Билиҥҥи уустук кэмҥэ биһиги нэһилиэктэрбитигэр, улуустарбытыгар аны күһүн талыллар аныгы салайааччы хайдах буолуохтааҕый?
70-с сылларга өрөспүүбүлүкэ күүстээх сайдыытын күүстэрин үгэнигэр сылдьар, сопхуостар үрдүк үөрэхтээх эдэр дириэктэрдэрэ оҥорбуттара. Билигин өйдөөх, аныгылыы толкуйдаах, инициативалаах, күүстээх үлэни кыайар кыахтаах диэн итэҕэйэр, эрэнэр ыччаппыт эмиэ аҕыйаҕа суох.
Олортон биирдэстэрин, Дьокуускай мээрин сэкирэтэрийээтин салайааччытын солбуйааччынан үлэлиир Ян Анатольевич Попову, эрдэ хаста да аныгы кэмҥэ салайыы хайдах буолуохтааҕын туһунан этиилэрин сэргээн истибит уолбун, кытта кэпсэтэбин.
Төрдүн-ууһун билиһиннэрии
Киһи кимин төрүттэриттэн көрөҕүн дииллэр. Я.А. Попов 1990 с. алтынньы 15 күнүгэр тыа интэлигиэн ыалыгар төрөөбүтэ. Аҕатынан төрдө былыр Бүлүү куоратын төрүттэспит, өр сыллар усталарыгар улуус сайдыытыгар улахан кылааттарын киллэрбит Поповтар диэн хаһаактартан силис тардар. Поповтар Ийэ дойду көмүскэлиттэн хаһан да туора турбатахтар. Эһэтэ Попов Макарий Дмитриевич – Албан Аат икки уордьанын кавалера. Эһэтин икки бырааттара, сахаттан биир бастакы байыаннай лүөччүк К.Д. Попов уонна танкист Д.Д. Попов Курскай дуга кыргыһыытыгар дьоруойдуу охтубуттар. Билигин Ян Анатольевич убайа, полиция подполковнига Владимир, Росгвардия биир анал этэрээтин хамандыырынан Украинаҕа анал байыаннай эпэрээссийэҕэ кыттан, этэҥҥэ эргилиннэ. Аҕата А.М. Попов өр кэмнэргэ салайар үлэҕэ: Бүлүү экологияҕа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн, онтон Бүлүү куоратын мээрин солбуйааччынан үлэлээбитэ. Ийэтэ Р.Д. Спиридонова Үөһээ Бүлүүгэ киэҥник биллэр Спиридоновтар диэн педагогтар династияларыттан төрүттээх. Нуучча тылын, литэрэтиирэтин учуутала, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ ыччат бэлиитикэтин туйгуна, СӨ үөрэҕин бочуоттаах бэтэрээнэ. Эһэтэ Д.Д. Спиридонов И.Н. Барахов аатынан оскуола дириэктэринэн үлэлээбит. Кини аатынан Үөһээ Бүлүү 4 №-х оскуолата ааттаммыт. Эбэтэ К.И. Жиркова саха бастакы композитора М.Н. Жирков сиэн балта, үтүөлээх учуутал, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан иккитэ талыллан үлэлээбит. Көрөргүт курдук, төрүт уус, норуоттарын туһугар элбэх үтүөнү оҥорбут дьон удьуордара.
– Ян Анатольевич, бэйэҥ тускунан кэпсии түс эрэ.
– Мин Бүлүү гимназиятын 9 кылааһын бүтэрэн баран, И.И. Шамаев салайар Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйин үөрэнэн бүтэрбитим. Онтон Ураллааҕы судаарыстыбаннай юридическай акадьыамыйатын борокуратуураҕа институтун 2014 с. бүтэрбитим. Үлэбин СӨ юстицияҕа госкэмитиэтигэр өрөспүүбүлүкэ уонна муниципалитеттар эйгэлэригэр сокуону оҥоруу боппуруостарынан дьарыктаммытым. 2016 с. СӨ алкоголь эргиирин ырыынагын судаарыстыбаннай салайыытын управлениетыгар лиссиэнсийэлиир отдел салайааччытын солбуйааччытынан анаммытым. Онтон СӨ “Центр закупок” ГКУ үлэҕэ киирбитим. Онно судаарыстыба сакааһынан дьиэ тутуутугар, суолу оҥоруутугар уо.д.а. атыы ыытыынан дьарыктаммытым.
