1979 сыл... Сэргэлээх... Хайдах этэй?

Бу буолан ааспыт быһылааннары аныгы саха ыччата букатын да билбэт буолуохтаах, оттон онно быһаччы кыттыбыт дьон биллэрдик аҕыйаатахпыт буолуо.

Аныгы дьон, ыччат ону билбэтэ – бааламмат. Билигин ахтар-саныыр сэбиэскэй былааспыт саҕана, ити дьыала олох чып кистэлэҥ этэ. Ол туһунан кыратык да аҕыннахха “кыра куораттары тохтообокко утаарыллар” куттал үөскүүрэ. Оччотооҕуга үөскээн турар омуктар икки ардыларынааҕы сыһыаны, ол иһигэр батталы-атаҕастабылы эмиэ, анаан сырдатыы букатын суоҕун да кэриэтэ этэ. Арай бу кэнники кэмҥэ биирдии-иккилии кыракый ыстатыйа дуомнара тахсыбыттарын билэбин.

Оччотооҕу буолан ааспыт быһылааннар туохтан үөскээн тахсыбыттарын туһунан аныгы ыччат кыра эмэ өйдөбүлээх буоларын туһугар, ити кэминээҕи быһыыны-майгыны бэрт аҕыйах тылынан санаттахпына эрэ табыллыыһы.

Сэбиэскэй былаас муҥутаан сайдыбыт кэмэ – “тымныы сэрии”, социализм уонна хапыта­лыыһым систиэмэлэрин утары турсуулара муҥутаан турар кэмнэрэ этэ. Ити кэмҥэ дьоллоох Дьокуускай куората “Москва-80” олимпиада эмбилиэмэлэринэн, ойууларынан киэркэтиллэн аҕай турара.

Ол саҕана Дьокуускай куорат араас, элбэх бырамыысыланнай тэрилтэлэрдээх, кэлии киһи, үлэһит бөҕө тоҕуоруспут сирэ этэ. Киин куоракка саха ахсаана букатын аҕыйаҕын тэҥэ, “сахалар тугу да сатаабаттар, арыгыһыттар” диэн матыыптаан, үгүөрү хамнастаах үлэлэргэ “саа да тэбиитигэр” чугаһатыллыбат этэ. Биирдэ эмэ оптуобуска саха суоппарын көрдөххүнэ, улаханнык соһуйарыҥ.

Куоракка таас дьиэни тутуу балысханнык барара эрээри, онно хамнастаах, харчылаах кэлии дьоно олороллоро, боростуой тыа сахата онно саараммат да этэ.

Оттон күннээҕи олохпу­тугар-дьаһахпытыгар, дьо­ну кытта сыһыаҥҥа баттал, ата­ҕастабыл илэ көстө сылдьара. Онно туох да баһаа­ҕыр­дыы, була сатаан хараардыы суох, сааһырбыт куорат олохтоохторо ону бары да бигэргэтиэхтэрэ.

Куоракка маҕаһыыҥҥа, оптуобуска, киинэ тыйаатырыгар, дьон тоҕуоруһар сиригэр алҕаска сахалыы кэпсэттэххинэ, кынчыаттааһын, үөхсүү бөҕө буолара. Оптуобус иһигэр-таһыгар саха-кэлии диэн “кыргыһыы” да баар буолара.

Саха ыччата оннооҕор кү­рүлүүр күнүс куорат киинигэр уонна Сэргэлээхпитигэр эрэ куттаммакка эрэллээхтик күүлэйдиирбит. Онтон атын сирдэргэ, ордук куорат кытыытын диэки, Оробуочай бөһүөлэк, Гимеин, Авиапорт диэки сылдьарбыт кутталлаах этэ. Куорат пааркатыгар устудьуоннар сылдьыбат да этибит. Онно биирдэ эмэ барар буоллахха, хайаан да охсуһуулаах, хабырыйсыылаах буолара. Куоракка хас да эрэстэрээн баара да, онно саха сылдьара бобуулааҕын курдук этэ. Биирдэ эмэ киирдэххэ хайаттан дьиикэй киһи, чучунаа түспүтүн курдук көрөллөрө. Сонно тута официаннар кэлэн, “баһаалыста, эйэ дэмнээхтик айдаана суох тахсарбытыгар” көрдөһөллөрө.

“Тоҕо ол ааспыты барытын түөстүҥ?” – диэтэххитинэ, ити мин сүрүн кэпсээри гынар тиэмэм хайдах быһыыга-майгыга буолбутун өйдүүргэ төрүөт буолуо.

