Сандал сааһы чугаһатар кэрэ сибэкки – тюльпан

 

Вячеслав Санников, бэйэ биисинэһин тэриммит урбаанньыт:

– Уруккуттан даҕаны бэйэбит дьарыктаах буолуохпутун ыраланар этибит. Билиҥҥи кэм ирдэбилинэн эбии дохуот киллэринээри. Эбиитин, бу хамсык кэмигэр түөрт муннукка хаайтаран дэлби муунтуйбуппут. Араас хайысханы бары үөрэтэн көрдүбүт, “дьон тугунан дьарыктанар эбитий?” диэн ырыттыбыт, сыаналаатыбыт. Иис-уус өттүн талыахпытын, хайдах эрэ, бэйэбит биирдиилээн эрэ дьарыктанар курдук буолан тахсабыт. Онон, дьиэ кэргэнинэн: оҕолуун, төрөппүттүүн бары – бииргэ түмүллэр дьарыкпытын көрдөөн-көрдөөн баран, тюльпаны үүннэриигэ иҥнэ түспүппүт. “Киһи кыһыҥҥы чуҥ­кук күннэри үүнээйи олор­дуу­тугар биллибэккэ атаа­рыыһы” диэн. 

Сайын оҕуруокка сылдьарбын сөбүлүүбүн. Оҕуруот аһынан дьарыктанан көрбүтүм да – табыллыбатаҕа. Аны кэргэним Надежда иккис оҕотун көрөн олорор кэмигэр дохуоппут биллэ кыччаабыта. Онон, социальнай хантараакка хапсаммыт, 250 тыһ. солк. көмө харчыны ыламмыт үөрүүбүт үксээбитэ. Дьарыкпыт туга-ханныга биллибэт эрдэҕинэ, сайын гараас уонна гарааспытыгар 36 кв.м иэннээх салҕааһын туттубуппут. Онон, сибэкки олордорбутугар усулуобуйабыт эппиэттэһэр этэ. Хантараак харчытынан сып-сап оборудование атыылаһан, күһүн кыл-мүччү туруорбуппут. Мин Новосибирскайга питомникка анаан баран үөрэнэн кэлбитим. Ол кэннэ күһүҥҥүттэн бэлэмнэнии үлэтин барытын ыытан, Саҥа дьыл өрөбүллэригэр сибэккилэрбитин олордон барбыппыт. 

10-ча тыһыынча умнаһы сакаастаабыппыт. Мантан 10 %-на син биир буортуйбут эбэтэр ыарыылаах буолар. Онтон үчүгэйин наардаан ылаҕын. Тюльпан барыта Голландияттан кэлэр, Арассыыйа киин куораттарын биллэр питомниктара тарҕаталлар. Биһиги биир оннук питомнигы кытта быһаччы үлэлэһэбит. Аны баартыйа кэллэр эрэ, Россельхознадзорга хаачыстыба хонтуруолун ааһаҕын, көҥүл ылаҕын. 

 

Сибэкки олордуута хас да түһүмэҕи ааһар. Сөптөөх тэмпэрэтиирэни тутуһуу, көрүү-харайыы, силис тартарыы. Барыта бириэмэлээх, кэмнээх-кэрдиистээх. Күн ахсын киирэ-тахса сылдьан онон түбүгүрдүбүт. Сибэкки түргэнник, балтараа ыйынан ситэр. Сүрүнэ – микрокилиимэтин тутуһуохха наада. Иһиккэ турар буолан, умнаһа саһаран барда да, уутун уларытан иһэбин. Оннук гымматахха сытыйан хаалыан сөп. Элбэх уу баранар буолан, бодобуоһунан тиэйтэрэбит. Онон, бу кыһыны быһа “уунан оонньоон” таҕыстыбыт. Онтун кыайдаххына эрэ, кыаллар буоллаҕа. Бастаан ууну солуурунан таһаары “ээхпин эппитим”, кэнники носуоһунан бырахтарар буолбутум. Гарааһым дьиэбиттэн син тэйиччи турар. Сөптөөх тэмпэрэтиирэни тутустуҥ эрэ, тюльпан олус үчүгэйдик үүнэр эбит. Оттон кыратык сыыстардыҥ да – сибэккиҥ хаачыстыбата мөлтүүр, эриллэр, кууран-хатан хаалар. 