2021 с. Е.Н. Григорьев Дьокуускай куорат мээригэр турарыгар эдэр дьону түмпүт хамаандатыгар киирэн үлэлээбитим. Онтон куорат дьаһалтатыгар үлэлииргэ ыҥырбыттара. Билигин Дьокуускай куорат баһылыгын сэкирэтэрийээтин салайааччытын солбуйааччытынан үлэлиибин. Кэргэннээхпин, икки уол оҕолоохпун. Кэргэним эмиэ Екатеринбурга үөрэммитэ.
Күһүҥҥү быыбарга кыттыахпын баҕарабын. Өскөтүн төрөөбүт дойдубар турар буоллахпына, Бүлүү дьиҥнээх аныгы куорат буола уларыйарыгар, тупсарыгар, дьон олоҕун таһымын үрдэтэр соругу толорорго бэлэммин дии саныыбын.
Элбэх үлэ судаарыстыба куонкурустарын, атыытын нөҥүө барар. Итиннэ салайааччыттан элбэх сокуону билии, үбү ыларга тустаах докумуоннары сөпкө толоруу, көмүскээһин ирдэнэр. СӨ судаарыстыба өҥөлөрүн атыытын кэмитиэтигэр үлэлэри, өҥөлөрү толорууну хааччыйар хамыыһыйатыгар юриһынан үлэлээбит буолан, суолга-иискэ, дьиэ тутуутугар, өрөмүөҥҥэ, о.д.а. өҥө хайдах оҥоһулларын, ханнык докумуоннар ирдэнэллэрин, хайдах толоруллуохтаахтарын барытын үчүгэйдик билэбин.
– Тыа сиригэр оскуоланы, дьыссааты, балыыһаны олохтоох аһынан хааччыйыы кыаллыбат, ити боппуруоһу хайдах быһаарыахха сөбүй?
– Олохтоох урбаанньыттарга, т/х бородууксуйатын оҥорооччуларга ити эппит тэрилтэлэргин олохтоох аһынан хааччыйыыны сокуон көҥүллүүр ньымаларын тутуһан, атыыны сөпкө ыытан ситиһиэххэ сөп, сокуон көҥүллүүр. Дьиҥэр, судаарыстыба бэйэтин дьонун, оскуола оҕолорун мөлтөх, биллибэт хаачыстыбалаах аһынан-үөлүнэн аһатар санаата суох: доруобай, уһун үйэлээх, айар-тутар кыахтаах дьоҥҥо наадыйар. Онон, сокуон куһаҕан диир сыыһа. Өҥө оҥоруута хоруупсуйа киирбэтин диэн, аһаҕас атыы нөҥүө барар. Ону чиэһинэйэ суох, барыс эрэ ылар интэриэстээх урбаанньыттар, араас албаһы туттан, күрэстэһиигэ кыайаллар. Итини сокуон көҥүллүүр ньымаларынан киирсэн кыайыахха сөп. Сокуону билэр, сатаан туттар киһи салайан, олохтоох т/х тэрилтэлэрэ, урбаанньыттар атыы былаһааккаларыгар кытталларын элбэтэр кыахтаах. Итини таһынан, өҥө атыытын систиэмэтин күүскэ туһанан, улуус таһыттан куорат бүддьүөтүгэр үбү киллэрэр үлэ ыытыллыахтаах.
– Дьокуускайга суолу-ииһи оҥоруу киэҥ далааһыннаахтык ыытыллар, Дьон араастык сыһыаннаһар, эн ити үлэни бэркэ билэҕин, хаһан бүтэрий?
– Мин Дьокуускай суолун-ииһин тутуутугар куорат мээрэ Е.Н. Григорьевтыын биир санаалаахпын. А.С. Николаев Дьокуускай куорат сайдыытын туһунан ыйааҕынан, элбэх харчы көрүллэ турар. Ол иһин кыах баар буолбутунан, куорат уулуссаларын, суолларын аныгы технологияны тутуһан, өр сылларга туһалыыр гына тута сылдьабыт. Урут хаһан да билиҥҥи курдук аспаалы сири хаһан, аллараа өттүн ирбэт гына бөҕөргөтөн баран куппат этилэр. Ол иһин суол хаачыстыбата мөлтөх буолан, сотору-сотору алдьанара.