Ол саҕана оһуокайдыыры, араас сиэри-туому, алгыһы толорору оннооҕор университекка кытта боболлоро. Ол сыл саас СГУ ИФФ-тын (саха салаалара, устуоруктар) устудьуоннара биир сылаас киэһэ Орджоникидзе болуоссатыгар мустан оһуокайдаабыттарын, тута “тарҕаһыҥ, айдаан тахсыа” диэн тохтоппуттар этэ. Сарсыныгар факультеппытыгар тиийбиппит: деканат аана сабыллыбат, киирии-тахсыы, ыгыы-түүрүү, мөҕүү-этии бөҕө. Оһуокайы тэрийбит устудьуоннары үөрэхтэриттэн устуох буолан сааммыттара да, “улаханнык күүркэтимэҥ” диэн дьаһал кэлбитэ буолуо, айдаан тохтообута.

Хомойуох иһин, маннык балаһыанньа үөскүүрүгэр сахалар бэйэбит киирэн биэрээхтиирбит. Төрүөтэ – арыгы. Кэлин санаатахха, судаарыстыба оччоттон баччаҕа диэри, чопчу былаанынан, дьону-сэргэни соруйан арыгылатар бэлиитикэлээх эбит. Ол саҕана сарсыарда кыбартаал аайы баар арыгы маҕаһыыннара киһилии сэбэрэлэрин сүтэрбит арыгыһыттарынан туола түһэллэрэ. Ордук чуолаан, ити билигин да кыайтарбат автовокзал аттынааҕы итириктэр киһини сүгүн хаамтарбат буолаллара. Маннык сирдэргэ криминал быыстала суох тахсара.

Дэриэбинэҕэ-куоракка, үгэс курдук, охсуһууну кэлии дьон саҕалыыра, итирик саха кырбанара, ол кэннэ хайаан да тугу да өйдөөбөт, суукка бэйэтин көмүскэммэт, нууччалыы сатаан саҥарбат саха ыччата балыллан хаайыыга барара. Онтон сылтаан төһө ыччаппыт отуора хамсаан олоҕо алдьаммытын ким аахпыта баарай...

Ол саҕана бүтүн куорат үрдүнэн устудьуоннарга биир да киһилии култуурунайдык сынньанар сир суоҕа. Куоракка баар биир эмэ кулуупка саха ыччатын чугаһаппаттар этэ. Инньэ гынан, бэйэбит олорор уопсайдарбыт кып-кыараҕас фойеларыгар испиискэ маһын симэн кэбиспит курдук биир сиргэ туран эрэн үҥкүүлээн сордонорбут.

Сэбиэскэй Сойууска элбэх ахсааннаах, иллээх-эйэлээх араас норуоттар өйдөһөн-өйөһөн олороллорун туһунан хара сарсыардаттан күн киириэр диэри араадьыйанан, тэлэбиисэринэн аҕытаассыйалаан, кэпсээн өйбүтүн сүүйэр, төбөбүтүн эргитэр этилэр. Бары да өктүбүрүөнэк, пионер, хомсомуол оскуолатын ааспыт дьон, ону бүк итэҕэйэр этибит. Коммунизм сырдык идеалларынан сирдэтэн, үрдүк үөрэх кыһатын этэҥҥэ бүтэрэн, үлэһит киһи буолан, сэбиэскэй былаас үөрэтэринии, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаах, төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолар, дойдубут-норуоппут сайдарын туһугар туох баар күүспүтүн-күдэхпитин, ылбыт билиибитин барытын биэрэр ыра санаалаах этибит. Билигин, 42 сыл ааспытын кэннэ, ырыҥалаан көрдөхпүнэ, кырдьык да, биир өттүнэн сырдык, ыраас ыралаах олоҕу сэргэ күннээҕи хара дьай бииргэ ыаллаһан дьүөрэлэспит кэмнэрэ эбит.

Дьикти саас

Урукку сылларга холоотоххо, 1979 сыл Сэргэлээххэ саас бэрт дьиктитик, атыннык саҕаламмыта. Ити кэмҥэ ОКОД (оперативно-комсомольский отряд дружинников) диэн тэрилтэҕэ баҕа өттүнэн кыттыһан, милииссийэни кытта бэрээдэк көрүүтүгэр үлэлэһэрбит.

Мин “устуоруйа-филология факультетын ОКОД-н хамы­һаа­ра” диэн ботуччу соҕус дуоһу­настаах этим. Хамандыырым – бииргэ үөрэнэр уолум, Ньурба, устуорук Степан Ноговицын. Атын факультеттарга холоотоххо, биһиги ОКОДпут СГУ территориятыгар эппиэттээх милииссийэ куораттааҕы II отделениетын кытта “шефтэһэн”, былааннаахтык, үчүгэйдик үлэлиирэ.

