Былырыын саас Дьокуускай куорат Бүлүүлүүр аартыгар сытар Кэҥкэмэҕэ биллэр учуонай, уопсастыбанньык, Ил Түмэн I ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата, полковник сыбаанньалаах байыаннай бэтэрээн Анатолий Чомчоевка икки итирик киһи саба түспүттэрэ. Олортон биирдэрэ ибили кырбаабыт, эбиитин сырса сылдьан ытыалаабыт, онно сөп буолбакка, өлөрөөрү быһаҕынан анньыбыт. Сэттэ уон саастаах киһи кыл мүччү тыыннаах хаалбыта. Кыа хаан буолбут эмсэҕэлээччи Росгвардия үлэһиттэрэ саба түспүттэрин туһунан кэпсиир дьулаан видеота өрөспүүбүлүкэни биир гына тилийэ көппүтэ. Ол кэмтэн хас эмэ ый ааста. Күн баччатыгар диэри буруйдаахтар туох даҕаны миэрэҕэ тардылла иликтэр. Төттөрүтүн, хата, бэйэлэрэ эмсэҕэлээбит курдук көстөн, дьыаланы көрдөрбүтүнэн туран эргитэн эрэллэр. 70 саастаах учуонай “ол эрэйдээхтэри” бастакынан ытыалаабыт үһү (!). Куһаҕантан киһи да күлэр. Билигин киһи кырдьыгын булан ылбат үйэтэ үүннэ дуу?!
Анатолий Игнатьевич Чернобыллааҕы АЭС саахалын содулун туоратар ыстаабыгар үлэлээбитэ. Үөһээ Бүлүү дьаһалтатын салайбыта, бу улуустан Ил Түмэн дьокутаата этэ. Кэргэннии Чомчоевтар – иммуннай систиэмэ генетигэ Диана Васильевна уонна учуонай-айааччы Анатолий Игнатьевич Чомчоевтар Бүлүүлүүр аартык 46-с килэмиэтиригэр Кэҥкэмэҕэ сир ылан, дьиэ-уот туттан олохсуйбуттара уонтан тахса сыл буолла. Таах олорботохторо: науканан утумнаахтык дьарыгырбыттара, чинчийии бөҕөнү ыыппыттара. Куораттан тэйиччи уота-күөһэ суох сиргэ олорон, күн уотуттан ылыллар ититиини, сылааһы, сырдыгы чинчийбиттэрэ. Үлэлэрин таһынан саха сүөһүтүн иитэн, үүтэ-этэ барыта киһи доруобуйатыгар туһалааҕын үөрэппиттэрэ. Маны сэргэ байыаннай инженер А.И. Чомчоев салайааччылаах учуонайдар бөлөхтөрө кыра кыамталаах атомнай ыстаансыйа (АСМИ) бырайыагын оҥорбуттара.
Дьэ, маннык үтүө дьоҥҥо ким саба түстэ?! Кырдьаҕас киһиэхэ саба түспүт эрэттэр күн бүгүҥҥэ диэри тоҕо туох да миэрэҕэ тардыллыбакка сылдьалларый?! Силиэстийэлиир дьыаланы ким тоҕо булкуйар?!
Саас-сааһынан кэпсиир буоллахха...
