“Массыынаҕытын гааска көһөрүҥ, бэнсииннээҕэр икки төгүл чэпчэки” диэн эрэкэлээмэ билигин да барар. Куоракка, чугас тыаҕа да инфраструктура үлэлээн, массыынабыт чэпчэки гааһынан сүүрэр. Элбэх куорат, бөһүөлэк гаас оттукка көстө. “Аныгы технология олохпутун чэпчэттэ” диэн күлүкпүтүгэр имнэнэн, Таҥараҕа махтанабыт.
Быйыл сайын ити дьолбутугар эрэлбитин кыратык саарбахтаппыт, дьиксиннэрэр түбэлтэ таҕыста.
“Хобо-чуораан мээнэҕэ чылыгыраабатах”
Аҕыйах хонуктааҕыта Дьокуускайга эмискэ гаас сапыраапкаларыгар гаас бүппүт диэн сорохторо сабыллан, айдаан таҕыста. Кырдьык, барытын бэнсиин куттан сылдьар ороскуоттаах, чэпчэки уматык “комфордугар” үөрэммит дьон айдаарымыналар?
Айдааны намыратар сыаллаах СӨ Бырамыысыланнаһын министиэристибэтин суруга тарҕаммыта. Онно “Бүлүүгэ уонна Дьокуускайга гаас бүппүт диэн сымыйа иһитиннэриини итэҕэйимэҥ, чааһынай сапыраапкаларга боппуруос үөскээтэ, ЯТЭК этэринэн, энэргиэтикэ улахан тэрилтэлэригэр өрөмүөн ыытыллан, элбэҕи туһанар тэрилтэлэр тутталлара улаханнык кыччаан, пропан-бутан оҥоруутун аҕыйаттыбыт диэтилэр, оттон метан атыылыыр сапыраапкалар үчүгэйдик үлэлииллэр, сотору көнүө” диэбиттэр. ЯТЭК ахтыллыбытынан, “тэрилтэ гаас үрдүгэр олорон, массыына уматыгынан куораты хааччыйбат буоллаҕына, Кыһыл Сыырга туох эрэ улахан саахал буолбутун кистииллэр дуу?” диэн киһи эмиэ саныыр. Министиэристибэ “барыта үчүгэй” диэбит эрээри, гааһы массыынаҕа быыкаа нуорманан кутар буолбуттар. Дьон, хайыахтарай, төттөрү бэнсииҥҥэ көһөн, уоскуйуу үөскээбит курдук.
Сай ортото тумуу курдук үөскээбит массыына уматык гааһа тиийбэт кыһалҕата хас хонугунан көнүөй диэн, гааспыт бырамыысыланнаһын баһыттан атаҕар диэри бэркэ билэр, СӨ Ил Түмэнин ааспыт ыҥырыытын дьокутаата, “Сахатранснефтегаз” ААУо кылаабынай инженерэ Павел Ксенофоновтан ыйыталастым.
– Министиэристибэ официальнай быһаарыыта уоскутар, ол эрээри кыһалҕа син биир баар. Тимир көлөҕө гаастан 3 уматык көрүҥүн оҥорон тутталлар. Бастакыта, “смесь пропан-бутана технический” (пропан автомобильный), судургутутан пропан диэххэ. Саха сиригэр массыына пропанын “Сахатранснефтегаз” (СТНГ) уонна ЯТЭК оҥоробут. Гаас тэмпэрэтиирэтин түһэрэн, пропан-бутан булкааһын -60;-80 кыраадыска диэри тоҥорон, убаҕас оҥоробут. СТНГ оҥорбут пропанын кыһыл боллуоннарга кутан нэһилиэнньэҕэ атыылыыбыт. Уонна бэйэбит гаас сапыраапкаларбытыгар (АГЗС) гааска аналлаах тэриллээх массыыналары сапыраапкалыыбыт. Төһөнөн элбэх гаас туттуллар даҕаны, оччонон элбэх убаҕас гаас (пропан) оҥоһуллар. Гааһы туттуу кыһын элбиир, онно элбэҕи оҥоробут. Сайын нэһилиэнньэ, сүрүн ылааччы “Якутскэнерго” гааһы тутталлара аҕыйыыр, оҥоруу наар түһээччи. Дьиҥэр, урут хас сайын аайы кыһалҕа үөскүүр этэ. Ол иһин быстах кыһалҕаҕа хаһаанарга, СТНГ 2008 с. куоракка Хатыҥ Үрэх үрдүгэр төгүрүк саар курдук, быһа холоон 1,2 тыһ. т убаҕас гаас хаһааныллар улахан резервуарын туппуппут. Ол саппааспытынан этэҥҥэ олорон кэллибит. Кыһын элбэҕи оҥорон, ордукпутун онно хаһаанабыт. Сайын пропан оҥоһуута аҕыйыыр, тиийбэтин хаһаастан ылан сапыраапкаларга түҥэтэбит. ЯТЭК гааһы убатан, массыыналарга чааһынай сапыраапкаларга атыылыыр. Ол гынан баран, куһаҕана диэн, ЯТЭК кыһын элбэҕи оҥорон хаһаана сатаабат, анал улахан резервуар туппатахтара, этэргэ дылы, сыарҕаттан атыылыы олороллор. Элбэҕи оҥороллор, онтон төһөтүн эрэ Дьокуускайга ыыталлар. Ордубутун өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр атыылыы олороллор.
