Ааспыт ый бүтүүтэ Сочига 26-с төгүлүн “Вся Россия” диэн аныгы суруналыыстыка Бүтүн Арассыыйатааҕы пуорумугар Саха сириттэн муҥутуур элбэх – 16 киһилээх дэлэгээссийэ – састаабыгар киирэн, “Кыым” норуот хаһыатын аатыттан кыттан кэллим. Бу тэрээһиҥҥэ аҕыс сыллааҕыта Чурапчыга “Саҥа олох” хаһыакка үлэлиир кэммэр кыттан турардаахпын. Быйылгы көрсүһүү быыһык кэмҥэ ыытыллыбытынан уратылаах. Хас биирдии киһи олоҕун сыаналаан, ырыҥалаан көрөр, төрдүттэн уларыйар кэмигэр аныгы суруналыыстыка туох соруктааҕый?
Пуорум Сочи куорат биир кэрэ көстүүлээх “Жемчужина” диэн түөрт сулустаах көстүүнэйигэр ыытылынна. Суруналыыстар тупсаҕай нүөмэрдэргэ түһэн, көрсүһүүлэргэ, дьарыктарга үрдүттэн сырыттыбыт, сынньалаҥҥа Хара муораҕа сөтүөлээн, көстүүнэй өҥөлөрүн туһанан абыранныбыт. Пуорум кыттыылаахтарын Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Владимир Соловьев, Кубань күбүрүнээтэрэ Вениамин Кондратьев, Арассыыйа бэрэсидьиэнин Соҕуруу федеральнай уокурукка боломуочунай бэрэстэбиитэлин солбуйааччы Вероника Милинчук эҕэрдэлээтилэр. Милинчук Владимир Путин эҕэрдэтин ааҕан иһитиннэрдэ. Онно бэрэсидьиэн Сочитааҕы көрсүһүүлэр федеральнай бэбиэскэҕэ киирэллэрин, киэҥ кэпсэтиигэ туралларын, уопуту атастаһыыга кыаҕы биэрэллэрин бэлиэтээбит. Пуорум референдуму кытта хатыйсан, элбэх суруналыыс Сочига кэлэрэ кыаллыбатах. Ол да буоллар, тыһыынчаттан тахса суруналыыс Арассыыйа араас уһугуттан кэлбитэ пуорум суолтатын туоһулуур. Куораттары, эрэгийиэннэри таһынан Белоруссияттан, Сербияттан, Индияттан, аан бастаан Донбастан кытыннылар. Кубань күбүрүнээтэрэ Вениамин Кондратьев: “Эһиги күүскүт – тыл кырдьыгар, чиэһинэй буолууга, төрөөбүт дойдугут интэриэһин туһугар туруулаһыы. Сэрии эйэлээх эрэ олох туһугар буолбакка, сырдатар-иһитиннэрэр эйгэҕэ эмиэ бара турар. Онно эмиэ кыайыы соруга турар”, – диэн бэлиэтээтэ.
Пуорум кэмигэр суруналыыстар биллиилээх биир идэлээхтэрин, медиаиндустрия эйгэтин эспиэрдэрин кытта көрүстүлэр, маастар-кылаастарга, төгүрүк остуолларга сырыттылар. Пуорум чэрчитинэн “Арассыыйа хаһыатын” байыаннай кэрэспэдьиэнэ Владимир Аносов маастар-кылаастаах хаартысканан быыстапката тэрилиннэ. Ону тэҥэ дэлэгээссийэлэр бэйэлэрин бородууксуйаларын тилэри тартылар.
Пуорум былаһын тухары араас хаһыаттар, дэлэгээссийэлэр бэйэни билиһиннэриилэрэ тэрилиннэ. Тэрээһин бастакы күнүгэр арыллыы кэнниттэн бастакынан бү үгэһи Саха сирин дэлэгээссийэтэ саҕалаата. Сахалыы таҥастаах, дэйбиирдээх суруналыыс кыргыттар киирии аантан ыалдьыттары үөрэ-көтө, арчылыы көрүстүлэр, кытыйаттан амтаннаах алаадьынан күндүлээтилэр.
