Дьокуускайга норуоттар икки ардыларынааҕы этническэй киинэ бэстибээлэ быйыл сэттис төгүлүн буолан ааста. Бэстибээл 2013 сылтан бүтүн аан дойду кинематографистарын ситимниир, култуураны атастаһыы үлэтин бөҕөргөтөр, саҥа идиэйэни, бырайыагы киэҥ дьүүлгэ таһаарар сыаллаах ыытыллар. Манна аныгы олох тэтимигэр төрүт култуура сыаннаһа, тиэмэтэ көтөҕүллэр. Тэрээһин Арассыыйа Култууратын министиэристибэтин уонна дойду кинематографистарын түмсүүтүн көҕүлээһининэн барар. Быйылгы бэстибээлгэ Арассыыйа, Казахстан, Кытай, Сербия, Эмиэрикэ, маны сэргэ Англия, Бельгия, Монголия, Нидерланды, Франция кыттыгас киинэлэрэ – уопсайа 9 үлэ – сүрүн көрүүгэ ааста. Кыайыылаахтар үрүҥ көмүстэн кутуллан оҥоһуллубут, ортотугар Хотугу сулуһу бэлиэтиир алмаас таастаах хаар ачыкыны туттулар.
Бэстибээли дойду таһымыгар өйөөтүлэр
Алексей Егоров, “Сахафильм” национальнай киинэ хампаанньатын дириэктэрэ:
– Быйылгы бэстибээл этническэй киинэни инники күөҥҥэ тутта. Норуоттар, дойдулар култуурунай уонна төрүт уратыларын, устуоруйаларын арыйар сыаллаах. Саха сиригэр ыытыллар бэстибээл барыта туспа тыыннаах, суоллаах-иистээх. Буолаары буолан, хамсык ыарыыттан түөрт сыллаах тохтобул кэннэ Култуура министиэристибэтин, Бырабыыталыстыба быһаччы өйөбүлүнэн сөргүтүллэн, үлэтин саҕалаата. Кэлэр сылтан бэстибээли сыл ахсын тэрийэр буолуохпут. Көннөрү бырааһынньык, киинэлэри көрүү эрэ курдук буолбакка, сүрүнэ – билсиһии-көрсүһүү, ыкса сибээстэһии, ханнык таһымҥа сылдьарбытын сыаналаан көрүү, саха киинэтин сайдар суолларын тобулуу, хайа диэки дьулуһарбытын быһаарыы. Быйылгы бэстибээлгэ аан маҥнай Арассыыйа кинематографиятын дэпэртээмэнин салайааччыта Дмитрий Давыденко, ону сэргэ “Мосфильм” дириэктэрин солбуйааччы Андрей Гущин кэлэ сырыттылар. Бу – дьаһалта өттүттэн саха киинэтигэр интэриэс улааппытын туоһута. Дьыалабыай көрсүһүүлэргэ туһааннаах тиэмэлэри көтөхтүбүт, павильоммут олоххо киирдэҕинэ, биир ситимнээх үлэни оҥорорго кэпсэтистибит, инники былааны торумнаатыбыт. Саамай улахан ситиһиибит – РФ Култууратын министиэристибэтэ бэстибээлбитин өйүөх буолла! Үбү-харчыны аттарыыга реестргэ киирдибит. Онон тэрээһиммит норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах буолан, аан дойду бары кинематографистарыгар үтүө сонун!
Кыттааччылар олус интэриэһинэй бырайыактары аҕалбыттар. Бырагырааманы таҥар дириэктэринэн биллэр кириитик Егор Москвитин үлэлээтэ. Уопсайа 300-чэ сайаапка киирбититтэн 9 киинэни талан, сүрүн көрүүгэ киллэрдэ. Оҕолорго, ыччакка диэн туһунан бырагыраама олохтонно. Тэрээһин үгүс бэстибээл кыайыылааҕа, талааннаах биир дойдулаахпыт Дмитрий Давыдов “Маяк” диэн ааптарыскай бырайыагынан саҕаланна. Саха киинэтэ күнтэн күн сайдан иһэр, сыллааҕы көрдөрүү да үчүгэй – мээнэҕэ “сахабум” буолбат. Онон саха киинэтэ баар, саха киинэтэ инникилээх! Ол туоһута – Дьокуускайга ыытыллар норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээлэ.
