“Кыымнар” Саха сирин устун балачча айанныыбыт. Ол былаһын тухары, ханна да тиийдэрбит, дьон сибээс, интэриниэт мөлтөҕүн туһунан үгүстүк үҥсэргиир. “Түргэн интэриниэт Саха сиригэр барытыгар киирдэ, “оптоволокно-оптоволокно” дэһэллэр даҕаны, бэл, бассааппыт аанньа кэлбэт-барбат. Оччоҕуна оптоволокно диэн туохпутуй?” диэн буолар.
Онон бүгүн “Кыымҥа” түргэн тэтимнээх интэриниэт – оптоволокно ситимин туһунан СӨ Инновацияҕа, цифровой сайдыыга уонна инфокоммуникация технологиятыгар миниистирин солбуйааччы Евгений Макаров кэпсиир.
– ВОЛС, оптика, оптоволокно диэн тугуй?
– ВОЛС (волоконно-оптические линии связи) диэни судургутук түргэн тэтимнээх интэриниэт диэххэ сөп.
– Билигин Дьокуускай интэриниэтэ түргэн дэнэр дуу, бытаан дуу?
– Түргэн.
– Оттон тыа сиригэр, дэриэбинэҕэ? Холобур, Чурапчы Мырылатыгар?
– Онно бытаан.
– ВОЛС билигин ханна тиийэн турарый?
– Түргэн интэриниэт 2017 с. Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Таатта, Томпо, Өймөкөөн улуустарынан, “Халыма” айан суолу кыйа Магадааҥҥа тиийбитэ. Ол иннинэ Нерюнгринан, Алданынан Дьокуускайга кэлбитэ. Онтон Нам, Покровскай, Бороҕон, Бэрдьигэстээх холбоммута. Бу күннэргэ Бүлүү сүнньүгэр киирдэ. Урут түһэн эттэххэ, Бүлүү Бэрдьигэстээхтэн ырааҕа бэрт буолан, лииньийэни Мииринэйтэн аҕаллылар.
– Бу да иннинэ интэриниэттээх олордохпут. ВОЛС туох уратылааҕый, тугунан түргэний?
– Интэриниэт хас даҕаны технологиянан холбонор. Холобур, аан бастакы интэриниэт радиолинейнай дэнэрэ. Тыындаттан саҕалаан Дьокуускайга диэри 40-нуу, 50-нуу км арыттаах турар вышкаларынан, салгынынан кэлэрэ. Онтон Дьокуускайга ВОЛС кэлбитэ. Атын улуустар спутнигынан интэриниэттэнэн олорбуттара. Спутник үөһэ 36 тыһ. км үрдүктээх сиргэ ыйанан турар. Сыгынаал ол нөҥүө барар буолан, тэтимэ бытаан буолар.
Күүһүн, уратытын туһунан эттэххэ, ВОЛС диэн сип-синньигэс утахтартан таҥыллыбыт оптическай хаабыл. Кини информацияны уот (свет) көмөтүнэн ыытар буолан, алтан хаабыллааҕар аһарымтыа, түргэн. ВОЛС ситимэ 4, 8, 16, 32, 64 утахтаах, олус бөҕө буолар.
– ВОЛС тоҕо соҕурууттан эрэ кэлэрий? Манна бэйэбит холбуур-холбонор, приёмник туруорар кыахпыт суох дуо?
– Холобур, эн манна олорон “Яндекска”, “Гуглга” киирэҕин. Кинилэр сервердэрэ соҕуруу баар. Манна олорон суруйбутуҥ хаабыл устун соҕуруу тиийиэхтээх уонна төттөрү эргийэн бэйэҕэр кэлиэхтээх. Онтуҥ барыта боруобатынан барар. Оттон ол лииньийэҥ аан дойдуга барытыгар тардыллан сытар. Бэйэ-бэйэтин кытта ситимнээх. Дойду-дойду аайы эпэрээтэрэ эрэ атын. Холобур, биһиэхэ “Ростелеком”, “ТТК” баалларын курдук. Ол иһин интэриниэти “аан дойду ситимэ” дииллэр.