Улахан тэрээһиннэргэ дьон национальнай уратыга болҕомтону уураллар. Онтон биирдэстэрэ – таҥас-сап. Саха кыргыттарын симэхтэрэ мэлдьи сэҥээриини ылар. Бу да сырыыга ыалдьыттарбыт ону көрбүтүнэн киирдилэр. Саха уран оҥоһугун оһуорун-мандарын, сиэдэрэйин сөҕөллөрүн кистээбэтилэр. Өссө биир уратыбыт – ырыабыт-тойукпут, фольклорбут. Сочига олорор этно-ырыаһыт Марианна Романова-Тайыынаны ыҥыран, улаханнык табылынныбыт. Биир дойдулаахпыт сиэлтэн оҥоһуллубут сиэдэрэй таҥаһын таҥнан тахсаатын кытта, хаартыскаҕа түһээри бырдах курдук саба түстүлэр. Презентациябытын Тайыына хомус тыаһынан, тойугунан арыйар кэмигэр саала иһэ тыас иһиллиирдии чуумпурда.
Бу күн бэрт соторутааҕыта эрэ тахсыбыт “Саха сирин суруналыыстара” (“Журналисты Якутии”) биографическай энциклопедия сүрэхтэннэ. Саха сирин Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, бырайыак ааптара уонна толорооччута Галина Бочкарева биир үйэ иһигэр өрөспүүбүлүкэ сырдатар-иһитиннэрэр эйгэтигэр сөҕүмэр үлэ барбытын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Өссө пуорум арыллыытыгар Владимир Соловьев: “Саха сиригэр хаста да тиийэ сылдьан, Өлүөнэ очуостарын дабайбыттаахпын. Саха сирин Суруналыыстарын сойууһун бырабылыанньата саамай элбэх 1119 чилиэннээҕин, актыыбынай үлэлээҕин, инники күөҥҥэ сылдьарын бэлиэтиибин. Итинник элбэх чилиэннээх сойуус аҕыйах. Туһунан үгэстээх, бырайыактардаах, үүнэр-сайдар кэскиллээх тэрилтэҕэ ситиһиилэри баҕарабын”, – диэбитэ.
Энциклопедияҕа 891 суруналыыс олоҕун, үлэтин чахчылара, хаартысканан мөссүөннэрэ үйэтитилиннэ. Кинигэ 1 тыһыынча ахсаанынан таҕыста. “Бу бырайыак СӨ Бэрэсидьиэнин гранынан олоххо киирдэ. Маны толкуйдаат, тута суруналыыстар тэрилтэлэрин салайааччыларыгар тахсан, бэйэлэрин үлэһиттэрин, бэтэрээннэрин дааннайдарын ыыталларыгар көрдөспүппүт. Онуоха сүрүн ирдэбил быһыытынан сырдатар-иһитиннэрэр эйгэҕэ 15 сылтан ордук кэмҥэ таһаарыылаахтык үлэлээбит суруналыыстар киириэхтээхтэр. Онон саха суруналыыстыкатын номох буолбут дьоно, үрдүкү наҕараадаҕа тиксибит биир идэлээхтэрбит, бэтэрээн, фронтовик, улууска, куорат хаһыаттарыгар үлэлиир суруналыыстар, ХИФУ суруналыыстыкаҕа салаатын преподавателлэрэ үйэлээх кинигэҕэ киирдилэр”, – диэн Галина Алексеевна билиһиннэрдэ. Энциклопедия Саха сирин Национальнай бибилэтиэкэтин пуондатын биир тарбахха баттанар баайа, үйэлээх үлэ буоларыгар саарбахтаабаппыт.
Тыл эппит дьон: “Суруналыыстар мэлдьи дьону суруйаллар, оттон бэйэлэрин букатын даҕаны умналлар. Биһиги хайдахтаах курдук уустук үлэҕэ буһа-хата сылдьарбытын дьон эмиэ билиэхтээх. Энциклопедия бастакы кинигэтэ тахсыбыт буоллаҕына, иккис, үһүс кинигэтэ тахсара оруннаах, ураты историческай суолталаах үлэни таһаарбыккыт”, – диэн бэлиэтээтилэр.