Олигархтар гааһы атыылыыллара барыстаах
– Ханна атыылыылларый?
– Биирсэҕэ таһааран уонна ким баҕалаахха, ким төһө диэбитинэн атыылыыллар. Кытайга да, ханна баҕарар барыан сөп.
– Таска оҥорон атыылыыр буоллахтарына, элбэҕи оҥорор буоллахтара, Кытай, холобур, кыраны ылбата чахчы.
– Төһөнү оҥороллоро – кэмиэрчэскэй кистэлэҥнэрэ. СТНГ сылга 12–13 тыһ. т оҥоробут. Кинилэр биһигиннээҕэр элбэҕи оҥороллор, быһа холоон 40 тыһ. т буолуо.
– Оччо убаҕас гаастаах олорон, хантан “дэписсиит” үөскээтэ?
– Быйыл “Якутскэнерго” ЯГРЭС икки улахан турбиналарын өрөмүөҥҥэ туруорда. Убатыллыбыт гааһы туттуу эмискэ түстэ. Ол иһин СТНГ, ЯТЭК гааһы оҥорууларын улаханнык кыччаттылар. Чааһынай сапыраапкалар ЯТЭК-тан сайын ылаллар. ЯТЭК чааһынайдар наадыйыыларыттан аҕыйаҕы оҥорор, саппааһа, хаһаанар резервуара суох буолан, чааһынайдарга биэрэр гаастара бүтэн хаалла. Биһиги уруккуттан бэйэбит эрэ сапыраапкаларбытын хааччыйабыт. Чааһынайдар тохтоон хааллылар. Айдаан тахсан, бары биһиэхэ саба түстэхтэрэ дии. Биһиги саппааспыт үөскээбит улахан наадыйыыны барытын толуйар кыаҕа суох. Толору биэрдэхпитинэ, гааспыт саппааһа от ыйын ортотун диэки бүтүөхтээх этэ. Оччоҕо куорат гаас сапыраапкалара бары тохтоон хаалар кутталлаахтара. Ол иһин гааһы кутуу хааччахтанна: кыра массыыналарга – 20 л, оптуобустарга 80 л кутабыт. Бэйэбит торумнуурбутунан, оччотугар саппааспыт атырдьах ыйын ортотугар, бүтэһигэр диэри тиийиэхтээх. Балаҕан ыйыттан ЯГРЭС турбиналара өрөмүөннэннэҕинэ, убатыллыбыт гааһы оҥоруу ЯТЭК-ка, биһиэхэ да элбиэхтээх. Гаас аҕыйааһына быйыл быстах кэмҥэ буолла.
– Министиэристибэ метаны куталлар, үлэлиир диэбитэ...
– Гаас уматык иккис көрүҥэ “газомоторное топливо” диэн, метаны баттааһынын улаатыннаран убаталлар, “Сахаметан” тэрилтэ куоракка икки сапыраапкалаах. Пропанынан барар массыыналар метан куттубаттар, сүрүннээн, диисэллээх массыыналар ылаллар. ЯПАК оптуобустара метанынан бараллар.
Гаас уматык үһүс көрүҥэ “природный сжиженный газ” (СПГ) Ону Аллараа Бэстээххэ “Саха сирин тимир суоллара” АУо ХЭТ “СПГ” тэрилтэтэ оҥорор. Ол барыта тимир суол наадыйыытыгар барар, атын көлөлөөх тэрилтэлэргэ, нэһилиэнньэҕэ атыылаабаттар.
– Ол аата, бу кыһалҕа атырдьах ыйын ортотугар бүтэр дуо?
– “Якутскэнерго” турбиналарын үлэҕэ киллэрбэтэҕинэ, кыра ороскуот уларыйбакка хаалар түгэнигэр убаҕас гаас оҥоһуута балаҕан ыйын ортотугар ититии сезона саҕаланыыта, хочуолунайдар эҥин холбоннохторуна эрэ улаатыаҕа. Онтон этэҥҥэ буолуоҕа.