Ааспыт сыл ыам ыйын 12 күнүн түүнүгэр киһи өйүгэр батан киирбэт ыар быһылаан буолбута. Анатолий Чомчоев, мэлдьи буоларын курдук, түүн Кэҥкэмэтээҕи дьиэтигэр утуйа сыппыт. Кэргэнэ Диана Васильевна, эмиэ тыыннаах хаалар быатыгар диэххэ дуу, ол күн куоракка наадатыгар киирбит. Түүн үөһүгэр хаһаайын чэпчэтинэ тахса сылдьан ыттар тохтоло суох үрэллэрин истибит. Ыар ыалдьыттар “ааһабыт дуо?” диэн ыйыппыттарыгар хаһаайын: “Манна бултуур, балыктыыр бобуулаах”, – диэн хоруйдаабыт. Били дьон шлагбаум баарын үрдүнэн, ыаллар бас билэр сирдэригэр киирэн кэлбиттэр. Дьиэлээх хаһаайын “чааһынай бас билиигэ кииримэҥ” диэбитин үрдүнэн, бу бөтөстөр кырдьаҕас, хачаайы киһини көрөн, үлтү маатыралаан, күргүйдээн турбуттар. Баламат дьон “силовой уоргаҥҥа” үлэлиир дуоһунастарын куоһур туттан киэптээбиттэр, докумуоннарын көрдөрбүттэр. Чомчоев чугаһаабытыгар Ермолов сутуругун туппутунан саба түспүт, быарга охсубут. Дьиэлээх хаһаайын, мүччү туттаран, дьиэтигэр сүүрэн киирэн, куттаары саатын таһаарбыт уонна үүртэлээри үөһэ салгыҥҥа уонна сир диэки туһаайан ыппыт (!). Анараа киһи ол кэмҥэ хайыы үйэ травматическай бэстилиэтинэн Чомчоевы ытыалаабыт. Бандьыыттартан тыынын куоттара сатаан эрэр кырдьаҕаһы, Ермолов ситэ баттаан ылан, быһаҕынан түөһүн диэкинэн анньыалаан бааһырдыбыт. Чомчоев сыгынньах илиитинэн быһаҕы былдьаспыта – ытыһа бүтүннүү кыа хаан, хайыта сотуу буолбут. Бу үлүгэр бааһыран баран, быыһанар быатыгар, хата, көмүскэнэр албаһы билэр эбит. Сүүс киилэлээх киһи үрдүгэр муомахтыы сатыы сыттаҕына, ол көмүскэнэр албаһынан тиэрэ бырахпыт уонна массыынатыгар сүүрэн тиийбит. Собуоттуу охсон, түргэн үлүгэрдик суолга тахсан, куоракка “Суһал көмөҕө” көтүппүт. Балыыһаҕа биир чаас хойутаабыта буоллар, туох буолуо биллибэт этэ... Кыа хаан буолбут ыксаабыт киһи айаннаан иһэн, чугас доҕордоругар Марина Платоноваҕа эрийэр (эмиэ биллэр уопсастыбанньык). Кинилэр утары көрсөн, “Суһал көмөҕө” кэлиэр диэри кырдьаҕаһы көрөллөр-истэллэр. Онуоха А. Чомчоев кимнээх саба түспүттэрин, өлөрө сатаабыттарын, нэһиилэ куотан өрүһүммүтүн барытын хайдах баарынан кэпсээн биэрэр. Ону өрөспүүбүлүкэ дьоно, бары даҕаны истибит буолуохтааххыт. “Суһал көмөҕө” сарсыарда 4 чаас 20 мүнүүтэҕэ кэлэр. Балыыһаҕа тиийээт, бааһырбыт кырдьаҕас киһи өйүн сүтэрэр...
Көрүнньүк хамсаныы, сирэй көрбөх сыһыан?
Аахпыккыт курдук, кэрээннэриттэн тахсыбыт, ыттыйбыт эр бэртэрэ чааһынай бас билиигэ Росгвардия ФГУП “Охрана” массыынатынан итирик туруктаах тоҕо анньан киирэллэр. Аны туран, бу дьон итирик сылдьан түүннэри тэрилтэ массыынатын сүүрдэ сылдьыбыттар. Кырдьаҕас киһини үлтү кырбаабыттар, травматическай бэстилиэтинэн ыппыттар, онно сөп буолбакка, өссө сырса сылдьан быһаҕынан анньыбыттар. Сокуон тылынан “покушение на жизнь человека группой лиц” диэн буолар. Хас эмэ буруйу оҥоруу буолбатах дуо?! Маннык ыар быһылааҥҥа ИДьМ суһал бөлөҕө иһитиннэрии киирээтин кытта, ыйылыы-ыйылыы, тута сүүрдэн тиийиэхтээх этэ.