– Үбүлээһинэ “Куттала суох суоллар” национальнай бырайыагынан кэлэрэ төһө уустугуй?
– Бырайыак баара дьыаланы барытын быһаарбат. Федеральнай үбүлээһини ыларга докумуону сыыспакка сөпкө толорон, көмүскээтэххэ эрэ, үп ылаҕын. Ол – бэйэтэ туһунан ыарахан үлэ. Суол оҥоһулла турарынан, кыра кириитикэ иһиллэр да, хаачыстыбалаах суолу тутуу суолтата улахан. Суолбут ааспыт үйэттэн оҥоһулла илик, ол иһин инженернэй ситимнэри барытын ороон, сир ирбэтин диэн пеноплекс диэн матыйаалы уураллар. ГОСТ быһыытынан, пеноплексы сир аннын хостоон таһааран баран ууруохтаахтар. Холтууралаан, килиэби чараас баҕайытык арыылаабыт курдук аспаал уурбакка, үйэлээх гына оҥоһулларыттан үөрүөх эрэ тустаахпыт. Үлэ технологията тутуһулларын куорат дьоно көрө сылдьаллар, норуот бэйэтэ хонтуруоллуур. Бу – куораты салайыы аныгы ньымаларыттан биирдэстэрэ. Ленин бэрэспиэгэ быйыл Орджоникидзе болуоссатыттан Краснояров аатынан уулуссаҕа диэри барыта аспаалланан бүтүөхтээх. Оттон кэлим, бэлисипиэт сылдьар суоллаах, сатыы дьон сылдьар тротуардаах барыта оҥоһуллан, 2023 с. бүтүөхтээх. Ленин болуоссата эмиэ барыта саҥардыллан тутуллар. Уопсайа, быйыл 34 км суол оҥоһуллан киириэхтээх. Ыһыахтыыр суолу мээрийэ туппат, “эрэгийиэн суола” диэн ыстаатыстаах, өрөспүүбүлүкэ үбүнэн тутуллар.
Бүлүү куоратын эмиэ холобурдаатахха, баһылык бастатан туран, куорат уулуссаларын, суолларын тутууга, өрөмүөннүүргэ улахан үлэни ыытыахтаах. Мин Бүлүү сайдыытын хамаандатыгар киирдэрбин, СӨ “Центр закупок” ГКУ уонна Дьокуускай куорат мээрэ Е.Н. Григорьев хамаандатыгар сылдьан ылбыт уопуппун, бэйэм үөрэхпин туһанан, улуус дьаһалтатын кытта суолу, уулуссалары оҥорууга күүскэ үлэлиэм этэ. Өскөтүн, наада буоллаҕына, суолу тутууну улууска биэрэн, куорат туһатыгар оҥорторон ыларга туох да куһаҕаны көрбөппүн, кылаабынайа, дьон үчүгэй суолунан айанныыра ситиһиллиэхтээх. Суолга сыһыаннаан эттэххэ, Бүлүүгэ уопсастыбаннай оптуобус сырыытын олохтоотоххо, куораппыт куорат ыстаатыһыгар өссө чугаһаан биэриэ этэ. Аҕыйах оптуобуһу аҕалан, муниципальнай бүддьүөттэн үбүлээн сырытыннарар кыах баар. Куоракка муниципальнай, киһилии сылдьар тырааныспар хайаан да наада.
– А.С. Николаев мээрдээн олорон куораты тыа улуустарыттан аһатар агро-курдааһыны тэрийиини саҕалаабыта. Итиннэ ыраах улуустар киирэллэрин туох дии саныыгын?