– Эһиги убаҕас гааскытын барытын Саха сирин наадыйыытыгар оҥороҕут дуо? ЯТЭК курдук, өрөспүүбүлүкэ таһыгар атыылаабаккыт дуо?
– Биһиги Саха сиригэр эрэ туһалыахтаахпыт диэн бириинсиби тутуһабыт, дойдубутун сайыннарар соруктаахпыт. ЯТЭК оннук соруга суох. Төһөнөн элбэҕи оҥордо, түргэнник атыылаата да, оччонон элбэх барыһы ылар. Онон бүтэр. Кинилэр Саха сирин туһугар кыһаллаллара буоллар, оҥорбут убаҕас гаастарынан аттыларыгар чугас баар Бүлүү улууһун Лөкөчөөнүн уонна Илбэҥэтин, “Бүлүү” федеральнай суолга сытар икки бөһүөлэги гаастаабыттара ырааппыт буолуох этэ. Барыһа суох, бодьууһа улахан диэн, дьарыктаныахтарын баҕарбаттар.
– Эһигиттэн ЯТЭК гаас иһин билигин харчытынан төһөнү ыларый?
– Быһа холоотоххо, 5 млрд солк. тиийбитэ буолуо. Саха сирэ Арассыыйа үрдүнэн социальнай гаастааһыны М.Е. Николаев өҥөтүнэн 25 сыл тухары гаастааһынынан дьарыктанна. Кэлин ити уопут дойду үрдүнэн тарҕанна. Үйэ чиэппэрэ нэһилиэнньэни, хочуолунайдары, нэһилиэктэри гаас оттукка көһөрөн, 200–300 мөл т гааһы элбэҕи туттар буоллубут. Киһи хомойуох, ол тухары ЯТЭК социальнай гаастааһыҥҥа биир да кэппиэйкэни укпата. Дьиҥинэн, барыһын барытын ыла олорор.
– Е.Борисов саҕана өрөспүүбүүлүкэни албыннаабыт айдааннааҕа...
– “Инбэстииссэйэ надбавката” диэн 2014 с. 600 мөл. солк. курдук үбү нэһилиэнньэ гааһы төлүүр харчытыттан ылбыттарын туора уччуппуттар этэ. Ол ханна барбыта биллибэккэ хаалбыта. Ону-маны оҥордубут дииллэр да, дьэ, саарбах. Хайдах эбитэ буолла? Мин гаас эйгэтигэр уһуннук үлэлиибин да, ЯТЭК гааһы хостуур сиригэр дьиҥнээхтик туох буола турарын билбэппин. Барыта кистэлэҥ, төһө пропаны оҥороллорун, конденсаттарын ханна ыыталларын да билбэппит. Бэл диэтэр, скважиналар хайдах туруктаахтарын, месторождение бэйэтэ хайдаҕын да билбэппит. Кимиэхэ да эппэттэр, “барыта үчүгэй” дииллэр.
25 сыл устата Саха сиригэр социальнай гаастааһыҥҥа биир да кэппиэйкэни укпатахтар. Хаайыллыбыт Магомедовтар да, билиҥҥи хаһаайына А.Авдолян да, Бүлүү улууһугар Илбэҥэҕэ, Лөкөчөөҥҥө гаас киллэрэр санаалара суох.
Олигархтары уларытыы сыанан аҕаабатах
Ахтыллыбыт “инбэстииссийэ надбавката” диэн ЯТЭК Магомедовтар баһылаан олорон, Саха сирин – бүтүн Арассыыйа субъегын – кэбилээбит биир быһыылара. Мин “Кыымҥа” 2017 с. сэтинньигэр бэчээттэммит “ЯТЭК” мэҥэлэри хайа үрдүгэр таһаарыа дуо?” диэн ыстатыйабыттан санатыахпын баҕарабын.
