Саха сиригэр суос-соҕотох Чернышевскайдааҕы балык собуота тэриллибитэ 50 сылын бэлиэтээри оҥостор. Саха сирин хоту өттүгэр турар, үйэ аҥаара саастаах собуот 1971 сыллаахха Бүлүү өрүс төрдүгэр, Мииринэй улууһун Чернышевскай бөһүөлэгин таһыгар, тутуллубута. Кини сэбилэниитинэн, уопутунан, күндү балыгы иитэр тенхологиятынан Арассыыйа балыгы иитэр-үөскэтэр атын собуоттарыттан хаалсыбат. Собуот үлэлээбитэ бастакы 10 сылыгар 80 мөл. кэриҥэ майаҕастыҥы балык ыаматын ыыппыта: быраҥааттаны, күндүөбэйи. Ити көрдөрүү сылтан сыл тупсан иһэр. Оттон онно кырата суох өйөбүлү АЛРОСА хампаанньа оҥорор.

Балык собуотун устуоруйатын уонна күн бүгүҥҥү олоҕун туһунан сиһилии бу матырыйаалтан билсиҥ.

Тэрилтэ устуоруйата өссө сэбиэскэй кэмҥэ, хоту дойду энэргиэтикэтин чөмчүүк тааһа, аатырбыт Бүлүү ГЭС-ин үлэҕэ киллэрии кэннэ экология боппуруоһа сытыытык турбутугар саҕаламмыта. Бүлүү гидроэлектростанцията – ураты тутуу. Кинини өссө 1960-с сс. ирбэт тоҥ үрдүгэр туппуттара. Ыстаансыйа уотунан бүтүн улууһу хааччыйбыта. Ол гынан баран, туох барыта төлөбүрдээх буолар. Онон сибээстээн, ГЭС тутуллаатын кытта балык популияциятын сөргүтэр туһугар Чернышевскайдааҕы балык собуотун туппуттара. Собуот хара ааныттан Саха сирин күөллэригэр балыгы анаан үөскэтиинэн дьарыктаммыта.

Ихтиологтар балыгы аҥаардас Бүлүү сүнньүгэр эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ атын даҕаны күөллэригэр-үрэхтэригэр ыытар этилэр. Ол курдук, майаҕастыҥылары үөскэтэр инниттэн, кини ыамаларын киин улуустарга ыыппыттара. Итини сэргэ собону эмиэ үөскэппиттэрэ, ол иһигэр аатырбыт Ньидьили киэнин. Быраҥаатта искэҕин хомуйар Сыалаах базата эмиэ хоннохтоохтук үлэлээбитэ. Кинилэр биир туонна тыыннаах искэҕи бэлэмнээн Бүлүү сүнньүгэр ыыппыттара этэҥҥэ үөскээбитэ. 2007 сыллаахха собуоту Айылҕа харыстабылын министиэристибэтигэр биэрбиттэрэ. Сыахтарга реконструкция ыытыллыбыта. 2011 сылтан, өр кэмнээх тохтобул кэннэ, Саха сирин күөллэригэр эмиэ майаҕастыҥылар ыамаларын ыытан барбыттара. Ол кэннэ аҕыйах сыл буолан баран, хатыыс ыаматын үөскэтии саҕаламмыта. Кинини Эдьигээн улууһугар үөскэппиттэрэ. Чернышевскайдааҕы балык собуота Арассыыйа 10 бастыҥ собуотун иһигэр киирбитэ.

Күн бүгүн Чернышевскайдааҕы балык собуота өрөспүүбүлүкэҕэ майаҕастыҥылары уонна 2019 сылтан хатыыһы үөскэтэр суос-соҕотох балык собуота буолар. 2016 сыллаахтан собуот муоһатын эдэр уонна эрчимнээх салайааччы Василий Черепанов туппута. Собуот хонтуората Чернышевскай бөһүөлэгин киинигэр биэс этээстээх дьиэ түөрт хостоох кыбартыыратыгар баар. Василий Александрович тэрилтэ салайааччыта буолуоҕуттан кэбиниэттэргэ сүүрбэ сыл күүтүллүбүт өрөмүөн үлэтэ саҕаламмыта. Ити кэмтэн сабыллан-сарбыллан турбут собуоту биирдии искэҕинэн сөргүтүү саҕаламмыта.

Балыга суох кэмнэргэ

2015 сыллаахха тэрилтэни федеральнай бас билиигэ биэрбиттэрэ уонна... сабан кэбиспиттэрэ. Уопсастыбаннас уонна Ил Түмэн Чернышевскайдааҕы балык собуотун сабары утарса сатаабыттара эрээри, кыайбатахтара. Быһаарыы ылыныллыбыта, 2015 сыллаахха үлэһиттэри уураппыттара. Дьолго, ити сыыһа быһаары ол күһүн көтүрүллүбүтэ, дириэктэри дуоһунаһыгар төннөрбүттэрэ.