Милииссийэни кытта алты­һан үлэлиир буолан, бу кэлэн иһэр саас криминальнай бала­һыанньатын аһара бэркэ билэрбит. Балаһыанньа тыҥаан иһэрэ биллэр этэ. Бастаан, устуорук дьон быһыытынан, “революционнай ситуация үөскээри гынна” диэн күлүү-элэк оҥосто сылдьан баран, кэлин дьиксинэн барбыппыт. Ол курдук, онно-манна кыра кыһарыйсыылар, охсуһуулар элбээн барбыттара. Наар “итирик СГУ устудьуоннара баппаттар” диэн буолан иһэрэ. Хас да охсуһууну биһиги тохтоппуппут, онно биир да СГУ устудьуона кыттыгаһа суох буолара, үксэ куорат оҕолоро уонна СПТУ-лар этилэр.

Биһиги, ИФФ-лар, ити кэмҥэ Ярославскай уулуссаҕа баар былыргы реальнай училище дьиэтигэр үөрэнэр этибит. Онтон олорор 14-с куорпустарыгар кэлэн истэхтэринэ, биһиги кыргыттарбытын кэлии дьон моһуоктуу сатаабыт, соһуспут, охсуолаабыт этилэр. Эбиитин, Сэргэлээхпит кэннигэр, Ойуунускай уулуссатын түгэҕэр куораттааҕы улахан таксопарк баара. Онно элбэх иирсээн, таксистары кытта охсуһуу буолбута. Сайсары баанньыгыттан суунан тахсан иһэр үс саха устудьуону улаханнык кырбаабыт этилэр, биир уолу “комаҕа сытар” диэбиттэрэ. Эмиэ ити кэмҥэ, куоракка маҥан дьүһүннээх “Москвич” массыынанан сылдьан нуучча уолаттара мас битанан устудьуоннары кырбаан баран куотан барар идэлэммиттэр эбит.

Балаһыанньа уустугуран иһэрэ. Устудьуон эйгэҕэ биллэн, аптарытыаттанан эрэр, тыллаах-өстөөх, сытыы-хотуу Кобяков диэн уолу (мин истэн эрэ билэр этим) “Студенческай” маҕаһыын аттыгар икки оскуола оҕото (14-15 саастаах), ааһар иһэн киһини, кэнниттэн өтүйэнэн төбөҕө охсон өлөрбүттэрэ. “Ону бэйэтэ 17-с куорпуска баахтаҕа кэлэн кэпсии туран охтон түһэн өлбүт үһү” диэн кэпсээн СГУ-ну тилийэ сүүрбүтэ.

Эбиитин, криминальнай балаһыанньаны хас саас аайы буолар маёвкалар уустугурдаллара. Саха ыччата оройуонунан түмсэн тыаҕа сынньана, күүлэйдии тахсара. Оннук “сынньалаҥнар” үксүгэр арыгылаан баран охсуһуунан түмүктэнэллэрэ эмиэ элбэх буолара.

Ити курдук бииртэн биир буолар быһылааннар түмүл­лэн, 1979 сыл сааһыгар Сэргэлээххэ хайдах эрэ үөһэттэн нүһэрдик ыга баттыыр уустук майгы түбүлээбитэ. Кырдьаҕас милииссийэ үлэһиттэрэ дьиксинэн сэрэт да сэрэт буолаллара. “Кутургуйа куулайан-куулайан баран биирдэ үчүгэй соҕустук тоҕо тэбэрэ буолуо, бэлэм сылдьыҥ” диэн куттууллара. Мунньах аайы бэрээдэги ирдээ да ирдээ...

СГУ-га хомсомуол, профком, ОКОД биир уопсай мунньаҕар балаһыанньаны билиһиннэрэн баран “сиэссийэ бүтэрэ кыра хаалла, устудьуон үксэ дьиэтигэр тарҕаһан эрэр” диэн отчуоттаабыппын өйдүүбүн.

1979 сыл,

бэс ыйын 11 күнэ!

Дьэ, туохтан саҕаламмытай?

Кэлин суукка истибиппинэн, хас да устудьуон уол кыргыттары кытта Ойуунускай уулуссатыгар күүлэйдии сырыттахтарына, били маҥан “москвичтаах” уолаттар сүүрдэн кэлэн, мастаах ыстанан тахсан сынньан барбыттар.

Биир уол мүччү туттаран СГУ 13-с куорпуһугар кэлэн тыллаабытыгар, устудьуоннар элбэх буолан уулуссаҕа тахсыбыттар. Кырбаммыт уолаттары өйөөн-убаан кэлэн истэхтэринэ, үүт-үкчү кырбаабыт киһиэхэ майгынныыр киһи (кырбаммыт уолаттар эппиттэринэн) “Сайсары” эрэстэрээн иннигэр табахтыы турар эбит. Ол СГУ-га элиэктиригинэн үлэлиир, Молдавияттан сылдьар Зарубин диэн киһи эбит этэ.