Урукку салгынынан кэлэр интэриниэт уонна ВОЛС уратыларын судургутук маннык холобурдуохха сөп. Улуус кииниттэн 100 км сиргэ А уонна Б диэн икки нэһилиэк сытар. Ыраахтара тэҥ. Мөлтөх суоллаах А-ҕа күнү быһа айаннаан тиийэҕин. Үчүгэйгэ – аҕыйах чааһынан. Оттон нэһилиэктэн улуус киинигэр, улуус кииниттэн өрөспүүбүлүкэ, дойду кииннэригэр баран истэҕиҥ аайы, суолуҥ тупсан, кэлииҥ-барыыҥ сыыдамсыйан иһэр. Түргэн интэриниэт эмиэ оннук. Ол иһин ВОЛС ситимин тардабыт. Кини кэлбитин кэннэ аан дойду ситимигэр тахсарга хааччах суох буолла.
– Оптоволокно сир аннынан барар дуу, үөһэнэн дуу?
– Араас. Холобур, “Транстелеком” (ТТК) хампаанньа ситимэ тимир суолу кыйа кэлэр. Оттон “Ростелеком” – уот лииньийэтинэн. Ситим анал оҥоһуулаах буолан, биһиги айылҕабыт уларыйыытын тулуйар.
– Тыаҕа дьон “түргэн интэриниэт Саха сиригэр барытыгар киирдэ, “оптоволокно-оптоволокно” дэһэллэр даҕаны, бэл, бассааппыт аанньа кэлбэт-барбат, ойуутун түүн эрэ көрөбүт” дэһэллэр.
– Ол 2G диэн технологиянан кэлэр суотабай сибээһи этэллэр. Онтуҥ кэпсэтэргэ, СМС эрэ ыытарга аналлаах. Интэриниэккэ анала суох.
– Холобур, мин дойдубунан, Чурапчы Болтоҥотунан, ВОЛС ситимэ кэлэн Магадаан диэки ааспыта. “Мегафон”, “Йота” сибээстэрэ тупсубуттара, оттон “Билайн” интэриниэтэ быстар мөлтөх. Тоҕо оннугуй?
– Ити барыта тус-туспа хампаанньалар. Холобур, ааспыт нэдиэлэҕэ Бүлүү сүнньүгэр “Ростелеком” киллэрбит ситимин арыйдыбыт. Суотабай эпэрээтэрдэртэн Ньурба улууһугар ол лииньийэҕэ аан бастакынан МТС хампаанньа холбонно (ситими арыандалаата), оборудованиетын саҥарта. Онон Ньурбаҕа МТС интэриниэтэ 4G, түргэн буолла. “Мегафон” уонна “Билайн” онно холбоннохторуна, эмиэ түргэтиэхтэрэ. Чурапчыга эмиэ оннук буолуон сөп.
– Бүлүү сүнньүгэр, киин улуустарга уонна илин эҥээргэ түргэн интэриниэт син киирдэ. Оттон хоту улуустар хайдах буолуохтарай?
– Аһаҕастык эттэххэ, хоту тиийэрэ уустук. Итиччэ ыраах хайалары-систэри уҥуордаан ситими тардарга, инфраструктураны тутарга балачча боппуруос быһаарыллыан наада.
– Судургутук эттэххэ, боруобаты сиргэ көмтүҥ да, түргэн интэриниэт кэлэр диэн буолбатах буоллаҕа.
– Оннук. Аны туран, ситим былаһын тухары сибээһи күүһүрдэр тэриллэр (усилитель) туруохтаахтар. Олор үчүгэй, күүстээх уотунан хааччыллыахтаахтар. Уот суох сиригэр диисэл ыстаансыйата наада. Оттон ону ким эрэ көрүөн-истиэн, хамнастаныан наада. Эбиитин, суола-ииһэ суох сиргэ, тайҕа быыһыгар, вездеход, бөртөлүөт эрэ тиийэр кыахтаах буоллаҕа. Ол эмиэ эбии улахан ороскуот.
Ол иһин ыраах, кырыы, эбиитин аҕыйах нэһилиэнньэлээх сиргэ оптоволокно ситимин тардарга сибээс тэрилтэтэ үп-харчы өттүнэн көдьүүһэ суох диэн ыарырҕатар. Улуус киинэ нэһилиэнньэтэ элбэх буолан, төһө эрэ бириэмэнэн ороскуот син толуйуллар.
– Уопсайынан, Саха сиригэр оптоволокно тардыллыытын ким үбүлүүрүй?
