Саха сиригэр киэҥник биллэр уопсастыбаннай диэйэтэллэр: социология билимин дуоктара Ульяна Винокурова, саҥаны айааччылар, саха ынаҕын энтузиастара Анатолий уонна Диана Чомчоевтар “Үөһээ Халыма улууһа – Арктикаҕа уонна Арассыыйа Хоту сиригэр тэхиньиичэскэй өрөбөлүүссүйэ флагмана: криптовалюта оҥорор уонна сүөһү иитэр пиэрмэлэр” диэн киһини соһутар сайдыы саҥа бырайыагын оҥорбуттар. Ааптардар бу бырайыак Индия остуоруйатыгар кэпсэнэр курдук, “харчы тэбэр көмүс антилопа – Чомчоев оҥорторо сатыыр дьоҕус атомнай ыстаансыйата” дииллэр.
– Анатолий Игнатьевич, Путин криптовалютаны оҥорууну (майнинг) көҥүллээбитэ аҕыйах хонно, оччотугар эн атомнай ыстаансыйаҥ ону урутаан көрөн, күөйэ айыллыбыт эбит диэххэ сөп дуо?
– Биһиги атомнай ыстаансыйа бырайыагын оҥорорбут саҕана, бастаан кимиэхэ туһалыай, ким туттуой диэн көрөн, “Арассыыйа Хоту сирин кыра дэриэбинэлэригэр ордук” диэн быһаарбыппыт. Дьиҥнээх санаабыт ыстаансыйа кыра дэриэбинэлэр сайдалларыгар үлэ миэстэтин, производствоны тэрийэр тирэх буолуохтаах диэн этэ. Аны туран, ол үлэ миэстэтэ үрдүк хамнаһы хааччыйыахтаах. Ити соругу чэпчэки сыаналаах уоту биэрэр биһиги дьоҕус атомнай ыстаансыйабыт эрэ хааччыйар кыахтаах.
Атомнай ыстаансыйабыт оҥоһуллар түгэнигэр салгынынан сойутуллар буолан, экологияҕа охсуута суох. Атын ыстаансыйаларга итийбит реакторы сойутаары ууну тутталлар. Биһиэнин курдук реактордары ССРС кэмигэр куосумаска үлэлэтэ сылдьыбыттара. Олору КПД-лара (коэффициент полезного действия) кыра, 5% эрэ диэн билигин туттубаттар. Биһиги ол реактордар КПД-ларын улаатыннарарга Т-80У тааҥка газовай турбинатын тупсаран, реакторы кытта бииргэ үлэлиир гыммыппыт. Ким да билиҥҥитэ, Арассыыйаҕа ити технологиятын сатыы илик. Ону миигин кытта бииргэ үлэлиир М.М. Тревгода диэн тиэхиньикэ билимин хандьыдаата оҥорбута. Кини 50-тан тахса сыл Лейпунскай аатынан физико-энергетическэй институкка үөһэ куосумаска көтө сылдьар ядернай энергетическэй тэриллэринэн уонна кыра атомнай ыстаансыйаларынан эрэ дьарыктаммыт киһи.
– Ол саҕана криптовалютаны санаабатах да буоллаххыт?
–Билэрбит, ол эрээри криптовалюта сокуона суоҕунан бырайыакпытыгар урут кэпсээбэтэхпит. Оннук-маннык буруйга түбэһиэххэ сөбө. Аҕыйах хонкутаахха Путин криптовалюта оҥорор майнинг пиэрмэлэрин сокуонугар илии баттаата. Онон, дьэ, билигин аһаҕастык кэпсиэхпитин сөп. Үөһээ Халыма тыатын нэһилиэктэригэр биһиги дьоҕус атомнай ыстаансыйаларбытын аҕалан туруоран кэбиһэҕин. Майнинг оҥорор кииннэр “дата-кииннэр” диэн ааттаналлар. Ускуустубаннай интеллектэргэ эмиэ дата-киин баар. Олор көмпүүтэр, сервер курдуктар. Итийбэтин диэн бэнтилээтэр турар. Ыйы ыйынан, сылы сылынан түүннэри-күнүстэри үлэлиэхтээх. Сыыппара манньыаты – биткоины – оҥорорго бэйэлэрэ суоттуу турар улахан сервердэри эмиэ сойутуллуохтаах. Саха сирэ куруук тымныытынан, көмпүүтэр тиэхиньикэтин сойутууга бэрт сир. Арай улахан тымныыга кырыа буолар кутталлаах. Ол иһин аһара тымныйыа суохтаах. Саамай табыгастаах тэмпэрэтиирэ -14 кыраадыс этэ. Итинтэн тымныйда да, кырыа элбиир. Ыарахан сыаналаах элбэх тэрил алдьаныан сөп.