Оһуохай түмэр күүһүн көрдөрдө
Саха сиригэр анаммыт былаһааккаҕа “Сахамедиа” генеральнай дириэктэрэ Виктор Колесов холдинг бырайыактарын билиһиннэрдэ. Ил Түмэн мунньаҕын дьокутаата, “Ил Түмэн” хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ Мария Христофорова национальнай суруналыыстыкаҕа санаатын эттэ. “Саха сирэ” хаһыат эрэдээктэрэ Анивера Акимова хаһыат үлэтин-хамнаһын билиһиннэрбитин кэннэ Аркадий Алексеев “Саха үҥкүүтэ” ырыатынан уопсай үҥкүү тэрилиннэ. Пуорум кыттыылаахтара сыанаҕа саха кыргыттарын кытта тэҥҥэ сахалыы үҥкүү хамсаныыларын хатылаатылар. Ол кэннэ олус астыммыттарын үрүт-үөһэ билиннилэр. Ити кэмҥэ Тайыына баҕалаахтары хомуска үөрэттэ. Хомус тылын тардан көрөөччү, “хомус атыытын тэрийбиккит буоллар даа...” диэччи элбэҕиттэн бу холонуубут эмиэ бэркэ табылынна диэн сыаналаатыбыт. Салгыы Саха сирин балыгын, алаадьытын, утаҕын тилэри тарпыт сандалыбытыгар сылдьан, ыалдьыттарбыт тохтоло суох махтаннылар. Ити кэннэ бары илии-илииттэн ылсан, оһуокайга турдубут. Хаартыскаҕа түһэрэр тыас хап-хачыгырас буолла, дьон түһүлгэ диэки дьулуста.
“Саха сирэ, мэлдьи буоларыныы, үрдүк таһымнаахтык кытынна, чаҕылхайдык саҕалаата. Маладьыастар!” – дииллэриттэн кынаттаммыт кэриэтэ сананныбыт. Ити тыллары пуорум былаһын тухары элбэхтик иһиттибит.
Кэпсэтии туох туһунан буолла?
Бары эйгэлэр кэриэтэ суруналыыстыка эмиэ араас хайысханан сайдар. Кумааҕы хаһыатынан муҥурдаммакка, аныгы үйэ үстүрүмүөннэрин туһаныы соруга турар. Онуоха пуорум тоҕоостоох хайысхаларынан үлэни ыытта. Ол курдук, сарсыҥҥылаах буоларга туох үлэни сүрүннүүргэ, суут уонна суруналыыстыка аныгы үйэ кирбиитигэр сыһыаннарыгар, граҥҥа хайдах үлэлэһэргэ уонна кыайыыны ситиһэргэ, “В контакте”, “Телеграмм” сыһыарыыларга үлэни ыытарга, холдиннары тэрийиигэ, кэммиэрчэскэйэ суох уопсастыбаннай тэрилтэлэри, трафигы кытта үлэлэһиигэ, бэйэ ханаалын тэрийиигэ, почтаны кытта сыһыаны олохтооһуҥҥа маастар-кылаастар ыытылыннылар. Ону тэҥэ суруналыыстыка хайысхаларынан киэҥ кэпсэтиилэр тэрилиннилэр.
Олору ырытан, сыаналаан көрөн, Саха сирин хаһыаттара, ханааллара аныгы олох тэтимиттэн хаалсыбакка, сорохтор чорбойон даҕаны, балачча таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы олорор эбиппит диэн түмүккэ кэллибит. Хас биирдии эрэдээксийэ ааҕааччытын сүтэрбэт туһуттан аахсыйата, тэрээһинэ, саҥаны киллэриитэ хара баһаам. Хамсык кэмигэр социальнай ситим бары көрүҥнэринэн үлэни эрэдээксийэ, кыһа эрэ барыта сатаата, баһылаата. Суруналыыстар ааҕааччыны тардарга матырыйаалы суруйуу куоһурдарын эмиэ балачча туһанар эбиппит. Биллэн турар, соҕурууҥҥу сайдыылаах хаһыаттар сорох албастара биһиги сахалыы менталитеппытыгар барсыбат, сөп түбэспэт. Онто да суох үйэ тухары алтыһан кэлбит хаһыат уонна ааҕааччы салгыы ситими тутуһарыгар туһааннаах үлэ бара турар эбит диэн санааҕа кэллим.