Уолаттар ол киһини кырбаан баран, били киирэллэрэ бобуллар эрэстэрээҥҥэ көтөн түһэн кыратык айбардаабыттар, таарыйа арыгы-пиибэ былдьаабыттар, дьону да “дапсыйбыт” буолуохтарын сөп. Ол кэннэ дьиэлэригэр уопсайга киирбиттэр.

Киэһэлик хоспутугар мустан миин буһарынан иһэ олордохпутуна, эмискэ саа тыаһа тоҕо барда. Сонно түннүгүнэн өҥөс гынан көрбүтүм: 14-с куорпус иннигэр волейболлуу сылдьар оҕолор, үксүлэрэ кыргыттар, куорпустарынан куотан эрэллэр эбит. 14-с уонна 17-с куорпустар икки ардыларыгар ол кэмнэргэ туора эргэ саһархай дьиэлэр бааллара, ол диэкиттэн биир саалаах киһи тугу эрэ хаһыытыы-хаһыытыы кэлэн иһэрэ.

Мин хамандыырым Степа Ноговицынныын аллара сүүрэн түспүппүт. “Ол кэмҥэ били киһи эмиэ саанан ыппыта” дииллэрэ да, ону мин истибэтэҕим. 14-с куорпус кирилиэһигэр тахсыбыппытын кэннэ, арай 13-с корпус диэкиттэн: “Сахала-ар! Өлөрдөҕүнэ биир эрэ киһини өлөрүө. Вперед!” – диэн бэрт суон, чөллөркөй хаһыы иһиллээтин кытта, таһырдьа баар дьон бары биир киһи курдук иннибит диэки түһүнэн кэбиспиппит.

Манна мин бэйэм олохпор биир саҥа суолу арыйбытым... “Управляемая толпа” диэн үгүс өрө турууларга, өрөбөлүүссүйэлэргэ туттуллар ньыманы.

Кэлин суукка билбиппинэн, ол Зарубин диэн Молдавияттан сылдьар СГУ элиэктиригэ буруйа суох кырбанан баран, ону устудьуоннартан саалаах иэстэһэ сылдьар эбит. Ыччат халҕаһата Зарубиҥҥа чугаһаан истэҕинэ, “уонча саастаах уол оҕо кэлэн биир пачка ботуруон биэрдэ” диэбиттэрэ. Зарубин онтон иккитэ куттаан ыппыта.

14-с куорпус иннигэр теплотрассаны туораан иһэн, хараҕым кырыытынан биир уол төбөтүн икки илиитинэн өйөөн олорорун, хаҥас илиититтэн хаан таммалыырын көрөн ааспытым. Сонно “биир уолу төбөтүн халты ыппыттар” диэн сурах тилийэ сүүрбүтэ. Кэлин суукка биллибитинэн, ол уол кулгааҕын эминньэҕэр хас да сиринэн доруобунньук хатаммыт эбит этэ.

Элбэх буолан Зарубины эккирэтэн 17-с куорпус таһыгар баар икки этээстээх дьиэҕэ тиийбиппит, милииссийэ кэлбит этэ. Сотору дьону хаайар будкалаах, эрэһээҥки түннүктээх “воронок” массыына кэлбитэ. Биһиги, ОКОД-тар, милииссийэлэри кытта иһирдьэ киирбиппит...

Арай, аймалҕан буолбутугар көрбүтүм: ол дьиэ 14-с куорпус диэки улахан хоһугар биир киһи умывальникка хаанын сууна турара. Хос иһигэр хас да саха уола, эргэ дьиэ сиргэ тиийэ тимирбит түннүгүн тоҕо тэбэн киирэн, ол киһини саайталыы сылдьан, милииссийэлэри көрөн тохтообуттар.

Ол хос нууччаларын милииссийэ уонна ОКОД уолаттара биирдии-биирдии таһырдьа таһаартаабыттарын, мустубут устудьуоннар, милииссийэ уолаттарын киэр хаһыйан баран, кыратык “дапсыйбыттарын” кэпсээбиттэрэ. Нууччалары “воронокка” симэн КПЗ-га илдьибиттэрэ. Оттон Зарубины иккис этээстэн биир элбэх оҕолоох нуучча дьахтарыттан булан илдьибиттэрэ.