Ити ылыныллан баран төттөрү көтүрүллүбүт быһаарыы содула тута көстүбүтэ – сыахтар балыга суох хаалбыттара. Дьиҥэр, ол иннинэ тэрилтэ сыллааҕы бүддьүөтэ 17 мөл. солк. буолара. Онтон 13 мөл. солк. собуот бэйэтэ киллэрэрэ. Тэрилтэ сабыллар кэмигэр туох баар бары искэҕи уонна балык ыаматын атыылаан кэбиспиттэрэ. Киирбит харчыны тэрилтэ сабыллар ороскуотун толуйарга туттубуттара. Судаарыстыбаттан биир даҕаны солкуобайы көрбөтөхтөрө.

Билиҥҥи дириэктэр Василий Черепанов ити курдук уустук балаһыанньалаах собуоту туппута уонна харытын ньыппарынан, тута үлэҕэ умса түспүтэ. Күн бүгүн Чернышевскайдааҕы балык собуота бытааннык да буоллар атаҕар бигэтик турда.

Ыаманы күөлгэ ыытыах иннинэ

Балык ыамата анал хаайыллан турар ууга (водохранилище) үөскэтиллэр. Дьиэ салгына сөрүүн буолар – оннук тэмпэрэтиирэни кулун тутарга диэри тутан туран баран, сыыйа сылытан бараллар.

Искэҕи хоту Усуйаана улууһугар бэлэмнииллэр. Балыгы ыыллар, искэҕи сууйаллар, буоһаталлар уонна хаһаанар анал сиргэ уураллар. Ол кэннэ туруора түһэн баран, эмиэ буоһаталлар. Онно барытыгар икки эрэ күн бэриллэр. Тоҕо диэтэххэ, айылҕаҕа балык икки эрэ күн устата ыыр. Ити кэннэ матырыйаалы кичэйэн бэлэмнээн баран, бэрт суһаллык Мииринэй улууһугар аҕалаллар.

Тыыннаах искэҕи учаастактан инкубация сыаҕар аҕалан анал аппарааттарга сытыараллар. Ону барытын балыгы үөскэтэр исписэлиистэр хонтуруоллууллар. Искэхтэн балык ыамалара тахсыбыттарын кэннэ анал бассыайыҥҥа сытыара түһэн баран, дьэ, үөскүөхтээх сирдэригэр илдьэн ыыталлар.

Балык көрүҥүн элбэтии

Василий Черепанов этэринэн, 2016 сылтан тэрилтэ саҥатыйарга, саҥардылларга үлэлэһэр.

“Дьиэбит ис-тас көстүүтүн саҥардан биэрдибит. Инкубацияҕа туттуллар саҥа сойутар тэрил, собуоппутун бэйэтин сылытар уотунан барар, кыра ороскуоттаах сылытар хочуоллары атыыластыбыт. Тиэхиньикэбит-көлөбүт барыта саҥардылынна. Уонна, саамай сүрүнэ, балыгы үөскэтэр оборудованиебыт уларыйда.

Чернышевскайдааҕы балык собуота майаҕастыҥылары уонна хатыыһы үөскэтиинэн дьарыктанар. 2018 сыллаахха ыыр хатыыстары тутарга, буоһатыллыбыт искэхтэри инкубациялыырга уонна балык ыамаларын улаатыннарарга туттуллар саҥа оборудованиелары атыылаһан туруорбуппут. Онтубут көдьүүһэ номнуо көһүннэ. Ол курдук, 2019-2020 сс. сүүстэн тахса тыһыынча 1 грамнаах хатыыс ыамаларын Бүлүү өрүскэ ыыппыппыт. Мантан салгыы үөскэтэр балыкпыт көрүҥүн элбэтэр соруктаахпыт”, – диэн В.Черепанов кэпсээтэ.

АЛРОСА алмаастаах хампаанньа балык собуотун солбуллубат партнера буолар. Бу икки тэрилтэ билигин кыттыһан араас хабааннаах экология бырайыактарын олоххо киллэрэллэр.

“Биһиги кинилэри кытта салгыы даҕаны айылҕа харыстабылыгар сыһыаннаах тэрээһини ыытар былааннаахпыт. Ону сэргэ бил, муксун, тууччах курдук күндү балыктары үөскэтиэхпитин баҕарабыт”, – диэн АЛРОСА Экологияҕа киинин исписэлииһэ Алена Дьяконова кэпсиир.

Ити курдук үйэ аҥаара саастаах собуот салгыы сайдар. Онуоха өрөспүүбүлүкэ экология уонна тулалыыр эйгэ чөл буоларын туһугар ыытар үлэтэ тирэх буолар.