– Т/х үлэлиэн баҕалаах эдэр ыччат элбэх. Ол эрээри, этэллэрин курдук, судаарыстыбаттан көмө аҕыйах диэн көрөбүн. Элбэх бырагыраама, бырайыак баар. Ол эрээри сатаан докумуон толорсубакка, болҕомтоҕо ылбакка, кыайбаттар. Холобур, хайа да киһи судаарыстыбаны кытта үлэлэһэригэр билигин барыта – докумуон, отчуот. Аны бүрүкүрээтийэ мэһэйэ баар. Олору былыргыттан кыччата сатыыллар. Кыччаталлар да, төһө эрэ кэминэн өссө кытаатан, төннөн кэлэр. Ол иһин кумааҕыны, отчуоту аҕыйатары быһаарыллыахтаах. Үлэлиэн баҕалаах киһи чаҕыйбат ирдэбилэ киириэхтээх. Үлэлиэхтээх киһи сылдьар диэн көрдөхпүтүнэ, киниэхэ үбү судургутук, түргэнник биэриэхпитин наада. Бу кыһалҕаны кыайдахпытына, дьон бэйэтэ түргэнник хамсанан, үлэ оргуйа түһүө этэ.
– Олохтоох оҥорон таһаарыыны, т/х аһын-үөлүн оҥорор производствоны сайыннарыы тыаҕа бытаан, хайдах түргэтэтиэххэ сөбүй?
– Инники атыылаһан ылыы – фьючерснай хантараак систиэмэтэ – киирбэккэ турар. Холобур, саас т/х дьарыктанар киһиэхэ, тэрилтэҕэ, сайыҥҥы ороскуоттарын барытын сабарыгар, үчүгэй үүнүүнү ыларыгар, элбэх үүтү, эти оҥороругар тиийэр гына биисинэһин хааччыйарыгар үп биэрэбит. Биллэн турар, ИП, тэрээһинээх, “самозанятай”, судаарыстыбаҕа регистрациялаах буолуохтаахтар. Кини онно күһүн фиксированнай сыананан судаарыстыбаны кытта бородууксуйанан аахсар. Ордугун бэйэтэ ханнык баҕарар сыананан батарыан сөп. Фьючерска майгынныыр сылгыһыттары кытта үлэ норуот таһымынан баар. Кыһыны быһа эт ылыахтаах киһи сылгыһыкка харчы ыытар, оттоон биэрэллэр. Ити сылгыны иитиини өйүүр норуот ньыматын сокуон, нуорма оҥорон, дьон өйдүүр үчүгэй мэхэньиисимэ оҥорон киллэриэххэ сөп диэн көрөбүн. Мин олохтоох ас нэһилиэнньэ остуолугар сылы эргиччи баар буоларын туһугар улуус дьаһалтатын, улуус ТХУ-тун кытта бииргэ үлэлэһэн, Бүлүү куоратыгар сылаас “Бааһынай ырыынага” арыллыахтаах диэн санаалаахпын.
– Үөһээ Бүлүүгэ, Сунтаарга ыраас иһэр уу ситимэ киирэр. Оттон Бүлүү куоратыгар тоҕо кыалла илик дии саныыгыный?
