«Наука из первых рук» сурунаал 2021 с. балаҕан ыйынааҕы нүөмэригэр тахсыбыт “Соҕуруу полюһу былдьаһыы: “Биир ат туйаҕа албан аакка тиэрдиэн сөбө” диэн ыстатыйаны кыратык кылгатан таһаарабыт. Ыстатыйаны биология билимин үс дуоктара: Красноярскайтан В.И. Колмаков, О.Н. Махутова уонна биһиги биир дойдулаахпыт Дьокуускайтан Клим Алексеевич Петров суруйбуттар.
Англичаннар хотторуулара
1911 с. ахсынньы 14 к. Руаль Амундсен баһылыктаах Норвегия эспэдииссийэтэ Антарктидаҕа Соҕуруу полюска аан бастакынан тиийбитэ. Кинини кытта куоталаспыт Роберт Скотт салайбыт Англия эспэдииссийэтэ полюска 33 хонук хойутаан тиийбитэ. Амундсеннаах кыайыы өрөгөйө кынаттаах дойдуларыгар төннүбүттэрэ. Оттон Р. Скотт 4 аргыһыныын полюстан төннөн иһэн аччыктаан, тоҥон өлбүттэрэ. Ыстатыйа ааптардара 100-тэн тахса сыллааҕы кэми билим бүгүҥҥү билиитигэр олоҕуран, англичаннар аттарын аһылыгын таппыттара буоллар, иэдээн тахсымыан сөп этэ диэн сабаҕалыыллар.
Антарктиданы бастакынан баһылааһын Англия XX үйэ саҕаланыытын кэминээҕи национальнай идиэйэтэ этэ. Ону ситиһэр туһугар тымныы кэнтиниэҥҥэ хас да эспэдииссийэ тэриллибитэ. Олору Антарктидаҕа бастакы бастайааннай метеостанцияны тэрийбит Уильям Брюс, Анктартиданы сиринэн уҥуордуурга соруммут Эрнест Шеклтон уонна аан бастаан соҕуруу полюс баар сирин арыйбыт Роберт Скотт курдук биллиилээх айанньыттар, чинчийээччилэр салайбыттара.
Соҕуруу полюска бастакынан тиийэр илин былдьаһыы дьоруойдар хабыр хапсыһыылара этэ. Ити кытаанах күрэххэ кыттыбыт хас да дойду полярниктара билим, география элбэх арыйыыларын оҥорбуттара. Ол эрээри, англичаннарга соҕуруу полюска аан бастакынан тиийэр дьол тосхойботоҕо.
Аатырбыт “полярнай күрэстэһиигэ” англичаннар хотторбут биричиинэлэрин араас кэм элбэх чинчийээччитэ үөрэппитэ. Хас да сабаҕалааһын үөскээбитэ. Олортон биирдэстэрэ “англичаннар Соҕуруу полюска намыһах уҥуохтаах Сибиир аттарынан тиийиэхпит диэн сыыстаран, суорума суолламмыттара” диэн сылгылары быһаччы буруйдуур.
Суруйааччы С.Цвейг “Хотугу полюс илин былдьаһыыта” (1927) кинигэтигэр ол туһунан “в этом одиночестве обычные ценности приобретают иное, новое значение. Все, что помогает сохранить человеческую жизнь, драгоценно, незаменимо. От состояния копыт одной лошади зависит, быть может, слава...” диэн суруйбута. Ити тыллар хомолтолоохтук түмүктэммит англичаннар эспэдииссийэлэригэр анаммыта. Норвегия айанньыттара эскимостар ыттарынан айаннаабыттара. Кинилэр быстан өлбүт ыттарын этинэн тыыннаах ыттарын аһаталларын кэрэйбэттэрэ, оттон Англия джентльменнэрэ оннугу ылымматтара.
Ким буруйдааҕый?