Балыгы үөскэтии үтүө өрүтэ

“Балыгы үөскэтэн ыытар буолуохпутуттан Мииринэй улууһугар быраҥаатта ахсаана биллэ элбээтэ. Онон буоллаҕына, икки сыл устата хатыыс ыаматын иитэн ыыппыппыт эмиэ үтүө түмүктээх буолуо диэн эрэнэбит. Биһиги күөллэрбитигэр балык көрүҥүн-арааһын элбэтиигэ ылсан күүскэ үлэлэһэ сылдьалларын иһин Чернышевскайдааҕы балык собуотун уонна Экология министиэристибэтин хайгыыбын. Үтүө түмүгү көрдүбүт, онон салгыы үлэлэһиэхпит”, – диэн быйыл балаҕан ыйыгар 65 тыһыынча хатыыс ыаматын ыытар тэрээһиҥҥэ Ил Дархан Айсен Николаев эппитэ.

Кини бэлиэтииринэн, өрөспүүбүлүкэҕэ балык арааһын чөлүгэр түһэриигэ көхтөөх үлэ барар, ол – үтүө түмүктээх. Күн бүгүн АЛРОСА хампаанньа холобурун батыһан, атын бырамыысыланнай хампаанньалар эмиэ балыгы үөскэтиигэ кыттыһаллар.

“Хампаанньа экология харыстабылыгар улахан болҕомтону уурар. Экологияҕа туһуламмыт бырагыраамабыт биир сүрүн хайысхата – Саха сирин күөллэригэр балык арааһын үөскэтии. Бүгүн балыгы аҥаардаас Бүлүү муоратыгар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ атын күөллэригэр эмиэ ыытабыт. Бастаан утаа быраҥааттаны, кэлин муҥуру эрэ ыытар буоллахпытына, быйыл хатыыс ыаматын ыыттыбыт”, – диэн АЛРОСА АХ генеральнай дириэктэрэ – бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Сергей Иванов кэпсээтэ.

Төрүүр балыгы үөскэтии

Быйыл Чернышевскайдааҕы балык собуотугар эспэримиэн быһыытынан саҥа бырайыак үлэлээн эрэр – төрүүр-ууһуур (маточнай) майаҕастыҥы балыктары үөскэтэллэр. Бастакы сырыыга боруобаҕа диэн быраҥааттаны үөскэппиттэр. Сотору кэминэн, уопут табылыннаҕына, муҥурга, муксуҥҥа уонна тууччахха ылсыахтара. Маннык бырайыак наадатын туһунан этэ да барыллыбыт. Биллэрин курдук, Саха сиригэр сэрии сылларыгар фроҥҥа анаан олус элбэх күндү балык балыктанан, сорох көрүҥ эстэр турукка киирбитэ.

Балыгы үөскэтээччилэр сүрүн соруктара – анаан бултанар, онон аҕыйыан сөптөөх балыктар ахсааннарын чөлүгэр түһэрии. Светлэйдээҕи водохранилище уута кыһыннары тоҥмот. Ол иһин ыытыллыбыт балык ыамата тыыннаах хаалара үгүс буолар. Быйыл төрүүр-ууһуур балыгы үөскэтии уопут быһыытынан үлэлиэҕэ. Бастакы быраҥаатталары номнуо ыыттылар. Собуот дириэктэрэ Василий Черепанов этэринэн, ити бырайыак Чернышевскайдааҕы балык собуота 2017-2020 сылларга сайдыахтаах стратегиятын чэрчитинэн үлэлиир. Күн бүгүн собуокка эбии 4 үлэ миэстэтэ таҕыста. Бырайыак толору күүһүнэн үлэлээн бардаҕына, өссө 4 үлэ миэстэтэ эбии тэриллиэҕэ.

Санатар эбит буоллахха, АЛРОСА хампаанньа көмөтүнэн собуот төрүүр-ууһуур хатыыстары үөскэппитэ. Быйыл Саха сиригэр урут хаһан да буолбатах бэлиэ тэрээһин ааспыта. Ол курдук, Бүлүү өрүскэ анаан бастакытын киһи үөскэппит хатыыстара ыытыллыбыттара. Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев, СӨ экологияҕа, сир баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миниистирэ Сахамин Афанасьев, Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин, АЛРОСА хампаанньа генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Алексей Дьячковскай уонна Чернышевскайдааҕы балык собуотун дириэктэрэ Василий Черепанов кыттыбыттара.