Олох балысханнык сайдар. Ону тэҥэ аныгы үстүрүмүөннэр күнүнэн күөрэйэллэр. Олору баһылыырга, олоххо киллэрэргэ эрэлбит эрэ – эдэрдэрбитигэр. Ыччат суруналыыстыкаҕа кэлиитэ сылтан сыл аҕыйыыр. Онон ити чааһыгар үлэ күүһүрүөн, “Тыа сирин суруналыыһа” бырагыраама олоххо киириэн наада.
Индус кэллиэгэбит: “Ыччаты батыһар оруннаах”
“Диша” диэн информация порталын салайааччыта Рамешвар Синг Ииндийэттэн төрүттээх, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ. Бу портал Арассыыйа уонна Ииндийэ доҕордоһууларыгар тирэҕирэр. Кинилэр олохторун-дьаһахтарын, култуураларын, сайдыыларын сырдатар. Рамешвар кумааҕы хаһыат туһунан санаатын маннык этэр:
– Көрбүөччү буолбатахпын эрээри, кумааҕы хаһыат сыыйа симэлийиэ дии саныыбын. Биһиги бэйэбит, оҕолорбут үйэлэригэр оннук буолуо суоҕа эрээри, ол тыына кэтэхпитигэр биллэр. Холобур, биир бэйэбин ыллахха, сарсыарда уһуктаат, сонуннары көрөбүн. Аныгы үйэ киһитин быһыытынан, ону төлөпүөммүттэн буларым судургу. Билиҥҥи үйэ киһитин мэйиитэ уһун тиэкистэн сылайар. Төһө кыалларынан элбэх билиини кылгас кэм иһигэр ылар баҕалаах. Мин ити чааһыгар “Телеграмм” сыһыарыыны барыларыттан ордоробун. Саас ортолоох киһи итинник буоллахпына, ыччат туһунан этэ да барыллыбат. Кини өссө чэпчэкини баҕарар. Онон, суруналыыстар кылгас кээмэйдээх эрээри, сонун, аныгы пуормалаах матырыйааллары бэлэмнииргэ төбөлөрүн сынньыа этилэр. Саҥаны киллэрэртэн куттанымыахха наада.
Ыччаты суруналыыстыкаҕа тардыы туһунан эттэххэ, кинилэри истэр, кинилэри батыһар оруннаах. Урукку кэмҥэ саастаах көлүөнэ инники сылдьыбыт, бастыҥтан бастыҥҥа тиксэр эбит буоллаҕына, билигин төттөрүтүн гыныахха наада. Ыччат хайҕаннаҕына, наадалааҕын биллэҕинэ, ылсыбыт дьыалата кэскиллээҕин таайдаҕына эрэ иҥнэр. Онон, ыччаты суолталыахха. Биир бэйэм эдэр дьоно суох хамсаммаппын. Сатыым-сатаамыым, кинилэри үтүктэбин, батыһабын. Ыччаты олорор сиригэр тапталы иҥэрэн, кини онно наадатын тоһоҕолоон иитиэххэ наада. Туох барыта дойдуттан, дьиэттэн саҕаланар. Хайдах да буолбутун иһин, тэтимҥитин ыһыктымаҥ, санааҕытын түһэримэҥ. Дьон хайа да кэмҥэ хаһыаты ааҕыаҕа.
Суруналыыстар сэһэргииллэр
Дагестан Өрөспүүбүлүкэтин “Лезги газет” хаһыат эрэдээктэрэ Магомед Ибрагимовы кытта кэпсэттим.
– Хаһыаккыт ахсаана төһөнүй?
– 6,3 тыһыынча. Дагестаҥҥа саамай элбэх сурутааччылаах хаһыаппыт. Оттон эһиэнэ?
– 14 тыһыынчаттан тахса.