Архыыптан уонна айанньыттар күннүктэриттэн биллэринэн, англичаннар Соҕуруу полюска тиийэллэригэр тымныыга үөрүйэх маньчжур аттарынан таһаҕаспытын тиэйэн илдьиэхпит дии санаан, Владивостогунан киирэн, Хотугу Кытайтан маньчжурдар аттарын атыыласпыттара. Бу аттары намыһахтарын иһин өссө Сибиир понилара диэн ааттаабыттара.
Сибиир, Уһук Илин намыһах уҥуохтаах сылгылара (монгуол, саха, тыва боруодалара) халыҥ хаары, тоһуттар тымныыны тулуйар айылҕалаахтар. Хойуу түүлээхтэр, кытаанах туйахтаахтар, хаары сиэн утахтарын ханнараллар, тулуурдаахтар, таһаҕаһы таһар табыгастаах көлө буолаллар.
Ол эрээри Антарктида эспэдииссийэлэригэр туохтара эрэ табыллыбатаҕа. Скотт “Полярнай капитан күннүгэр” сылгылар өр буолбакка мөлтөөн, бэйэлэрин айылҕаттан хаачыстыбаларын сүтэрэн барбыттарын, туохха да туһата суох адаҕа буолбуттарын туһунан суруйар. Айанньыттар кыаммат буолбут сылгыларын ытыалыырга күһэллибиттэрэ. Ол иһин Скотт эспэдииссийэтин өлүүтүгэр сылгылары буруйдаабыттара. Соҕуруу полюска тиийэр таһаҕастарын айанньыттар бэйэлэрэ сатыы соһон сыралара-сылбалара быстыбыта. Тоҕо оннук буолбутай? Ама даҕаны, Сибиир сылгылара тымныыны тулуйар тулуурдаах сылгылар диэн сымыйа, миф эбит дуо?
Дьокуускай, Иркутскай, Красноярскай академическай институттарын саха сылгытын үөрэтэр учуонайдарын бөлөҕө өр сыллаах чинчийиилэригэр олоҕуран, Скотт эспэдииссийэтигэр англичаннар “Сибиирдэрин понитын” чахчы сыыһа аһата сылдьыбыттар диэн түмүккэ кэлбиттэр.
Айанньыттар суруктарыттан биллэринэн, Англияттан Антарктидаҕа тиийиэхтэригэр диэри уонна полюска айан кэмигэр сылгыларыгар соҕуруу сылааска сылдьар сылгыны аһатар аһы (от, эбиэс, маис) сиэтэллэрэ. Эспэдииссийэ 19 сылгыга 45 т. престэммит оту, 4 т эбиэһи, 6 т жмыҕы, 5 т уотурбаны атыыласпыта. Оттон сылгы тымныыны тулуйарга сөбө суох, намыһах иҥэмтэлээх астан ыран-дьүдэйэн барар.
Дьиҥинэн, бүгүн, аныгы билим үрдүгүттэн көрдөххө, Скотт Соҕуруу полюска айаныгар илдьэ барбыт сылгыларын хайдах аһатыахтаах этэй?
Хаар аннын өлбөт мэҥэ ото
Генетика чинчийиитэ этэринэн, билиҥҥи саха сылгыта сахалар соҕурууҥҥу өбүгэлэрэ XIII–XV үйэлэргэ олорбут Прибайкальеларыттан хаан тардар. Саха сиригэр кэлэн баран кылгас кэм иһигэр кытаанах тургутууну, эрчийиини ааһан, биһиги планетабыт биир саамай тымныы сирин усулуобуйатын тулуйар үөрүйэхтэммиттэрэ.
Кэлиҥҥи сыллар чинчийиилэрин түмүгэ сылгылар бытарҕан тымныыны тулуйалларыгар хонууга хаар анныгар күөхтүү тоҥмут элбэх иҥэмтэлээх бэссэстибэлэрдээх кэнчээри (криокорм) ото туһалыыра, көмөлөһөрө биллибитэ (Петров, 2011, 2017, Пак, 2019; Петров уо.д.а., 2020; Petrov et al., 2020).