Бэлиэтээн эттэххэ, Росрыболовство балыгы иитэр собуоттарга “эрэгийиэн иһинээҕи күөллэргитигэр бэйэҕит үөскэппит балыктаргытын ыытыҥ” диэн сүбэлиир. Ол курдук, 2019-2020 сылларга Чернышевскайдааҕы балык собуота АЛРОСА хампаанньа өйөбүлүнэн төрүүр-ууһуур хатыыһын ахсаанын хаҥатыммыта. Хампаанньа тэрилтэ Бүлүү төрдүгэр эспэдииссийэҕэ сылдьан кэлэригэр бөртөлүөт уларсыбыта. Итини таһынан хампаанньа Саха сирин күөллэригэр балыгы үөскэтэр тэрээһини үбүлүүр. Ол көмүтүн кэлэр да өттүгэр тохтоппот санаалаах. Айсен Николаев ити тэрээһини киин уонна өрөспүүбүлүкэ былаастара, муниципальнай тэриллиилэр уонна бырамыысыланнай хампаанньалар бииргэ үлэлэһиилэрин үтүө түмүгүн быһыытынан сыаналаабыта, онно бачыымы көтөҕөөччү АЛРОСА хампаанньа буоларын бэлиэтээбитэ.

Балык собуотун өйүүллэр – хаһаайыстыбаны өйүүллэр

“АЛРОСА сыл аайы бэйэтин көҕүлээһининэн уонна бэйэтин үбүнэн-аһынан өрүстэргэ майаҕастыҥы балыктар ыамаларын ыытар. Ону барытын Чернышевскайдааҕы балык собуота бэлэмниир. Кини Саха сиригэр майаҕастыҥылар ыамаларын инкубациялыыр соҕотох тэрилтэ. Ыама өр кэм устата, 9 ый кэриҥэ сытан, ситэр. Искэҕи бастаан Дьааҥы, Халыма өрүстэргэ уонна Чернышевскайдааҕы водохранилищеҕа бэлэмнииллэр. Быйыл АЛРОСА экологтара балык собуотун исписэлиистэрин кытта аан бастакытын күндүөбэй ыамаларын Өлүөнэ өрүскэ ыыттылар. Росрыболовство уонна ВНИРО Саха сиринээҕи салаатын сүбэлэрин, ыйыыларын-кэрдиилэрин быһыытынан, балыгы ыытар географиябытын кэҥэтэр былааннаахпыт. Ону сэргэ биһиги ыыппыт ыамаларбыт олоҕурбут экосистемаҕа сөп түбэһэллэрин-суоҕун эрдэттэн үөрэтиэхтээхпит”, – диир АЛРОСА сүрүн эколога Полина Анисимова.

Балыгы үөскэтии тэрээһинин үбүлээһинэ улааппытын суотугар АЛРОСА хампаанньа 2019 сыллаахха ыама ыытыллар географиятын кэҥэппитэ. Ол чэрчитинэн балык ыамалара Светлэй водохранилищетыгар, Бүлүү, Өлүөнэ уонна Дьааҥы өрүстэргэ ыытыллыбыттара. Оттон 2020 сыллаахха – Бүлүү, Өлүөнэ, Аанньаах өрүстэргэ, Үөһээ Бүлүү улууһун Тимир Күндэ күөлүгэр, Бүлүү водохранилищетыгар. Хампаанньа итинэн аҥаардас Чернышевскайдааҕы балык собуотун эрэ буолбакка, Саха сиригэр балык хаһаайыстыбата сайдыытын бүттүүнүн өйүүр.

Ыстатыйабыт түмүгэр собуот стратегиялаах суолтатын бэлиэтээн ааһар тоҕоостоох. Тоҕо диэтэххэ, күн бүгүн балык собуота Саха сирин күөллэригэр-өрүстэригэр балык арааһын элбэтэр, ыама ыытыллар географиятын кэҥэтэр сүҥкэн соруктаах. Чернышевскайдааҕы балык собуота кэм-кэрдии тургутугун этэҥҥэ ааста, кини үлэһиттэрэ бары биир сыаллаах-соруктаах, үлэлэригэр бэриниилээх дьон. Киһи үөрэрэ диэн, кэлиҥҥи кэмҥэ тэрилтэҕэ саҥа, эдэр, анал идэлээх исписэлиистэр кэллилэр, собуот баанналарыгар мөлүйүөнүнэн ахсааннаах балык ыамалара үөскээтилэр.

Онон хаһааҥҥыта эрэ чүмэчи умайан бүтэринии эстэн испит собуот күн бүгүн сириэдийэн, чэчирээн, иккиһин тыыннанан үлэлии олорор. Кини өрөспүүбүлүкэ уонна АЛРОСА курдук бөдөҥ бырамыысыланнай хампаанньа экологияҕа, тулалыыр эйгэҕэ өссө улахан болҕомтотун уурарыгар көҕүлээччи буолар. Оттон саха сиригэр 700 өрүс, 800 тыһыынча күөл баар эбээт!