Биһиги таһырдьа тахсыбыппыт: милииссийэ бөҕө мустубут. Икки улахан баһаарынай массыына кэлэн тураллара, бука, устудьуоннары уунан тыктаран ыһаары дьаһаммыттара буолуо. Формата суох, хара тирии кууркалаах Дьокуускай куорат милииссийэтин начаалынньыгын (сыыспат буоллахпына, Госходжиев диэн быһыылааҕа) икки саха уола икки илиитин кэдэрги тардан баран: “Че выступаешь? Кто ты такой?!”—диэн баргыйбыттарыгар, “я начальник горотдела милиции, полковник Госходжиев,” – диэн эппэт кэлэҕэй буола титирээбит куолаһын истэн күлэ санаабыппын өйдүүбүн. Уҥуоҕунан кыра гынан баран, мунньахтарга сүрдээх буолар этэ. Уолаттар ону ыытан кэбиспиттэрэ.

Кыра мунньах буолбута, устудьуоннар уоскуйа быһыы­тыйбыттара. Ол саҕанаа­ҕы СГУ биир муҥур тойоно, баартыйа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Лимонов тылбай-өспөй буолан, тарҕаһыы буолан барбыта. Эмискэ 17-с куорпус аһаҕас түннүктэриттэн “биир киһи куотта” диэн аймалҕаны таһаардылар. Кэлин суукка биллибитинэн биир киһи “субуоталаан” баран утуйа сытан, айдаантан куттанан куотаахтаабыт эбит. Ону устудьуон халҕаһата эккирэтэн тиийэн, ситэн, билиҥҥи медфак аттынааҕы бадарааҥҥа үлтү тэпсэн кэбиспит этэ.

Мин тиийэрбэр икки эдэр нуучча милииссийэ уола ол киһини атахтарын устан бадараантан хостуу сылдьаллара.

Ити кэмҥэ уулуссаҕа аны устудьуоннар халҕаһаларын ортотунан баһаарынай массыына сүүрдэн киирбитигэр, биир уол суоппар өттүттэн подножкаҕа ойон тахсан: “Куда прешь, здесь же люди!” – диэбитигэр, суоппар: “Пошел, вон, обезьяна!” – диэн баран массыынатын аанынан түҥнэри аспыта. Хата, бэрт кыанар саха уола түспэккэ тутуһан хаалбыта. Сонно, хас да харса суох саха уола массыына иннигэр турунан кэбиспиттэрэ. Массыына дьону тэпсимээри тохтообутугар, тула өттүттэн кирпииччэнэн, тааһынан тамнаан барбыттара. Иккис баһаарынай массыына “дьонун быыһыы” кэлэн баран бадарааҥҥа батыллан хаалбытын, аны ону “сэриилээһин” саҕаламмыта. Баһаарынньыктар “тосторун ылан” барбыт этилэр. Мин ону өйдөөн көрбөккө хаалбытым.

Арыый уоскуйан, сүбэлэһэн баран, хомсомуол салайааччылара, профсоюз чилиэннэрэ уонна биһиги, ОКОД-тар, тоҕонохпутуттан ылсыһан устудьуоннары Сэргэлээх диэки сыҕайан илдьэн истэхпитинэ, “саллаатта-ар!” диэн аймалҕан буолла. Көрө түспүппүт: Ленин бэрэспиэгэр, “Лена” кинотеатр аттыгар перекрестокка, билиҥҥи борокуратуура дьиэтин иннигэр тохтообут икки байыаннай массыынаттан саллааттар ыстаҥалаһан тахсан биһиги диэки сүүрэн иһэллэр. Төбөлөрүгэр сирэйдэрин харыстыыр быласымаас “забралолаахтар”, щиттээхтэр, үксүлэрин илиилэригэр эрэһиинэ дубинкалаахтар. Адьас, устудьуоннары дьарыйардыы оҥостон иһэллэр. Ону көрөн, тута, хапыталыыстыы дойдуларга полициялар эйэлээх демонстрациялары ыһалларын, кырбыылларын саныы түспүтүм. 60-ча сэбилэниилээх саллаат саппыкытын да тыаһа дьулаан этэ.

СГУ-га биллэр, убаастанар хомсомуол, профком салайааччылара саллааттары тохтотоору утары барбыттара. Биһиги “кэпсэтэн быһаарсар инилэр” диэн устудьуон халыҥ халҕаһатын күөйэн турбуппут.

Ол эрээри, саллааттарбыт бэрт кылгас кэмҥэ тохтуох курдук гынан иһэн, били “быһаарса” тиийбит аптарытыаттарбытын дубинканан быһыта сынньан кэбистилэр. Ол кырбаныыны уҥуоҕунан арыый үрдүк, бөҕө-таҕа устудьуон, кэлин солбуллубат дьокутаат, Ил Түмэн урукку спикерэ А.Н. Жирков балай да уһуннук тулуйан турбутун көрбүтүм.