Биһиги ыстаансыйабыт үлэлээтэҕинэ, элэктэриичэстибэ иһин төлөбүр олох кыра буолан, ханнык баҕарар киһи дьиэтигэр олорон сыыппара харчыны оҥоруон сөп. Дьиэҕэ олорон биир чааска 2 кВт уоту туттан оҥорор дьон бааллар. Оттон билигин уот сыаната сиэрэ суох үрдүгүнэн, дьиэҕэ сыыппара харчы оҥорор кыаллыбат. Урут криптовалюта саҕаланарыгар уот сыаната кыра буолан, уопсай ороскуот 10% ылара. Оччолорго Иркутскай уобаласка, Братскай ГЭС-кэ 1 кВт уот биир солкуобай төлөбүрдээҕэ. Билигин уот сыаната күүскэ үрдээри турар. Эрэгийиэннэргэ барыларыгар – 10–15 солк., саамай кырата дойду үрдүнэн 3,5 солк. буолаары турар. Бырамыысыланнас киэнэ өссө үрдүк буолуохтаах. АХШ-ка 1 кВт биһиги харчыбытынан 10 солк. буолбута ыраатта. Онон АХШ криптовалютанан үлэлиир дьоно, мин санаабар, тымныы сиргэ Аляскаҕа барыахтарын сөбө. Судаарыстыба улахан ускуустубаннай интеллегин тэриллэрин, байыаннайдар дата-кииннэрэ бары Аляскаҕа тураллар. Ол гынан баран Арассыыйа ытыалыа диэн көһөрөн иһэллэр.
Биһиги хоту дэриэбинэлэрбит дьоно Арассыыйа дата-кииннэрин хааччыйар, көмүскүүр, харабыллыыр, онтон хамнастанар дьон буолуохтаахтар. Билигин криптовалюта оҥорон Иркутскай, Красноярскай, Хакасия биирдиилээн ыаллара туох да сүрдээхтик байан бардылар. Уопсай ааҕан таһаарыынан, 2023 с. криптовалюта оҥорон, 3 млрд дуоллары өлөрдүлэр. Криптовалюта биткоин диэн көрүҥэ бастаан иһэр. Онтон эпиир эҥин диэн кэлэллэр. Биһиги атомнай ыстаансыйаларбытын тэхиньиичэскэй өттүн туох баар суотун-оросчуотун барытын, элбэҕи оҥорон таһаарар гына бэлэмнээтибит.
АХШ-ка криптовалюта “бума” буолбута ыраатта. Аан дойдуга бастаан иһэллэр. Иккис миэстэ Казахстан буолла. Билигин миэхэ казахтар “ ити атомнай ыстаансыйаҕытын бииргэ оҥоруоҕуҥ” диэн этиилээх тахсан олороллор. “Росатом оҥорбот буоллаҕына, Кытайга, Эмиэрикэҕэ оҥорторуоҕуҥ” дииллэр. Мин итинник этиилэргэ сөбүлэспэтэҕим үс сыл буолла. Дьиҥинэн, бу ыстаансыйаны оҥорторо сатаабытым 6 сыл буолла, хамсыы илигинэн тугу да салгыы оҥорбокко олоробун. Бэҕэһээ казахтары кытта кэпсэтэ сырыттым. Урут олоро сылдьыбыт киһи буоларбынан, кинилэргэ ыалдьабын. Ол иһин хайаҕа “Медео” стадиоҥҥа дата-киини олордуҥ диэтим. Онно 3200 м үрдүккэ мин хамаандалаабыт байыаннай чааһым үөрэтэр лааҕыра баара. Онно таһаарыахха баара, өскөтүн биһиги ыстаансыйабыт оҥоһуллара буоллар.