– Бүлүү улуустарыгар уу ситимин “Ыраас уу” диэн федеральнай бырагырааманан “Водоканал” (салайааччыта А.А. Кырдьаҕааһап) киллэрэр. Үбүлээһинэ – 100% федеральнай. Кини этэринэн, бырайыактыыр симиэтэ докумуонун сөпкө толорон сайаапка биэрдэхпитинэ, “Водоканал” федеральнай таһымҥа тахсан, бэйэтэ көмүскээн, үбүн ылан, манна тутууну ыыттарар. Докумуоннары ситэриигэ, бырайыагы көмүскүүргэ уопуттаах үлэһиттэрдээхтэр. Кинилэр ханнык баҕарар улахан бөһүөлэги, куораты сылы эргиччи ыраас иһэр уунан хааччыйар кыахтаахтар. Тоҕо эрэ Бүлүү куоратыгар болҕомто уурбакка, эбэтэр атыҥҥа охтон, нэһилиэнньэни ыраас уунан хааччыйыы ситиһиллэ илик. Кырдьаҕааһап итиннэ сыал-сорук оҥостон, күүһү-уоҕу ууран үлэлиир киһи кыайар диэн эппитэ. Бүлүү куоратыттан элбэх тутулуктаах, федеральнай бүддьүөт үбэ дииллэр даҕаны, барыта онтон эрэ тутулуктаах диэн сыыһа өйдөбүл. Куорат, улуус иһигэр, кинилэр үлэлэрин бытаардар туох да мэһэй тахсыа суохтаах. Ол иһигэр сир биэриитэ, араас көҥүллэри көрүү түргэнник оҥоһуллуохтаах. Бу үлэҕэ “ЖКХ” ГУП кыттыахтаах, ититии инженернэй ситимнэрэ итиннэ бааллар. Онон, куораты ыраас уунан хаачыйыы систиэмэтэ улуус, куорат дьаһалталарын, “Водоканалы” уонна “ЖКХ” ГУП кытта үчүгэйдик кэпсэтэн, эппиэтинэһи үллэстэн, биир тылы булан үлэлээтэххэ, туох да харгыһа суох, түргэнник оҥоһуллар. Сунтаарга, Үөһээ Бүлүүгэ чахчы бүтэрэн эрэллэр. Ил Дархан А.С. Николаев ыраас уунан хааччыйыы бастакы уочарат экология өттүнэн кыһалҕалаах Бүлүү умнаһыгар олорор улуустарга киллэрэргэ диэн эппитэ. Дьиҥэр, Бүлүү куоратыгар бу үлэни атахтыы сытар улахан кыһалҕа суох.
– Тыа сиригэр информационнай технологиялары салгыы сайыннарыыга туох санаалааххын?
– Тыа сиригэр, Бүлүү улууһугар IT-эйгэни хайаан да сайыннарыахпытын наада. Бэс ыйын 18 күнүгэр Дьокуускай баһылыга Е.Н. Григорьевы кытта Бүлүүгэ тиийэммит, улууһу кытта бииргэ үлэлииргэ сөбүлэҥҥэ илии баттаспыппыт. Е.Н. Григорьев – төрдө Бүлүү. Дьокуускай мээрэ Бүлүүгэ аан бастакы сырыыта, урут хаһан да тиийбэттэр эбит. Ол сөбүлэҥҥэ, дьон санаатын истэн, мин Бүлүүгэ IT технология сайдарын туһунан пууну киллэртэрбитим. Бүлүүттэн IT-га сыстыан баҕалаах оҕолор, улахан да дьон, учууталлар Дьокуускайга кэлэн “IT-куб” диэн кииҥҥэ босхо үөрэнэллэригэр кэпсэппитим. Ол сөбүлэҥҥэ киирбитэ олохтоох ыччат сайдыытыгар улахан төһүү буолуо.
– Чөл олоҕу, ыччат спордунан дьарыктаныыта сайдыытыгар туох санаалаахыный?
– Успуордунан бэйэм оҕо эрдэхпиттэн дьарыктаммытым. Тустарым, онтон сүүрүүгэ барбытым. Өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэ сылдьыбытым. Урут оҕо сырыттахпытына, “Уолбут” диэн стадион баара. Оҕо аймах, ыччат сөбүлээн түмсэр, тардыһар киинэ этэ. Онно путбуоллаан, оонньоон улааппыппыт. Билигин “Уолбут” көтүллэн, оҕо оонньуур, аралдьыйар паарката тутуллар. Ол турдун, ол эрээри, куорат киинигэр сир булан, “Уолбут” курдук ыччат кутун-сүрүн тардар успуорт киинэ тутуллуон баҕарабын. Аны өрүс үрдүгэр олоробут да, кыһыннары үлэлиир бассыайыммыт суох. Ыччаты успуорка тардар итинник эбийиэктэри элбэтиэхтээхтэр. Холобурга эмиэ Бүлүү куоратын ыллахха, биир эрэ стадион баара кыра. Муустаах, хаҥкылыыр, хаккыайдыыр стадион тутар олус үчүгэй буолуо этэ. Дьоҕус спортивнай, путбуоллуур былаһааккалар наадалар. Кыах баар буоллаҕына, успуорду күүскэ сайыннарыллыахтаах. Атын улахан кыһалҕа: дьон сынньанар сирэ Бүлүүгэ аҕыйах. Дьиҥэр, куоракка туризм сайдар кыаҕа улахан. Өрүс үрдүгэр олорор, киһи сынньаныан сөптөөх үчүгэй сир элбэх. Дьон мустар, сөбүлүүр сирдэрин киһилии оҥорон, тупсаран дьоҥҥо сынньанар усулуобуйа тэрийдэххэ, дэлэлээх үчүгэй буолуо этэй. Бу хайысхаҕа болҕомто ууруллубата Бүлүүгэ куорат култууратын сайыннарыыны харгыстыыр. Куораппыт дьиҥнээх куорат таһымнанан тахсарыгар баҕарабын.