Саллааттар Кылаабынай куорпус таһыгар баар ханаабаҕа кэлэн тохтообуттара. Ону кытта устудьуоннар кирпииччэнэн, тааһынан, маһынан, туох түбэһэринэн тамнаан барбыттара. Манна биир түгэни умнубаттыы өйдөөн хаалбыппын. Мин биир кирпииччэ аҥаарын ылан, оҥостон-оҥостон баран, маҕыйа түһэн быраҕан тиэрдибэтим. Ол кэмҥэ аттыбар турар бэрт бөҕө-таҕа көрүҥнээх, харытын ньыппарыммыт, киһи эрэ хараҕар быраҕыллар хап-хара, хойуу баттахтаах устудьуон кыыс оҕото биир бүтүн кирпииччэни олус олуонатык тутан бырахпыта саллааттар ортолоругар тиийэн ньим гына түспүтэ. Дьэ күүс да күүс. Төһө да кааскалаахтарын иһин, сэрэйдэххэ, кими эрэ кэһэппит буолуохтаах. Билигин испэр ол кыыһы “ханна эрэ бэрт үчүгэй ийэ-эбэ буолан олордоҕо” дии саныыбын.

Биһиэхэ ИФФ-га, 14-с куорпуска бэркэ ытыктанар, убай кэриэтэ саныыр Антон Борисов диэн устудьуон уолбут аҕыс каадырдаах аппараатынан киинэҕэ устар идэлээҕэ. “Ол саллааттар дьону сырсалларын, дубинканан кырбыылларын аппа уҥуор өттүттэн киинэҕэ устан ылбыт үһү” диэн кэпсээн баара. “Ол киинэтин 14-с куорпус оҕолоругар көрдөрөн баран, бары көрөн олордохторуна уматан кэбиспитэ” дииллэрэ. Төһө кырдьыгын билбэппин.

Арыый да уоскуйуох курдук буолан истэхпитинэ, биир лейтенант: “Вперед, ребята!” – диэн хамаандалаата, ону кытта саллааттар чугас турар дьону дубинканан саайталаан, “атаакалаан” бардылар. Ону кытта уопсай куотуу буолла. Ол кэмҥэ ким эрэ: “14-с куорпус иннигэр төгүрүйэн баран, хамаанданан бииргэ тахсан кэһэтэлээн биэриэҕиҥ, тимиринэн-маһынан сэбилэниҥ!” – диэн ыҥырарын истэн аһарбытым.

Сайын Кылаабынай куорпус аттыгар, уопсайдарга өрөмүөн бара турар буолан, мас, тимир арматура элбэх. Устудьуоннар сэбилэнэн барбыттара. Манна эмиэ биир күлүүлээх түгэн буолла... Евсеев Саша диэн ис-иһиттэн дьээбэлээх устуорук устудьуон уол саллааттарга утары сүүрэн тиийэн: “Солдаты, на кого идете? На народ идете! Опомнитесь!” – диэн “уоскута” сатаан баран куорпуска төттөрү куотан кэлбитэ көрөргө көрүдьүөс этэ.

14-с куорпуска киирэр үрдүк кирилиэс таһыгар хас да кыыс хаалбыта. Кинилэри “куорпуска киириҥ” дии сатаабыттарын, “биһигини хайыахтарай?” диэн өсөһөн киирбэтэхтэрэ. Ону узбек саллааттар кэлэн дубинканан кырбаан барбыттарын, биир Уварова диэн уһун баттахтаах кырасаабысса кыыһы, ИФФ устудьуонкатын, баттаҕыттан аллара соһон түһэрэн охсуолаабыттарын көрөн, уолаттар туох да хамаандата суох таһырдьа тахсан “дайбаһан” барбыттара. Хойутаан да буоллар, атын куорпустартан устудьуоннар кэлэн, дьэ, хабыр хапсыһыы манна саҕаламмыта. Дубинканан, маһынан, тимиринэн. Хаһыы-ыһыы, маатыра-үөхсүү тигээйи уйатын тоҕо тарпыт курдук өрө оргуйа түспүтэ. Хаан-билик буолбут дьон элбээбитэ. Ордук саллааттар кэһэйбиттэрэ, төһө да щиттээх, кааскалаах буолбуттарын иһин, мас аата мас, тимир аата тимир. Онно сөхпүтүм: били үһүйээннэргэ, олоҥхолорго ахтыллар сэриигэ киирэр ииримтийии-илбиһирии манна баара. Устудьуоннар сирэйдэрэ-харахтара турбута дьулаан этэ.