Криптовалютаҕа үһүс миэстэ – Кытай. Кинини кытта үөрэ-дьүөрэ Арассыыйа иһэр. Кимнээх дьарыктаналлара биллэр. Саҥа сокуонунан дьон аата ааттаныа суохтаах, кистэлэҥ буолуохтаах. Ити ыстаансыйалары түргэнник оҥорон таһаарар түбэлтэҕэ дьоммутун туох да сүрдээҕин хамнастаан, өр сылларга аһатан-сиэтэн олоруохпутун сөп. Иккиһинэн. Ускуустубаннай интеллект – роботтар. Билигин Англия украиналарга 20 ыт роботы биэрбит. Ол ыттар мэйиилэригэр сорудах киллэрэргэ элбэх информация киирэр дата-киинэ наада. Ону ыла-ыла ыттарга киллэрэллэр. Ускуустубаннай интеллект киирдэҕинэ, дата-кииннэр тыһыынчанан буолуохтара. Саха сирэ Арассыыйа дата-кииннэригэр киирэрэ наада. Дата-кииннэргэ ким үлэлиирий? Саамай муҥутаатаҕына, маастарынан биһиги сибээспит колледжын бүтэрбит киһи үлэлиир. Киниэхэ илии-атах мончуор-элиэктирик быһыытынан, ГПТУ орто үөрэҕин бүтэрбиттэр. Олор тэхиниичэскэй туругун көрөллөр, тэриллэри өрөмүөннүүллэр. Оттон массыына-көмпүүтэрдэр бэйэлэригэр үлэлии олороллор. Быстыбат уот эрэ баар буолуохтаах. Ону билигин генерация – уоту элбэҕи оҥоруу суох. Генерация суох буолан АХШ-ка 2025 с. 1 квт уоттарын сыаната уон төгүл үрдээри турар. Биһиэнинэн 1 мөһөөх буолар. Айдаан, хаос бөҕө буолан, бу ый 5 күнүгэр АХШ биржалара түһэн хааллылар. Ол түһээтин кытта Япония, Европа биржалара 30 сыл устата хаһан да түспэтэхтэрин таҥнары түстүлэр. Хаос тахса турдаҕына, туох да сүрдээх элбэх электроэниэргийэни даата-центрдарга туттаары олороллор. Уот сыаната сиэрэ суох барыа.
– Бастакы дата-киини тоҕо Үөһээ Халымаҕа оҥоруохха диигит?
– Зырянкаҕа чох хостууллар. Ити чохтон биһиги ыстаансыйабыт көмөтүнэн чэпчэки мотуор уматыгын ылыахха сөп. Ууттан хоту туттар тиэхиньикэлэрин уматыгар водород оҥостор кыаллар. Онно элбэх үчүгэй исписэлиис үлэтэ суох олорор. Үөһээ Халыма балыга сайын эмис. Хоту билигин ону тоҥорорго, харайарга рефрижератор тутуннахха, уот төлөбүрүттэн ыстаана суох хаалаҕын. Биһиги атомнай ыстаансыйабытын аҕалан туруордахха, уота босхону үрдүнэн буолан, байа эрэ түһэҕин. Чахчы, барыһа элбэх.
– Оттон уунан сойутуллар атомнай ыстаансыйа эмиэ чэпчэки уоту оҥорор буолбатах дуо?
– Оннук ыстаансыйалар уу паарын таһаараллара ордук кутталлаах. Билигин аан дойду барыта “парник эффегин” утары охсуһар. Углекислай гааһы аҕыйата сатыыр айдаан, дьиҥэр, сыыһа хайысха. Саамай элбэх “парник эффегин” уу паара биэрэр. Иннокентий Поисеев диэн саха учуонайа үөрэтэн Бүлүү ГЭС-э айылҕаҕа буортутун туһунан сүрдээх үчүгэй үлэни оҥорбута. ГЭС элбэх уу паарын сылааһын таһааран, айылҕаны уларытар куһаҕан дьайыытын дакаастаабыта. Аан дойду үрдүнэн атомнай ыстаансыйалар, ТЭЦ-тэр, ГРЭС-тэр (Дьокуускай, Нерюнгри киэннэрэ эмиэ) олус элбэх паары таһаараллар. Чахчы, “парник эффегин” кыайарга бастаан паар таһаарааччылары утары охсуһуллуохтаах. Оттон биһиги ыстаансыйабыт салгынынан сойутуллар буолан, итии паары таһаарбат.
– Саха сиригэр оччотугар массыыналарбыт эмиэ элэктэриичэстибэнэн барыыһылар дуу?