Бастаан улаханнык быһаар­сыбат буоллахпыт дии, “ити өҥ үчүгэй, бу өҥ үчүгэй” дии-дии, ылбыппыт. Иккилии өҥ­нөө­ҕөр тиийэ. Онтубут суортара күүскэ арахсар эбит: “түргэнник, бытааннык ситэр” диэн. Биһиги сорох сакааспыт “Авангард” эрдэ ситэр буолан, олунньу саҕана үнүгэстэрэ тахсан бардылар. Ыксаатыбыт ээ. Көрдөхпүтүнэ, сибэккилэрбит кырачаан баҕайылар. Хайыахпытый, Тапталлаахтар күннэригэр түбэһиннэрэн, бастакы сибэккилэрбитин кыбыста-кыбыста вазаҕа уган, киэргэтэн эҥин атыылаан бардыбыт. Арай аҕыйах хонугунан хаартыскалар кэллилэр. Били сирбит-мыыммыт сибэккилэрбит, хата, ыалларга тиийэн кимнээҕэр да тыыллан-хабыллан тахсыбыттар, тэрбэччи арыллыбыттар, омуннаатахха, кыра оҕо сирэйин саҕа буолбуттар! Өссө, сэбирдэхтэрэ хос-хос силбэһэннэр, роза сибэккигэ майгынныыр буолбуттар, аны сыттара диэн дыргыйан туох да мааны үһү. Ону көрөн наһаа үөрдүбүт, соһуйан эрэ хааллыбыт. Биһиэхэ биир да тюльпан сыта суохха дылы. Дьиэлээхтэргэ тиийэ сырыттыбыт, кырдьык, киирээти кытта сибэкки минньигэс дыргыл сыта саба биэрэр эбит. Килийиэннэрбит астыммыттар, үөрбүттэр-көппүттэр, сирэйдиин-харахтыын сырдаабыттар. Онно өйдөөтүбүт ээ, бу бэйэ үүннэрбит сибэккитэ ханна да уһун айаны айаннаабакка, сөмөлүөтүнэн көппөккө, этэргэ диэри, тута дьон илиитигэр киирэр буоллаҕа. Аны үүммүт сириттэн атын сиргэ тиийдэҕинэ, дьэ, сүмэтин ситэр, арыллар, туох баар кэрэ дьүһүнүн көрдөрөр, дыргыл сытын таһаарар эбит. Холобур, кэлии сибэкки дьиэҕэ кэллэр эрэ кэхтэн барар дии. Аны тыллан тахсыыта бэйэтэ ураты процесс буоллаҕа, дьиэлээхтэр күн ахсын ону кэтээбиттэр. Ситэн, силигилээн, тупсан, дьон хараҕын төһөлөөх үөрдүбүтэ буолуой? 

 

Тюльпаммыт хаартыската бассаабы тилийэ көттө, аны былдьаһык курдук буолан хаалла. Эрдэ үүммүт сибэккилэрбитин быһан ылан холодильниктарга уган кэбиспиппит. Кулун тутар 8 күнүгэр диэри тиийиэхтээх. Билигин суордуттан тутулуга суох тюльпаннарбыт тахсан эрэллэр. Аҕыйах хойукку суортарым эрэ күөҕүнэн көрөн тураллар. Кууһунан атыыга биир дьөрбөнү 80-нуу солкуобайга биэрэбит. Маҕаһыыннар кууһунан ылан эрэллэр, бу куоракка биир баартыйаны туттардым. Биһиги билигин устуукатынан мөһөөхтүүгэ биэрэбит. Манна миэстэтигэр кэлэн бэйэлэрэ талан ылаллар, луковицалыын-тойдуун. Умнастаах уһуннук турар. Бырааһынньык саҕана 120-лии гыныахпыт. Тыа сиригэр олорор буоламмыт, дьон да сибэкки атыылаһа үөрэнэ илик буоллаҕа... Дьокуускайга ыйыталастахха, кэлии сибэкки 130 солкуобайтан чэпчээбэт эбит. 