Саллааттар үрдүлэригэр 14-с куорпус аһаҕас түннүктэриттэн араас мал-сал, курууска, бытыылка ардах курдук таммалаабыта. Билигин киһи санаан күлэр: 14-с куорпус ытыктанар вахтера тетя Агаша: “Уолаттар маспын, маспын төнүннэрээриҥ! Хайаан да төнүннэрээриҥ!” – диэн аантан быга-быга хаһыытыыра. Ол кини куорпуска киирэр ааны түүн олуйар балай да суон, бөҕө-таҕа маһын харыһыйар. Ол харыстыыр маһа саллааттар төбөлөрүн үрдүгэр тохтоло суох “үлэлии” сылдьарын көрөн, испэр күлэ санаабыппын өйдүүбүн.

Ол хапсыһыы кэмигэр кирилиэс ойоҕоһугар биһиги ОКОД-тар бэркэ убаастыыр, сөбүлүүр киһибит, милииссийэ II отделениетыгар Сайсарыга үлэлиир, Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ, милииссийэ майора Петелин оҕонньор мунна хаан бөҕө буолан баран, төбөтүн икки илиитинэн өйөөн сиргэ олороро. “Скорайы ыҥырабын дуо?” диэбиппэр, батынан кэбиспитэ. Ону тетя Агашаҕа туттарбытым. Кырдьаҕаһы улаханнык аһыммытым.

Ол кэннэ онно-манна үлтү кырбаммыт саллааттар кыа хаан буолан олороллорун, бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн сылдьалларын көрбүтүм. Биир саллаат саҥа хаһыллыбыт ханаабаҕа олох да хаанынан уста сытарын атын саллаат бүөбэйдии олороро.

Кылаабынай куорпус куорат диэки өттүгэр, билиҥҥи М.Аммосов пааматынньыгын аттыгар, милииссийэлэр 2 эрээтинэн тураллара. Аны милииссийэ оскуолатын курсааннара кэлбиттэр. Бу сырыыга форматын кэтэн, эмиэ кукаакы курдук дуоспуруннаахтык туттан, били милииссийэ начаалынньыга Госходжиев “сыаналаах” баҕайытык хаама сылдьарын сонньуйа көрбүтүм. Дьон халҕаһатын быыһыгар билэр уолаттарбын көрөн: “Хайа, туох буолла, тоҕо тураҕыт?“ – диэн ыйыппыппар, “тутуллубут устудьуоннары барыларын босхолоон аҕаллаххытына эрэ тарҕаһыахпыт” диэбиппит, ону кэтэһэн турабыт диэтилэр.

Чаас аҥаара курдук буолан баран, хас да милииссийэ массыынатынан тутуллубут устудьуоннары, барыта 20-ччэ киһини быһыылааҕа, аҕалбыттарын кэннэ, куорпустарбытынан тарҕаспыппыт.

Ити кэннэ мин ийэбин “Өлүө­нэ очуостарыгар” күүлэй­дэтэ өрүс пуордугар илдьэн теплоходка олордон баран, сарсыарда эрдэ оптуобуһунан төннөн иһэн нуучча эмээхситтэрэ кэпсэтэллэрин истэбин. Мин диэки куттаммыттыы көрө-көрө: “Вчера студенты ЯГУ восстали. Говорят, армией подавили, солдатами, говорят, из автомата стреляли, говорят, даже жертвы есть! Вот ужас!” – дэһэллэр.

Сарсыарда 7 аҥаар саҕана куорпуспар кэлбитим: урут ити кэмҥэ муусуканан, кэлиинэн-барыынан оргуйа турар Сэргэлээҕим киһи “дьик” гыныах курдук уу чуумпу. Түүннэри “түбүгүрбүт” устудьуоннар кытаанахтык утуйа сыталлар. Хоспор киирэн, оҕолору уһугуннарымаары сэрэнэн чэйдии олордохпуна, 14-с куорпус иннигэр, били тутуллубут дьону тиэйэр милииссийэ “воронога” кэлэн турар эбит. Онтон майор Кокорин диэн Сайсарыга милииссийэ II отделын начаалынньыга кэлэн, хамандыырым Степа Ноговицыны кытта борокуратуураҕа илдьибитэ.

Баран иһэн 13-с, 17-с куорпустартан уолаттары “ылбыппыт”. Борокуратуураҕа хойутаан тиийбиппит. Мунньах бүтэн хаалбыт этэ. Мунньаҕы Василий Колмогоров, Макар Яковлев салайан ыыппыттарын кэпсээбиттэрэ. “Дьэ, уолаттар, атыйахтыы аймыыр алдьархайдаах улахан айдааны таһаардыгыт. Обкуомтан “туох да национализма суох, улахан хомуур, бытовой охсуһуу курдук көрдөрүллүөхтээх” диэтилэр. Онон, кытаатыҥ, элбэх нуучча устудьуона кыттыбытын курдук көрдөрүҥ, нуучча устудьуон уолаттара эмиэ сылдьыспыттарын курдук кэпсэтэн, көрдөһөн испииһэккэ киллэртэриҥ, төһө кыалларынан айдаана суох. Уонна саллааттар сэптэрин-сэбиргэллэрин барытын хомуйан, улика оҥорон борокуратуураҕа аҕалыҥ!” – диэбиттэр этэ.