Чомчоев чугас дьоно полицияҕа быһылаан буолбутун туһунан иһитиннэрбиттэрин үрдүнэн, оперативнай бөлөх сонно тута тиийбэтэх. Сарсыарда 8 чаас 15 мүнүүтэҕэ, быһылаан буолбутун кэннэ түөрт чаас буолан баран, дьэ айгыстан тиийэллэр. Ону даҕаны Чомчоев чугас дьонун сайабылыанньалаах модьуйуутунан. Дьиҥэ, суһал бөлөх сонно тута тиийбитэ буоллар, Ермолов да, Буторин да баалларына түбэһиэхтэрин сөп этэ. Быһылаан буолбут сирин көрүү-истии кэмигэр, ботуруон, гильза көстөр, Ермолов сырса сылдьан бэстилиэтинэн ытыалаабыта бэрээндэ түннүгэр суол-иис хаалларбыта ырылыччы көстөр. Дьиэ иһэ-таһа бүттэтэ суох хаан. Ону барытын полиция үлэһитэ видеоҕа устубут. Саа, бэстилиэт, быһах быһылаан буолбут сириттэн ылыллан, дакаастабыл быһыытынан силиэстийэҕэ бэриллэр. Кимнээх саба түспүттэрэ, туох массыынанан сылдьыбыттара барыта сонно биллэр.
Ситэтэ суох сиикэй силиэстийэ?
Дьыалаҕа силиэстийэ дьоно “көрөн турбут туоһу суох, онон туох буолбутун ким да билбэт” диэбит курдук сыһыаннаһаллар. Силиэдэбэтэл ол күн дьиҥ баар туоһуну мүччү тутан кэбиспит (!), тоҕо эбитэ буолла, сонно тутан ылан көрдөрүү ылбатах. Быһата, таах ыытан кэбиспит. Бу туоһу (Чомчоев аттыгар олорор ыала киһи) полиция суһал бөлөҕө кэлиэн иннинэ Ермоловтаах Буторины суолга таһаарбыт. Өссө эбиитин бу туоһу быһылаан буолбут сириттэн саха быһаҕын булан ылбыт уонна уолунан силиэдэбэтэлгэ тиэрдибит. Көрөргүт курдук, бастакытынан, туоһу көрдөрүүтэ дьыалаҕа киирбэтэх.
А.С. Буторин (суоппар) диэн Росгвардия охранатын В946МВ нүөмэрдээх УАЗ-патриот массыынатын итирик туруктаах ыыта сылдьыбыта эмиэ таах хаалан хаалла. Бу киһини “эрдэ уураппыт” аатыраллар, тиһэҕэр киһилэрэ олох даҕаны тэрилтэ массыынатын “уоран” сүүрдэ сылдьыбыт курдук буолан тахсар. Бу киһибит үлэ күнүгэр (сэрэдэ) Ермолов (уруккута эмиэ Буторин диэн араспаанньалаах) диэн Росгвардия ФГУП “Охрана” начаалынньыгын (эмиэ итирик туруктаах) тиэйэ сылдьыбыт. Бэрээдэги көрүөхтээх-истиэхтээх дьоммут бэйэлэринэн, арыгы иһэ-иһэ, кырдьаҕас дьоҥҥо саба түһэн өлөрө сатыыллар. Дьэ, буолар да эбит! Силиэстийэҕэ бу суоппар тоҕо эрдэтээҕи даатанан үлэтиттэн ууратыллыбыта, тэрилтэ массыынатын илдьэ сылдьыбыта, үлэ кэмигэр балар түүннэри итирик туруктаах тугу гына сылдьыбыттара киирбэтэх, быһаарыллыбатах.
“Бултуу сылдьыбыппыт” диэн көрдөрүү биэрбиттэр. Кэҥкэмэ – булка анамматах сир, бу сиргэ бултуур, балыктыыр сокуонунан бобуулаах (!). Ол үрдүнэн бу аймахтыылар итирик бултуу (?) сылдьыбыттара, тоҕо эрэ эмиэ болҕомтоҕо ылыллыбатах. Быһа күөлгэ киирээри шлагбауму арыйбыттар. Күөлгэ киирээри гыммыт да буоллахтарына, 500 миэтэрэни эргийэ барбакка хатыылаах шлагбауму тоҕо арыйдылар?