– Биир-икки сыллааҕыта Арассыыйаҕа элэктэриичэскэй массыынаны экологияны буортулаабат диэн элбэтэ сатыыр муода буолбута да, ити сыыһа хайысхатын өйдөөтүлэр. Бастакытынан, өкүмүлээтэр – киһи кыайбат ыарахан, массыына сыаната – бас быстар үрдүк. Элэктэриичэскэй массыыналар, оптуобустар таһырдьа +6 кыраадыстан тымныйда да, КПД-лара намтыыр, эниэргийэлэрин 60%-нын бэйэлэрин сылытарга ыыталлар. Арассыыйа тымныы дойду. Иэдээннээх ороскуоттааҕын өйдөөн, Москубаҕа, Питергэ элэктэриичэскэй оптуобустары киллэрбиттэрин төттөрү суох гыннылар.
– Эн ыстаансыйаҥ туһунан кэпсээбитиҥ, туруорсубутуҥ ыраатта, туох мэһэйдиирий?
– Биһиги дьоҕус атомнай ыстаансыйаларбытын Тиксиигэ, Анаабырга, куорат кытыытынааҕы дэриэбинэлэргэ туруоран, криптовалютаҕа үлэлиэхтэрин сөп. “Саталлар” уоттарын кыһалҕата быһаарыллар. Манна бэлитиичэскэй быһаарыныы наада. “Кимнээх мэһэйдииллэрий?” диэтэххэ, Лейпунскай аатынан институт иһигэр ааспыт үйэ 60-с сыллар ортолорунааҕы эргэ технология атомнай ыстаансыйаларын атыылыы олорор кырдьаҕас учуонайдар биһигини утараллар. Тоҕо? Биһиэнэ сабыс-саҥа технология, барыһа улахан. Биһиэнигэр хотторон кинилэр былыргы технологиялара харчы киллэрбэт буолуо диэн таһаарбаттар. Уунан сойутуллар реактордары оҥорууга миллиардынан суума ороскуоттанар. Биһиэнин оҥоруу ороскуота кыра. Д.Трамп 2017 с. хайдах гынан уот оҥорорго ньиэби-гааһы туттары аҕыйатабытый диэн, “энергетическэй нэдиэлэ” оҥорбута. Онно олорон, саамай үчүгэй хайысханан гааһынан сойутунар 10 мВт диэри кыамталаах атомнай ыстаансыйалары оҥоруу үчүгэйин өйдөөн, бу хайысханан үлэлииргэ сорудах биэрбитэ. Трамп сыыһатын түргэнник билинэринэн үчүгэй. Криптовалютаны маҥнай массыанньыктааһын диэн утарбыта. Оттон ааспыт ыйга АХШ-ка криптовалютаҕа улахан мунньах буолбутугар Трамп өйүүбүн диэтэ. Өссө 100 мөл. дуолларга криптовалюта атыыласта. Иккис хандьыдаат дэмэкирээт Харрис эмиэ криптовалютаны өйүүр. Оттон биһиэхэ сотору сыыппара солкуобай тахсыаҕа.
– Өрөспүүбүлүкэ салалтата Арассыыйа салалтатыттан көҥүлэ суох эһиги атомнай бырайыаккытын үөрэтиигэ, боруобалааһыҥҥа киирэр бырааба суоҕа буолуо дии?
– Билигин үөһэттэн эттэхтэринэ эрэ, үлэни толоруу буола турар. Ол эрээри маннык көрөр наада. Билигин аан дойду салайааччыларын үс араас: мыслитель, политтехнолог уонна технарь өйдөөх дьоҥҥо – араараллар. Сүрүннээн, бу дьон талылла тураллар. Олортон Трамп тутааччы – технарь. Путин, Си Цзицньпин – мыслителлэр, оттон Европаҕа биир даҕаны мыслители булбаккын, бары – политтехнолог салайааччылар. Бэл, Англияҕа биир да оннук салайааччы суох. Европалар салайар дьонноро мөлтөхтөрүн Путин бэлитхаайыылаахтары (үспүйүөннэри) атастаһыкка арыйан көрдөрдө. Отой кыайда. Европа, арҕаа дойдулар бары Эмиэрикэттэн салаллалларын арыйан көрдөрдө. Германия биһиги киһибитин биэримээри ачыаһыра олорбута ханна баарый? Вашингтонтан остуолу охсубуттарыгар аҕалан сөмөлүөккэ укпуттара, өссө суумкатын босхо атыылаһан биэрбиттэрэ буолуо. Ити буолар – мыслитель салайааччыбыт өйүн күүһэ.
– Махтал, Анатолий Игнатьевич, атомнай ыстаансыйаҥ табыллан, саха дьонун абырыыр тэрил буоллун!
Владимир Степанов.