Чахчы, кэлин суукка эппиттэринэн, охсуһууга 20 % нуучча устудьуона кыттыспыт курдук оҥорбуттар этэ. Онон ханнык да национализм суох “оҥоһуллубута”. 14-с куорпус иннигэр саллааттар хаалларбыт щиттэрин-кааскаларын, малларын-салларын 4 куулу хомуйан борокуратуураҕа туттарбыттара.

Дьэ, ол кэннэ доппуруос-силиэстийэ бөҕө саҕаламмыта, ОКОД хамыһаарын быһыытынан быһаарыы сурук бөҕөнү суруйбутум. КГБ-га ыҥырыллан сырыттахпытына, биир кыра уҥуохтаах гынан баран киппэ соҕус саха уола, нуучча сотрудниктарыгар киһиргээн, хаста да быарга биэртэлээбитэ. Кэлин кинини үөһээ бүлүүлэр ыһыахтарыгар көрсөн “иэстэспитим”.

Ити күн киэһэтигэр “Голос Америки” араадьыйа ханаалыгар: “Нуучча неоколониальнай бэлиитикэтин тулуйар кыахтарыттан ааспыт саха бастыҥ ыччата, университет устудьуоннара, маассабай бырачыаһы биллэрбиттэрин байыаннай күүһүнэн уонна милииссийэнэн бэрт хабырдык хам баттаатылар”, – диэн биллэрбиттэрин элбэх киһи истибит этэ.

Мин 42 сыл анараа өттүгэр илэ харахпынан көрбүппүн, эт кулгаахпынан истибиппин, убаан эрэр мэйиибэр туох иҥэн хаалбытын, эбиитэ-көҕүрэтиитэ суох хайдах баарынан тиэртим.. Буолбут түгэни барытын суруйбатым.

Бүтэһигэр биир бэйэм маннык түмүккэ кэллим.

Бастатан туран, оччотооҕу Сэбиэскэй былаас салалтата баһылыыр-көһүлүүр омук өттүттэн кыра норуоттарга баттыгастаах сыһыаны билэрэ чахчы. Ол эрээри ону утарар маннык хамсааһын тоҕо тэбиэн түһээн да баттаппатах буолуохтаах. Аатырар КГБ, милииссийэ бу маннык түгэҥҥэ букатын бэлэмэ суохтара, үлэлэрин кыайбаттара, кыра-хара арыгыһыттары эрэ уодьуганныыр таһымынан муҥурданаллара ырылыччы көстүбүтэ.

Ол саҕанааҕы ыччакка кыра эрдэҕиттэн ыытыллыбыт идеология, “бастаан төрөөбүт дойдугун санаа, ол эрэ кэнниттэн бэйэҕин...” диэн иитии-үөрэтии иҥэн сылдьара, ол иирсээни сымнаппыта, содулун кыччаппыта саарбаҕа суох.

Буолар буолбутун кэннэ ол саҕанааҕы баартыйа обкуомун салалтата, хата, сөптөөх дьаһалы ылан, иирсээн “национальнай” кырааскатын барытын сууйан абыраабыт. Өскөтүн бу айдаан хайдах баарынан киэҥник иһиллэн хаалбыта буоллар, элбэх киһи дьылҕата алдьаныа, норуоппут олус ыарахан охсууну ылыа эбит.

Бу ыстатыйабар ол ааспыт олох наар мөкү өрүттэрин эрэ көрдөрдүм быһыылаах. Дьиҥинэн, Сэбиэскэй былаас үтүө холобурдара, киһи киһиэхэ доҕордуу, киһилии ыраас сыһыана ол куһаҕаны куоһарар холобурун төһө баҕарар аҕала туруохха сөп этэ да, ол атын тиэмэ.

Бэйэм тус баҕа санаам, бу 40-тан сыл анараа өттүгэр буолбут хамсааһын туһунан ким эрэ архыыбы хаһан, докумуоннары хостоон аныгы ыччакка тиэрдэрэ буоллар, үйэлэргэ умнуллубат үтүө дьыала буолуо этэ.

Чэ, ити курдук, бэрээдэгэ суох соҕус, онтон-мантан ойутан аҕалан, баҕар, сыыһа-халты өйдөбүлү да кыбыппыт буоллахпына, бырастыы гынаргытыгар көрдөһөбүн.

1979 с. СГУ

историко-филологическай факультетын устудьуона Владимир Тимофеев.