох субъект буолар. Биһиэхэ кэлбит дьоҥҥо барыларыгар ДНК анаалыһын туттарарга көмөлөстүбүт. Билигин СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин үлэһитэ байыаннайдар өлүктэрин мунньар сиргэ барытыгар сылдьар. Ону таһынан байыаннай борокуратуура силиэстийэлиир отделларынан көрдүүбүт.
Байыаннай дьайыыларга барбыт дьоммут социальнай көмүскэллэринэн улуустар баһылыктарын социальнай боппуруостарга солбуйааччылара дьарыктаналлар. Түргэнник үлэлииргэ бары телеграмм ханааллардаахтар. Онон бу дьоҥҥо быһа тиийэн эбэтэр телеграмм нөҥүө ханнык баҕарар боппуруоһу быһаарыахха сөп. Кинилэр өрөспүүбүлүкэ былаастарын кытта быһаччы сибээстээхтэр. Элбэх боппуруос бу ханаалларынан, холобур, иэс сотуутугар, суут бириистэптэрин кытта быһаарсыыга тиийэ быһаарыллыбыта.
– Мин суруйбут уолаттарым атын сиртэн барбыт контрактниктар этилэр...
– Биир дойдулаахтарбыт аармыйаҕа хантараагынан сулууспалыылларынан, атын субъектарга бэрэпиискэлээх буолуохтарын сөп. Маннык да уустук түгэҥҥэ кинилэр дьиэ кэргэннэригэр атын ыстатыйанан көмө оҥоһуллуоҕа. Онон кыһалҕалаах дьоҥҥо барыларыгар улуустаргыт социальнай салалталарыгар тахсаргытыгар сүбэлиибин.
– Сибээскэ тахсыбат, бааһырбыт, сүппүт байыаннайдары көрдөөһүн биһиэхэ хайдах тэриллэн турарый?
– Хас биирдии түбэлтэ тус-туһунан устуоруйалаах. Сороҕор бааһырбыт уолаттар, госпитальга киирэн, сибээстэһэр кыаҕа суох буолаллар. Ол иһин байаҥкамааттары, байыаннай борокуратуураны барыларын тартыбыт. Кырдьык, байыаннай быраапка дириҥник үлэлиир кыахтаах юристарбыт суохтар. Уустук да, үлэлиир хайысхабытын билэбит. Биһиги байыаннай госпиталлары кытта сибээс олохтоотубут, волонтёрдарбыт онно барытыгар бааллар. Кинилэр бааһырбыттары кытта сахалыы кэпсэтэн, санааларын бөҕөргөтөн, дойдуларыттан кэлбит төрүт астарын аһатан түргэнник үтүөрэллэригэр көмөлөһөллөр. Волонтёрдар наһаа элбэх собону ыыппакка көрдөһөллөр, астыырга ыарахан. Ити курдук, биһиги бары анараа сылдьар дьоммутугар көмөлөһөбүт. Иккиһинэн, анал мунньар сирдэргэ (морга) дьоруойдуу өлбүт дьоммутун көрдүүр үлэҕэ бэрэстэбиитэллэрбит сылдьаллар. Онно тиийбит өлбүттээхтэргэ психологическай көмө оҥорорго быраас баар.
– ГК икки сылы кэтэһин-нэрбэккэ, анал байыаннай эпэрээссийэҕэ сураҕа суох сүппүттэри өлбүтүнэн билинэр бороссодуураны суукка түргэтэтэр кыаллыа дуо?
– Үлэбитигэр ГК тутуһабыт. Мин бэйэм юриспын, бары оннук үлэлииллэрин билэбин. Биһигини гражданскай быраапка үөрэтэллэригэр, ким даҕаны маннык уустук нуормалар туттуллуохтара диэн санаабат этибит. ГК байыаннай дьайыылар кэмнэригэр сураҕа суох сүппүт байыаннай сулууспалаах эбэтэр гражданин суутунан өлбүт диэн байыаннай дьайыылар бүппүттэрин кэннэ икки сыл буолан баран биирдэ быһаарыллыан сөп. Бүгүн бу нуорма тутуллара хайдах да кыаллыбат. Ол эрээри, түргэтэтэргэ, туоһулар баар буоллахтарына, кинилэртэн нотариуһунан бигэргэммит көрдөрүүлэрин ылыахха наада, уонна бу күнтэн биир сылы ааҕан, суутунан анал эпэрээссийэ кыттыылааҕа сүппүт, ханна да баара биллибэт (безвестно отсутствующим) диэн уураах таһаартара сатыахха сөп.
– Өрөспүүбүлүкэ төлөбүрүгэр, чэпчэтиилэригэр туох эмэ сыыһа тахсан, айдаан, мөккүөр баара информация эйгэтигэр биллибэт. Сокуон базатын оҥорууга сыыһаны-халтыны хайдах туоратаҕыт?
– Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата көмө оҥоһуллар нуорма-быраап базатын оҥорууга, бастаан көмө мобилизацияламмыттарга эрэ тарҕанар, кинилэр дьиэ кэргэннэрэ үбэ-харчыта, көмөтө суох суох хаалыа суохтаахтар диэн оҥорон барбыппыт. Онтон күһүн Ил Дархан Айсен Николаев ийэлэри кытта көрсөрүгэр өрөспүүбүлүкэ көмөтө контрактниктарга, көҥүл өттүнэн барбыттарга уонна өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо буолар Росгвардия байыастарыгар көрүллэригэр көрдөспүттэрэ. Айсен Сергеевич ити этиигэ сөбүлэспитэ.