– Билиҥҥи ыччат ыччат хаһыаты, кинигэни аахпат буолан иһэр. Оҕону ааҕар гынарга туох санаалааххыный?
– Мин оҕо сааспыттан кинигэни ааҕарбын сөбүлүүбүн. Дьиэбитигэр биир истиэнэ толору бибилэтиэкэ этэ. Төлөпүөнүнэн оонньуур суоҕа, онон үөһэ кирилиэстэнэн тахса-тахса элбэҕи аахпытым. Кинигэни, хаһыаты, сурунаалы ааҕыы чахчы аҕыйаата, ону күүскүнэн төттөрү аҕалар уустук. Билигин электроннай кинигэлэри, таһаарыылары ааҕыахха сөп. Ааҕары көҕүлүүргэ бибилэтиэкэлэр ааҕааччыны тардар элбэх куонкурустары ыытыахтарын наада. Бибилэтиэкэлэр суолталара намтаабыт курдук көрөбүн. Мин кыра сырыттахпына, “Бастыҥ ааҕааччы” диэн куонкурус баара, хаста да бастаабытым. Оҕо ааҕыыга интэриэһэ, саха төрүт култууратыгар сыстыыта барыта бастаан дьиэ кэргэнтэн саҕаланар. Кыратыттан кинигэ аахпакка улааппыт киһини аахтарар уустук. Дьиэ кэргэҥҥэ оҕолоргутун ааҕарга үөрэтиҥ диэн сүбэлиэхпин баҕарабын. Мин нэдиэлэ аайы быыс булан, оҕолорбун кытта “ааҕыы чааһа” оҥоробут. Ким тугу сөбүлүүрүнэн ааҕар. Бибилэтиэкэбэр былыргы кинигэ элбэх. Аҕыйах сыллааҕыта аахпаттар этэ. Онтон кэргэмминиин балтараа сыл иһигэр кинигэ ааҕарга оҕолорбутун үөрэттибит. Миигин ийэлээх аҕам кинигэҕэ интэриэспин сайыннаран ааҕабын. Онон, дьиэ кэргэнтэн оҕо ааҕара улахан тутулуктаах. Миэхэ бэлэххэ кинигэ биэрдэхтэринэ астынабын, үөрэбин, сорохтор тоҕо эрэ сөбүлээбэттэр.
Түмүк санаа – эдэрдэргэ эрэниэххэ
Ян Анатольевич сөпкө бэлиэтиир, билигин салайыы ситимигэр билии, үөрэх, эдэр эрчим улахан быһаарар оруоллаах кэмнэрэ. Салайааччы ситимин сайыннарарга кыахтаах эдэр дьоммутун таһааран иһиэхтээхпит. Кинилэр өрөспүүбүлүкэ олоҕун сайдыытын 30-40 сыл инники илдьиэхтэрэ. Билигин кинилэр олоҕу оҥорор кэмнэрэ, эдэрдэргэ суолу биэриэххэ. Саха былыр-былыргыттан күүстээх салайааччылардаах буолан, эстибэккэ-быстыбакка баччаҕа кэлбитэ. Ол ситимэ салҕаныахтаах, үчүгэйтэн үчүгэй тахсан, кэнэҕэскитин өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана, бырабыыталыстыба салайааччылара буолар дьоммутун иитиэхтээхпит. Онон, аны күһүҥҥү быыбарга өрөспүүбүлүкэ салайыытын ситимигэр элбэх эдэр дьоммутун киллэрэргэ кыһаллыаҕыҥ.
Владимир Степанов