Былааммыт диэн... Үүннэ­рии чааһыгар сорох технологията кыайтарбакка турар. Холодильник турар уонна сибэкки үүнэр сирэ тус-туһунан буолуохтаах. Биһиги 2 кыраадыс сылааһы тутуһан, гарааспытыгар харайабыт, оттон үүнэр сиригэр 16 кыраадыһы тутабыт. Онон, кэҥэттэр гына толкуйданыахтаахпыт. Бу гарааспын да туттарбар үп-харчы бөҕө бараммыта. Муҥ саатар, ол кэмҥэ тутуу матырыйаалын сыаната ыараан хаалбыта дии. Үксүн бэйэбит туппуппут. Биһиги гидропоника ньыматын туһанан уунан үүннэрдэхпит дии. Аны урукку технологияны үөрэтэн, опилкаҕа уонна кумахха үүннэрэн көрөөрү гынабыт. Хайата ордук табыгастааҕын быһаарыахпыт. Уонна автоматизированнай оҥостор, уу-хаар өттүгэр толору хааччыйыыны киллэрэр былааннаахпыт. Дьон кэлэн билсэн, көрөн-истэн, тутан-хабан көрөрүн курдук быыстапкалыы быһыылаах оҥоруохпун эмиэ баҕарабын. Инникитин кууһунан атыыга үлэлэһиэхпин саныыбын. Миэхэ элбэхтиинэн атыылыырым барыстаах, аҕыйах устуукаҕа сырам-сылбам, көлөһүнүм да толуллара уустук. Маҕаһыыннар эрэ барыстаналларын курдук үлэлиэхпин эмиэ баҕарбаппын. Холобур, мин бу туттарарбар 75-тии биэрдим, оттон кинилэр биир оччону эбэн, 150-ҥа атыылыахтара дии. Мин мантан сабынар чааһым кып-кыра буоллаҕа. Мантан саас отонноох мастары, декоративнай талахтары олордуохпутун баҕарабыт. Аны күһүн 100 тыһыынча тюльпаны олордон көрүөхпүт. Уонна “Агростартапка” кыттыһыахпын толкуйдуубун. Сибэккини, маһы, талаҕы дьүөрэлээн илдьэ сылдьыам этэ буоллаҕа дии. Дьарыкпытын бэйэбит олус астынныбыт, быйыл уопут бөҕөтүн ыллыбыт, ымпыгын-чымпыгын үөрэттибит, дэмин биллибит. “Эһиил өссө үчүгэйдик суоттанан-учуоттанан, көрөн-харайан таһаарыахпыт” дии саныыбын. 

 

Аны эбии үөрэхтээһиҥҥэ педагогтуубун ээ. 20-тэн тахса оҕолоохпун. Бэйэм холобурбунан биисинэс, экэниэмикэ хайысхатыгар оҕолору такайабын. Манна кэлэн көрөллөр, үөрэтэллэр. Чинчийэр үлэни ыыппыппыт, бырайыак суруйан. Онно оҕолорбут Ларионов ааҕыыларыгар I истиэпэннээх дьупулуому ылбыттара. Быйылгыттан оҕолор технологиятын үөрэтиэхтээхтэр. Тымныы килиимэттээх сиргэ сибэкки олордуутун, хайдах үүннэрэр туһунан. Бэйэм эмиэ педагогтар икки ардыларыгар бу бырайыакпынан кыттаммын лауреат буоллум ээ. Уонна өссө биир баҕа санаам – баҕалаах дьону үөрэтии. Биһиги дьарыкпытын истээт да, атын улуустартан суруйаллар, ыйыталлар, эмиэ сибэкки үүннэриитинэн дьарыктаныахтарын баҕараллар. 

Килийиэннэрбит дьэрэкээн өҥнөөҕү, улахан “бокаллаах”, премиум-кылаастаах тюльпаннары сөбүлүүллэр. Үчүгэйэ диэн, биһиги сибэккибит өр турар. Кэлии сибэкки аҕыйах эрэ күҥҥэ барар, соһутар эффеги эрэ биэрэр, биир киэһэни эрэ киэргэтэр курдук. 

“Дьон-сэргэ сэҥээриитин ыллыбыт” диэххэ сөп. Кэлэн көрөн бараллар, хаар­тыскаҕа түһэллэр. “Соҕуруу дойдуга сылдьар курдукпут, саас иһэрэ биллэр” диэн астыналлар. Дьону Дьахтар эрэ күнүгэр буолбакка, олунньуттан тумарык туман кэннэ настарыанньаны көтөҕөр, сааһы чугаһатан сибэккинэн симэнэр санааҕа сирдиэхпитин баҕарабыт. 

Дьиэ кэргэнинэн дьарыкпытыгар кэргэним эбээһинэһэ – эмтиир-томтуур, сакаастары ылар, атыылыыр. Мин чааһым – уу таһыыта, тэмпэрэтиирэни тутуу, кэтээһин-манааһын, кэпсэтиини ыытыы. Кыыспыт 6 саастаах, уу кутарга көмөлөһөр. Онон, биһиги тюльпаннары олордуубут дьиэ кэргэн дьарыга эрэ буолбакка, үөрэх былаһааккатын тэҥэ буолар.