Төлөбүрдэргэ, чэпчэтиилэргэ үөскүүр мөккүөрдээх түгэннэр түргэнник уонна аһаҕастык быһаарыллан иһэллэр. Бастаан “ким 200 тыһ. солк. ылыахтааҕый?” диэн юридическай боппуруоһу балачча өр дьүүллэспиппит. Гражданскай сыһыанынан олорор дьон элбэх этилэр, сорохтор мобилизацияҕа бараары сылдьан саахсаламмыттара. Сорох аймахтыылар икки ардыларыгар харчы ылыытыгар мөккүөр тахсаары гыммытыгар быраап нуорматын уларытан, итинник түгэҥҥэ үбү мобилизацияламмыт киһиэхэ бэйэтигэр ыытарга быһаарыллыбыта. Кини кимиэхэ ыытарын бэйэтэ быһаарар. Сорох улууска уолаттар төннөн кэлбиттэрин кэннэ, тута оҕолоро оскуолаҕа босхо аһыылларын тохтотор сыыһа дьаһаллар тахсыбыттара. Ол тута көннөрүллүбүтэ, оҕолор анал эпэрээссийэ бүтүөр диэри босхо аһыахтаахтар диэн ыйыы бэриллибитэ. Бу күннэргэ атын эрэгийиэннэргэ бэрэпиискэлээх эрээри, Украинаҕа мантан ыытыллыбыт быраабы араҥаччылыыр уорганнар үлэһиттэрин дьиэ кэргэннэрэ биһиги чэпчэтиилэрбитин туһаналларын көҥүллүүр быһаарыы тахсыахтаах.
Былааннамматах ороскуоттары эмиэ учуоттаабыппыт. Холобур, тыаттан кыаммат төрөппүттэрэ уолларыгар госпитальга бараары гыннахтарына, кыамматтарын туһунан докумуон уонна сайабылыанньа биэрэллэр. Оччоҕо барар-кэлэр ороскуоттарын төлөтөр кыахтаналлар. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Д.Д. Садовников үлэтин хайысхатынан төннөр уолаттары көрсүү уонна өлбүт дьоруойдары дойдуларыгар аҕалыы боппуруоһа быһаарыллар. Боппуруос үөскүүр, ону тута быһаарар суолу тутуһабыт.
“Боотур” байыастара төннүбүттэрин кэннэ, ийэлэр сибээскэ тахсыбат, сүппүт, дьылҕалара биллибэт дьону көрдүүргэ көмө көрдөөбүттэрэ. Биһиги манна юристары кытыннаран, көрдүүр үлэҕэ кыттыһан барбыппыт. Бу ыарахан үлэ, уолаттар көһүннэхтэринэ, ийэлэри кытта бииргэ үөрэбит. Кулун тутартан күүстээх психологическай көмө оҥоруутун олохтообуппут. Ийэлэр түүн утуйар буоллубут диэн махтаналлар. Ол эрээри саҥа ньымалар киирэллэр, көмө оҥоруу ньымата уларыйар. Онон биһиги психологтарбытын Москубаҕа Арассыыйа Билимин акадьыамыйатыгар, психология институтугар ыытан сайыннарабыт, билиилэрин үрдэтинэллэр. Өрөспүүбүлүкэ психологическай көмөтүн сулууспата итинник төрүттэнэн эрэр. Урут дьоҥҥо психологическай көмөнү ЫБМ эрэ оҥороро.
Юридическай көмөнү наадыйар дьоҥҥо барытыгар оҥоруохпут. Соторутааҕыта өрөспүүбүлүкэ юристарын сийиэһигэр анал эпэрээссийэ боппуруостарынан албакааттар палааталара босхо юридическай көмө оҥорорго бэлэмнэрин эппиттэрэ.
Түмүк оннугар
Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ааспыт сыл сэтинньи 25 күнүгэр анал эпэрээссийэҕэ кыттар буойуннар ийэлэрин кытта көрсүһүүтүгэр Ил Дархан Айсен Николаевы хайҕаабыта уонна Саха сиригэр байыаннайдар дьиэ кэргэннэригэр оҥоһуллар көмө уопутун дойдуга тарҕатарга эппитэ. Суруналыыс быһыытынан “биһиги өрөспүүбүлүкэбит анал эпэрээссийэ кыттыылаахтарыгар оҥорор көмөтө Арассыыйаҕа холобур буолар кыахтаах дуо?” диэн интэриэһиргээн, аһаҕас бэчээккэ тахсыбыт суруйуулары, докумуоннары, тустаах дьону кытта кэпсэтэн, үөрэтэн көрдүм. Тиһэх боппуруостарбар харданы О.В. Балабкина интервьютугар иһиттим. Арассыыйа бэрэсидьиэнэ, чахчы, Саха сирин сөпкө хайҕаабыт. Биһиэхэ былаас уонна норуот түмсэн, чахчы күүстээх үлэ тэриллибит.
Ордук туох үөрдэрий? Биһиги анал эпэрээссийэ кыттыылаахтарыгар, дьиэ кэргэннэригэр оҥорор көмөбүт систиэмэтигэр бүрүкүрээтийэ үөнэ өтөн киирбэтэҕэ, боппуруос барыта аһаҕастык, уталыппакка түргэнник быһаарыллан иһэрэ, чахчы, олус үчүгэй.