– Саха дьоно сүрдээҕин ааҕаллар эбит. Эрэгийиэҥҥэ итинник ахсааннаах хаһыат баар буолуо дии санаабатаҕым.
– Махтал! Хайдах үлэлии-хамсыы сылдьаҕыт?
– Төһө даҕаны аныгы технологиялар кэтэхпитигэр билиннэллэр, биһиги куттаммаппыт, ыраас, сырдык инникигэ эрэнэбит. Хас чэппиэр аайы 16 балаһанан тахсабыт. 30-тан тахса суруналыыстаахпыт. Эһиэхэ хайдаҕый?
– Эмиэ чэппиэр аайы 40-44 балаһанан тахсабыт. Суруналыыстар уон иһинэн ахсааннаахпыт.
– Тыый, оччотугар ноҕуруускаҕыт улахан даҕаны эбит! Сөхтөрдүҥ!
– Социальнай ситиминэн төһө үлэлиигит?
– Барытыгар кэриэтэ ханааллардаахпыт. Билигин Арассыыйаҕа сабыылаах ситимнэргэ бэркэ табыллан иһэн тохтообуппут. “Одноклассники” сыһыарыыга 5 тыһыынча сурутааччылаахпыт. Онтон атыттарга итинтэн аҕыйах. Онлайн-сурутуунан атын дойдуларга олорор биир дойдулаахтарбыт суруйтаралларын ситиһэбит.
– Туох бырайыактардааххытый?
– Бырайыак элбэх. Олору олоххо киллэрэргэ үчүгэй успуонсардаахпытынан киэн туттабыт. Өрөспүүбүлүкэ хаһыаттара бары биир дьиэҕэ олоробут. Ол дьиэбит сэбиэскэй кэмтэн өрөмүөннэнэ илик. Биир дойдулаахпыт эрэдээксийэбит көрүдүөрүн өрөмүөннүүргэ 1 мөл. солк. биэрэн, олус абыраата. Успуорду сайыннарыыга мөлүйүөнүнэн сууманы туттар буоллахтарына, саамай күндү төрөөбүт тылбытын өйөөһүҥҥэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтү көрбөтүттэн сөҕөбүт эрэ. Бэйэбит хамсана сатаан, икки олимпиада ыытабыт. Биирин – Махачкала, Каспийскай эҥээр, иккиһин – соҕуруу куораттарга. 10 бириистээх миэстэни олохтуубут. Кыайыылаахха 25 тыһ. солк. бириэмийэни туттарабыт. Ол харчытын эмиэ успуонсардарбыт уйуналлар. Дьону ити олус көҕүлүүр. Өссө биир үлэбит диэн, мультиктары лезгин тылыгар тылбаастыырга үлэлэһэбит. Ити бырайыагы бэркэ сэҥээрдилэр.
– Ютуб дьайыыта эһиэхэ эмиэ улахан буолуохтаах...
– Оннук. Ити – эмиэ биир сүрүн кыһалҕабыт. Төрөөбүт тылларын билэр дьон аҕыйаатар аҕыйаан иһэр. Соторутааҕыта биир доҕорум оҕолорун төрөөбүт лезгин тылыгар үөрэттэрээри Ярославль куораттан дэриэбинэҕэ аҕалан баран, ыаллыы оҕолор нууччалыы чубугураһалларыттан соһуйан барбыта.
Дагестан “Замана” (Время) диэн хаһыатын суруналыыһа Арсен Юсупов кэпсэтиигэ кыттыһар:
– Ааҕааччыбыт сааһа 45-тэн үөһэ. Оҕолорго, ыччаттарга, кэрэ аҥаардарга, эр дьоҥҥо, литэрэтиирэҕэ анаан таһаарар анал балаһалардаахпыт. 3 аҥаар тыһыынча сурутааччылаахпыт. Биһиги дьоммут поэзияҕа олус чугастар. Омуна суох, эрэдээксийэни хоһоонунан “көмөн” кэбиһэллэр. Ол дьоммутугар хас биирдиилэригэр хоруйдуубут, көннөрүнэллэригэр, сайдалларыгар үлэлэһэбит. Эһиэхэ курдук, айымньылар туһунан сурунаал буолан тахсаллара олус үчүгэй эрээри, элбэх киһи айымньыларын хаһыакка таһааран, кынат анньынар. Ону Дагестан элбэх норуодунай бэйиэттээҕэ да туоһулуур. Ыччаты, дьону куонкуруһа суох кытыннарар, ыҥырар уустук. Онон арааһы толкуйдуубут.