– Саха сирин бүддьүөтүттэн ВОЛС тутуутугар үп көрүллүбэт. Хампаанньалар бэйэлэрин харчыларынан тардаллар. Арай, кэлин өрөспүүбүлүкэ муниципальнай-чааһынай партнерство бырагырааматын олохтоон, улуус уонна нэһилиэк дьаһалталара кыра, уһук дэриэбинэлэргэ ВОЛС ситимин тардарга хампаанньалары кытта дуогабарынан үлэлэһэн эрэллэр. Холобур, былырыын Ньурба, Чурапчы, Хаҥалас (Иһиккэ диэри) оннук сөбүлэһиилэри баттаспыттара. Үөһээ Бүлүү уонна Сунтаар баттаһаары сылдьаллар. Ол быһыытынан, улуус иһинээҕи нэһилиэктэргэ ВОЛС ситимэ тардыллар ороскуотун сороҕун (30-50 %) улуустар бэйэлэрэ уйунуохтара.
– Көрүүтүн-истиитин эмиэ дуо?
– Суох, киллэртэриитин эрэ. Холобур, Үөһээ Бүлүү хас да нэһилиэгин түргэн интэриниэтинэн хааччыйарга 3 сылга дуогабардаспыта.
– Саха сиригэр интэриниэт тарыыба киин Арассыыйа тарыыптарыттан тоҕо биллэ ыараханый?
– Эппитим курдук, биһиги олорор сирбит ыраах, чиэски. Аны туран, киин Арассыыйаттан ДьУоХХ тарыыба үрдүк. Ол барыта дьайар.
Киин Арассыыйаҕа интэриниэт тоҕо чэпчэкиний диир буоллахха, онно дьон ахсаана, урбаанньыттар, оҥорон таһаарыы уонна д.а. тэрилтэ элбэх. Ол суотугар биирдиилээн дьон тарыыба чэпчиир.
– Оптоволокно салгыы ханна барыахтааҕый?
– ВОЛС өтөр Уус Майдаҕа, Хаҥалас Иһитигэр тиийиэхтээх. Ону таһынан “Ростелеком” Хаандыга диэки барда. Даҕатан эттэххэ, бу иннинэ Өймөкөөҥҥө ситими “Импульс” диэн атын оператор тардыбыта. Онон икки лииньийэ сэргэстэһэ барыаҕа. Итини таһынан, кыттыгас үбүлээһин быһыытынан, Удачнайтан Өлөөн улууһугар тиэрдиэхтэрэ.
– Дьокуускай барыта оптоволокнонан хааччыллан олорор дуо?
– Кэккэ чааһынай дьиэлэр, түөлбэлэр хааччылла иликтэр. Кинилэр АДСЛга, “Ваймакска” (WiMAX), о.д.а. холбонон олороллор.
– Ол ВОЛС интэриниэтиттэн төһө бытааный?
– Уопсайынан, интэриниэт тэтимэ тарыыптан тутулуктаах. 100 Мбит/сөк. тиийэ тэтимнээх тарыыптар бааллар. Биллэн турар, сыаната тэтимиттэн көрөн араастаһар.
– Дьокуускайы барытын ВОЛСка холбуур кыах суох дуо?
– Ону эпэрээтэр бэйэтэ быһаарар. Кини көдьүүстээх диэтэҕинэ, холбуон сөп. Холобур, Дьокуускайга Үрүҥ Күөл түгэҕэр сытар 20-чэ ыалга холбуур барыстаах дуу, 203 түөлбэҕэ турар хас эмэ сүүһүнэн кыбартыыралаах дьиэлэргэ дуу?
– Кииннэммит ититиигэ холбонууга, уот-күөс төлөбүрүгэр өрөспүүбүлкэ саастаах, кыаммат ыалга субсидия көрөр. Интэриниэт киллэртэриигэ-төлөбүрүгэр оннук суох дуо?
– Биһиги ону уруккуттан туруорса сатыыбыт эрээри, уот, ититии тарыыбын судаарыстыба бэйэтэ хонтуруоллуур-олохтуур буоллаҕына, интэриниэт сыанатын хампаанньалар бэйэлэрэ олохтууллар. Онон судаарыстыба төһө субсидияны биэрэрин кыайан ааҕар кыаҕа суох. Ол иһин интэриниэт кыайан субсидияламмат диэххэ сөп.
Даҕатан эттэххэ, атын эйгэлэргэ холоотоххо, интэриниэт сыаната түһэр эбэтэр халбаҥнаабат. Кини бэнсиин, уот, ДьУоХХ төлөбүрүн курдук сыллата үрдээбэт.
– Кэпсээниҥ иһин махтал!
Альберт Капрынов.