“Чааһынай баай (Магомедовтар) илиилэригэр киирэн баран, баара-суоҕа сэттис сылыгар хампаанньа өрөспүүбүлүкэни харчынан албыннаан “ньиргитэ” олороро тутуллубутун туһунан СӨ Счётнай палаататын 2013 с. олунньу 28 күнүнээҕи мунньаҕа кэпсиир. Биир сабаҕа кэпсииринэн, “ЯТЭК” көрдөһүүтүнэн, СӨ Бырабыыталыстыбата 2009–2013 сс. ЯТЭК инбэстииссийэлиир бырагыраамаларын бигэргэппит. Ол быһыытынан гаас атыыланар сыанатын 400 солк. үрдэтэр көҥүл ылбыт. Ол харчы гаас төлөбүрэ диэн норуот сиэбиттэн хомуллубута. Итиннэ киирбит харчыттан гаас хостуур тэрили саҥардыахтааҕа, уматык гаас хаачыстыбатын үрдэтиэхтээҕэ. Бэрэбиэркэ 665,9 мөл. солк. үбү ити сыалга туттубакка, “сиэптэригэр укта” олороллорун туппута. Өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар “ЯТЭК” ити гаас сыанатыгар киирбит “инбэстииссийэлээх бырыһыаныгар” туох киирэрин да эппэккэ олорбут. Ил Дархан Е.Борисов быйыл (2017 с.) олунньуга ФАС салалтатын кытта көрсөн “ити ЯТЭК инбэстиисийэтин бырыһыаныгар туох киирэрин көрдөрдүн эбэтэр хампаанньа үлэтин бойкуоттуубут” диэн иккиттэн биирин талларбытыгар “ятэктар” дьэ биирдэ Саха сиригэр атыылыыр “гаастарыгар инбэстииссийэлээх бырыһыаннара” төһө буоларын арыйбыттар. Ол харчыга гааһы переработкалыыр собуоту тутабыт диэбиттэр. Чэ, итэҕэй-итэҕэйимэ диэбит курдук. Е.Борисов ФАС-ка ити сырыытыгар инникитин гаас тарыыба Саха сирин сөбүлэҥэ суох быһаарыллыа суохтаах диэн кэпсэппит. Кини этэринэн, били, Счётнай палаата туппут, кистээн укта олорбут харчыларын өрөспүүбүлүкэҕэ төннөрбүттэр үһү.
Мантан көрөргүт курдук, “ЯТЭК”, бэл, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын билиммэт эбит. Ил Дархан быйыл Москубаҕа баран ФАС “остуолун охсуор” диэри кымаардаабакка да олорбут буолан тахсар...
Саха сирин көннөрү гаас төлөөччүтэ гаас иһин төлөбүрэ кимиэхэ, туохха туттуллара билигин да биллибэт. Санаабытыгар, сэбиэскэй иитиинэн, төлөбүр харчытыттан тэрилтэ тэрилин саҥардыыга, үлэһит улэлиир, олорор усулуобуйатын тупсарыыга барара буолуо диибит. Онтукпут, аныгы олигархтар сокуоннарынан быһа соҕуруу офшордарга бара турар курдук буолан тахсар. Аны туран, тоҕо кинилэргэ гаас сыанатын эбии инбэстииссийэлээх бырыһыаннаан норуоту сүлэр көҥүллэннэ диэн ыйытыаҕы баҕарыллар. Тоҕо диэтэххэ, сыана олохтуулларыгар тэрилтэ бэйэтин тэрилинин, технологиятын тупсарарыгар инбэстииссийэлииригэр диэн эмиэ угар ээ. Ол аата... биһигини “ЯТЭК” иккитэ сүлэр дуо?
Ити кэннэ “эн доҕоруҥ кимий, оччоҕо эн кимҥин этиэм” диэн нуучча өһүн хоһооно “ЯТЭК”-ка сыһыаннаах диир сыыһа буолбата буолуо. Биирдэ албыннаабыт син биир албынныы туруо диэн сымыйаччы, албын дьону норуот итэҕэйбэт”.
***
“ЯТЭК” Магомедовтартан А.Авдоляҥҥа кэлэн да баран, өрөспүүбүлүкэ туһугар тугу да оҥорботох, саҥа хаһаайынын байыта олороро тохтооботох диир сыыһа буолбата буолуо. Гаас салаатын бэтэрээнэ Игорь Корнев тгк “ЯТЭК сыл аайы 35 тыһ. т хостуурун таһынан 20 тыһ. т пропан-бутан гааһы таах халлааҥҥа уматар, гааһы хостуур технологията биллибэт (кистииллэрин бигэргэтэр), хаһаанар резервуар тутуохтаах, убатыллыбыт гааһы хаһаайынныы туһаннахха, тыа сирин 8–10 тыһ. дьиэтин, ол аата 20–30 дэриэбинэни, холкутук гаастыахха сөп” диэн суруйбут. Е.Борисовка эрэннэрбит гааһы переработкалыыр собуоттарын туппатылар.
...Арай кыһын ЯТЭК гаас хостуур сиригэр туох эмэ улахан саахал буоллун? Арах-арах, ол да буоллар эрдэ-сылла эрэллээҕин үйэлэргэ дакаастаан кэлбит кирпииччэ оһохпутун сөргүтэрбит дуу? “Таҥара сэрэҕи сөбүлүүр” диэн мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаахтар.
Владимир Степанов.