Бу күнтэн ыла бу дьон (Ермоловтаах Буторин) кимнээҕи кытта туох туһунан кэпсэппиттэрэ кэтэниллибэтэх. Сулууспа иһигэр бэйэ силиэстийэтэ ыытыллыбатах (служебнай расследование)!
Дьыала Чомчоевы утары эргийэн эрэр?
Бу быһылаан тахсыбыта төгүрүк сыл буолан эрэр. Ол гынан баран дьыала сыҕарыйбакка турар. “Сыҕарыйбакка турар” диэн сыыһа этилиннэ. Дьыала дьиктитик, аны эмсэҕэлээччи Чомчоев бэйэтэ буруйдааҕын курдук иэҕиллэн эрэр дуу? Силиэстийэҕэ кырдьаҕас киһиэхэ саба түспүт, доруобуйатын айгыраппыт, тыыныгар тура сатаабыт бөтөстөрбүт буруйдарын олох даҕаны билиммэтэхтэр. Ууттан кураанах тахсаары тииһэллэр. Хата, “Чомчоев кинилэри өлөрөр сыаллаах бастакынан ыппытын” курдук дьыаланы тиэрэ эргитэн кэбиспиттэр. Чомчоев саатынан сыччах куттуур сыаллаах, бэстилиэтинэн ытыалыы турар киһи атаҕын аннынан туһаайан сиргэ ыппыт. Чахчы өлөрөрдүү соруммута буоллар, байыаннай үөрэхтээх киһи итиччэ чугастан, ама, табыа суох этэ дуо?!
Силиэстийэ хайдах, туох хайысханан баран иһэрин ылы-чып туталлар. Силиэстийэҕэ Чомчоев бастакынан ыппыт диэн биэрсийэни тутуһалларын туһунан ИДьМ миниистирэ Прокопенко мунньах кэмигэр Ил Түмэн дьокутаатын ыйытыытыгар хоруйдаабыт. Кини итинник эппэтэҕэ буоллар, кистээн тугу сымыйанан килиэйдии сылдьалларын суукка тиийэн биирдэ билиэ этибит! Уопсайынан, силиэстийэни көрүнньүккэ ыыппыта буолаллар. Ону даҕаны, ол дьоннорун ыар буруйдарын саба сатыыр эрэ инниттэн. Сабаҕалааһын оннук. Олох даҕаны сабыллан хаалыаҕын, Ил Түмэнтэн норуот дьокутааттара дьыаланы быһаччы интэриэһиргээн, ыйыталаһан, дьыаланы силиэстийэлиир управлениеҕа хаттаан ыыталлар. Онно да тиийэн, силиэстийэ дьэ хайыыр? Харах баайан норуот дьокутааттарыгар көрүнньүк сурук ыыталлара дуу?
Онто да суох хас эмэ сылы быһа, Чернобыль содулуттан үөскээбит искэнин утары охсуһа сылдьар кырдьаҕас киһи, саха ынаҕын үүтүнэн доруобуйатын бэттэх аҕалбытын истэ сылдьабыт. Ону ханнык эрэ итирик бөтөстөр быһаҕынан сэймэктээн, бэстилиэтинэн ытыалаан эбии-сабыы айгыраппыттара олус хомолтолоох. Өссө эбиитин ситэрилээн, сиэрэ суох силиэстийэ, сирэй көрбөх мөкү быһыы-майгы сэбиэскэй кэм байыаннай эписиэрин төһөлөөх кэлэппитэ буолуой?!
Бүрүстүүпүнньүктэрбит аны кэрээннэриттэн тахсан, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр, уопсастыба убаастыыр дьонугар маннык сидьиҥник быһыыланан эрэллэр. Балары ким уодьуганныыр?!
Сэҥээриилэр