Атырдьах ыйыттан кэнчээринэн үчүгэйдик аһаан, сылгылар алтынньыга төгүрүйэ уойаллар. Бу сыаларын кинилэр уһун кыһыны туоруур эниэргийэ оҥостоллор. Ону таһынан, саха сылгыта кыһыны быһа хаар анныттан хаһан аһаан, күөхтүү тоҥмут оттон эниэргийэ эбинэр. Хаары хаһан үрдүк хаачыстыбалаах аһы булунар кыаҕа – саха сылгытын ханна да суох ураты сыаналаах хаачыстыбата.
Маньчжур ата эмиэ хаары хаһан аһыыра биллэр. Онон, Антарктидаҕа сэниэлэрин, кыахтарын сүтэрбэттэригэр, хаар анныттан хаһан аһыыр отторугар баар, тымныыга адаптацияланар мэхэньиисимнэрин үлэлэтэр, элбэх эниэргийэ биэрэр бэссэстибэлэрдээх астарын солбуйар астара суоҕа. Тымныы сиргэ үүнэр үүнээйи кыһыҥҥа бэлэмнэнэн элбэх иҥэмтэлээх бэссэстибэни: белогу, углеводу, липидтэри, тымныыга тоҥмот сыа кислоталарын, битэмиини сайыҥҥытааҕар элбэҕи хаһаанар. Холобур, төбөлөнөр үүнээйигэ (злак) сайыҥҥытааҕар икки төгүл элбэх сыа кислоталара мунньуллар. Хаар анныгар күөх тоҥмут үүнээйи ити сыата сылгыга кыһын эбии эниэргийэ биэрэр (Dudareva et al., 2015; Petrov et al., 2016, 2020).
Ону таһынан саха сылгытыгар эмиэ күөхтүү тоҥор аҕыйах клетчаткалаах, элбэх белоктаах, сыалаах үкэр, боруу оттор сыаналаах ас буолаллар. Ыран быстыбыт сылгы үчүгэй хаһыы отунан аһаан, кылгас кэм иһигэр, 30–45 хонугунан өрүттэр, сэниэлэнэр, кыаҕырар.
Тыйыс тымныы усулуобуйатыгар кыыллар организмнара иммуннай систиэмэтин күүһүрдэргэ бэйэтин эниэргийэтин элбэх саппааһын туһанар (Корякина, 2020). Үөһэ ахтыллыбыт криокорм үүнээйилэрэ саха сылгытын очоҕоһугар үчүгэйдик буһаллар уонна организмнара тымныыны тулуйарын мэктиэлиир элбэх туһалаах бэссэстибэлэри биэрэллэр.
Хаар анныгар тоҥмут күөх үүнээйигэ ордук омега-3 полиненасыщеннай сыаларга киирэр альфа-линоленовай кислота элбэх. Бу сыа кислотата хаары хаһан аһыыр сылгы хаһатыгар элбэх мунньуллар.
Бу бэссэстибэ хаһыы отунан аһыыр сылгы сыатыгар эмиэ элбэх. Ол сылгы сыатын тымныыттан харыстыыр уратытын күүһүрдэр, этэ-сиинэ эниэргийэни оҥорор көдьүүһүн күүһүрдэр. Сылгы тымныыга ити тоҥмот сыаны мунньар мэхэньиисиминэн адаптацияланар.
Омега-3 кыладабыайа
Саха сылгытын төрүт олохтоох нэһилиэнньэ көлө эрэ быһыытынан туһанар буолбатах. Саха сылгытын этиттэн, үүтүттэн оҥоһуллубут бородуукталар нэһилиэнньэ доруобуйатын бөҕөргөтөр уонна олоҕун хаачыстыбатын үрдэтэр биир сүрүн аһа буолаллар. Ыаллар бэйэлэрин хааччыналларын таһынан, сылгы этинэн халбаһыны, атын да ас арааһын бырамыысыланнай производство оҥорон таһаарар.