Биһиги хаһыаппыт тахсыбыта биир үйэ буолла. Араадьыйа да, тэлэбиидэнньэ да тахса илик кэмигэр тэриллибит хаһыат урукку үгэстэрин сүтэрбэт. Мин санаабар, аныгы үйэ дьалхааныгар сүтүөхпүт, симэлийиэхпит диэн куттанар оруна суох. Үгэскэ олоҕурбут өлөр, сүтэр анала суох. Сүрүн болҕомтону омук уратытыгар, култууратыгар, тылыгар ууруохха наада. “Ыарахан буолла” диэн ыһыктынан кэбиһии баар – улахан иэдээн. Хайдах даҕаны бэринэр сатаммат.
Казаннааҕы “Казанские ведомости” хаһыат эрэдээктэрэ Венера Якупова эмиэ итинник санаалаах:
– Ким туга, ханныга, ис биэтэһэ биллэр кэмэ кэллэ. Бу өрө-таҥнары түһүү чулуулары эрэ сиидэлээн хаалларыаҕа. Дьон сонумсах. Билиҥҥи кэмҥэ күөрэс гыммыт үстүрүмүөннэр хайа эрэ кэмҥэ суолталарын сүтэриэхтэрин, дьону сылатыахтарын сөп. Оттон үйэлэри уҥуордаабыт кумааҕы хаһыат баарын курдук баар буолуоҕа. Хайа да үйэҕэ “элиитэ” дэнэр араҥа баар. Кини үгэс буолбут, үйэлээх көрүҥнэри тутуһар аналлаах. Бу атааннаах-мөҥүөннээх үйэ дьиҥнээх элиитэни сиидэлээн таһаарыаҕа. Онон сылыктаатахха, кумааҕы хаһыат өссө хас да үйэни уҥуордуур кэскиллээх.
Кырдьыгы тиэрдэр сорук турар
Пуорум сабыллыытыгар бириэмийэлэр кыайыылаахтара ааттаннылар. Сочига Экология сылынан биллэриллибит суруналыыстарга куонкурус үс бастакы миэстэтин кыайыылаахтара – киин куораттарга үлэлиир биир идэлээхтэрбит – дьупулуому тэҥэ Сочи куорат биэс сулустаах көстүүнэйигэр иккиэ буолан сынньанар сэртипикээттэри туттулар.
Сахалар даҕаны наҕараадаттан маппатыбыт. “Бастыҥ ааптарыскай суруйуу” номинацияҕа Дьааҥы улууһун “Вести Верхоянья” хаһыат эрэдээксийэтэ кыайыылааҕынан ааттанна. Оттон “Якутск вечерний” хаһыат эрэдээксийэтэ “Арассыыйа 10 бастыҥ хаһыата” ааты ылла. Саха сирэ бэйэтин билиһиннэрэр тэрээһининэн пуорум дьупулуомунан наҕараадаланна. Оннук ыраах сиртэн илии тутуурдаах, өттүк харалаах кэллибит.
Суруналыыстар иннилэригэр кырдьыктаах суруйуулары, биэриилэри ааҕааччыга тириэрдэр сорук турар. Билиҥҥи уустук кэмҥэ ити хас эмит төгүл суолталаах. Төһө даҕаны олохпут түбүгүнэн бүрүлүннэр, интэриниэтинэн иилэннэр, тыыннаах алтыһыы туохтааҕар да күндү. Сочи баархат кэмин баттаһа биир идэлээхтэрбитин кытта көрсөн, кэпсэтэн, уопут атастаһан кэлиибит хайабытыгар даҕаны үтүө өйдөбүл буолан, сүрэхпитигэр сөҥүөҕэ.
Оксана ЖИРКОВА