Сылгыттан оҥоһуллубут ас бородуукталарыгар барыларыгар элбэх альфа-линоленовай кислота баар. Биллэрин курдук, омега-3 полиненасыщеннай сыа кислоталаах ас барыта доруобуйаҕа улахан туһалаах, үрдүк хаачыстыбалаах бородуукта буолаллар. Ол курдук, альфа-линоленовай кислотаттан синтезтэммит эйкозапентаеновай уонна докозагексаеновай кислоталар киһи сүрэҕэр, ньиэрбэтин систиэмэтигэр уонна бэссэстибэ атастаһыгар улахан көмөлөөхтөр. Эйкозапентаеновай кислотаттан артериальнай хаан баттааһынын намтатар, баспалыанньаны эмтиир, боруоҥханы кэҥэтэр, аллергияны кыччатар эйкозаноидтар диэн эттиктэр үөскүүллэр.
Хаар анныгар тоҥмут күөх хаһыы отунан сылгы этигэр-сиинигэр киирбит альфа-линоленовай кислотаттан атын сыаннай омега-3 бөлөҕөр киирэр сыа кислоталара үөскүүллэр.
Саха сылгытын аһылыгын чинчийэн баран үрдүк хаачыстыбалаах эти, сыаны ыларга сүбэлиибит:
- Бастатан туран, сылгы кыһыннары-сайыннары көҥүл сылдьан айылҕа аһынан аһыахтаах. Оттон селекциялыыр-племенной үлэ сылгы хаһар дьоҕурун сүтэрбэтигэр улахан суолта, болҕомто ууруохтаах;
- Иккиһинэн, хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар сылгыны үөрүнэн иитиигэ айылҕа аһын криокорму (өр сыллаах оттору ыһыыны) кытта дьүөрэлээн аһатыллыахтаах. Сылгы хаһан аһыыр мэччирэҥэ экологическай ноҕурууската ааҕыллан, сокуонунан көмүскэниэхтээх, сылгы хаһар сиригэр от үүнэр кыаҕын харыстыыр миэрэлэр ылыллыахтаахтар.
Түмүк
Билим чинчийиилэрин дааннайдарыгар олоҕуран, Роберт Скотт Соҕуруу полюска айанын эспэдииссийэтэ табыллыбатах биричиинэтинэн аттар мөлтөхтөрө буолбакка, аттарын аһылыктарын табан аһаппатахтара буолбут диэххэ сөп.
Ааспыт үйэ саҥатыгар Скотт илдьэ сылдьыбыт Сибиир сылгыларын аймаҕа буолар саха сылгытын хааныгар-сиинигэр биохимическай реакциялар хайдах баралларын, тымныыга хатарыллан элбэх туһалаах бэссэстибэлэммит кэнчээринэн аһыахтаахтарын туһунан аан дойду билимэ тиийэ илигинэн, англичаннар билбэттэрэ.
Сылгылара тымныыны тулуйарыгар наадалаах бэссэстибэлэрин соҕуруу сылгыга аналлаах хаппыт астан ылбатахтара. Ол түмүгэр сылгылара тымныыны тулуйбакка начаас быста ырбыттара, кыайан үлэлээбэт буолбуттара.
***
Англияҕа хорсун айанньыттарга пааматынньыктары туруорбуттара, кинилэр тустарынан кинигэлэр, номохтор айыллыбыттара.
Оттон билигин эспэдииссийэ өлүүтүгэр сылгылар буруйа суохтарын, кырдьыктарын таһаарар кэм кэллэ. Сылгы былыр-былыргыттан киһи эрэллээх аргыһа буолар. Сылгы үтүөтүнэн киһи планета саамай тымныы сирдэрин баһылаабыта.
2020 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр саха боруода сылгытын ахсаана 177 тыһ. тиийбитэ.
Владимир Степанов тылбааһа.