“Гран-при кыайыылааҕын биир санаанан таллыбыт”
Алексей Романов, “Сахафильм” национальнай киинэ хампаанньатын уус-уран салайааччыта, режиссёр:
– “Азия оҕолоро” оонньуу чэрчитинэн бэстибээлбит 7-с төгүлүн барда. Тэрээһинин кылгас кэм иһигэр ыыттыбыт. Элбэх киһи кэлиитэ-барыыта, олоруута туспа уустуктары үөскэппитэ, ол да буоллар “Сахафильм” хампаанньа иилээн-саҕалаан оҥордо. Ааспытын кэннэ санаатахха, улахан таһымнаах барбыт эбит. Дьыалабыай сыһыаҥҥа, үөрэх бырагыраамаларыгар Москубаттан, Санкт-Петербуртан биллэр-көстөр эспиэрдэр, киинэ айар үлэһиттэрэ, кириитиктэр кытыннылар, айар мастарыскыайдары, маастар-кылаастары ыыттылар. Ыччат киинэ хайысхатынан барарыгар үгүс өрүттээх билиини биэрдилэр.
Дьүүллүүр сүбэ көрүүтүгэр күүстээх киинэлэр киирдилэр. Сүбэҕэ Кытай биллэр продюсера, киинэ хампаанньатын салайааччыта Ли Бао Хуа бэрэссэдээтэллээтэ, Монголияттан продюсер, режиссёр Олзийн Цевелзуен, «Казахфильм» кылаабынай эрэдээктэрэ Бекбулат Шекеров, Санкт-Петербуртан сценарист Дмитрий Пермяков уонна мин буолан дьүүллээтибит. Күн ахсын киинэлэри көрө-көрө ырыттыбыт, анал ааттарга икки ардыбытыгар кыра мөккүөр үөскээбитэ. Арай Гран-при таларбытыгар Михаил Лукачевскай “Кыталыктаах кырдалым” уус-уран киинэтигэр туох да мөккүөрэ суох биир санаанан куоластаабыппыт. Бу саха киинэтэ идэтийии өттүнэн күүстээҕин көрдөрөр. Дьокуускайдааҕы бэстибээл сөргүтүллүбүтэ олус үчүгэй. Биир өттүнэн, саха киинэтин аан дойдуга таһаарарга олук уурар, иккис өттүнэн, Саха сирин кинематографистарын таһыма үрдүүрүгэр, айар үлэлэрин эспиэрдэргэ көрдөрөн, харда этиини, быһаарыыны ыларга, кэлэр сылларга хайдах хамсаналларыгар, туохха болҕомто ууралларыгар, профессионал быһыытынан сайдалларыгар көмөлөһөр. Бэстибээлбит Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга эмиэ болҕомтону тардан эрэр. Атын дойдулартан суруйаллар, эҕэрдэлииллэр. Онон бэстибээлбит саха киинэтэ сайдарыгар улахан кыаҕы биэрэр үтүөкэн тэрээһин буолла.
Ли Бао Хуа, бэстибээл дьүүллүүр сүбэтин бэрэссэдээтэлэ:
– Мин Дьокуускайга кэлэн, Арассыыйа уонна атын тас дойдулар киинэ индустриятыгар үлэлии-хамсыы, айа-тута сылдьар талааннаах дьонун кытта алтыһан үлэлээбиппиттэн олус астынным. Быйылгы бэстибээл норуоттар култуураларын көрдөрөр төрүт эйгэлээх буолан, саҥалыы тыыннаах барда. Онон сүрүн сыалын ситтэ дии саныыбын. Талыллан киирбит үлэлэри көрүүгэ сүрүн болҕомтобутун киинэ ис хоһоонугар уонна артыыстар оонньууларыгар уурдубут. Биир бэйэм Сербия уонна Казахстан киинэлэрин бэлиэтиэм этэ. Оттон сүрүн кыайыылааҕы таларга эрэйи көрсүбэтибит. “Кыталыктаах кырдалым” миигин олус күүскэ долгутта, уйадытта!
Мин санаабар, Дьокуус-кайдааҕы бэстибээл аан дойду таһымыгар саха киинэтэ сайдарыгар улахан оҥкулу уурар уонна култуура, туризм сайдыытыгар да оруоллаах. Бэстибээлгэ ситиһиини баҕарабын!
Киинэбитин тас дойдуга таһаарар былааннаахпыт
Семён Аманатов, “Кыталыктаах кырдалым” киинэ хос-продюсера:
– Бэстибээлгэ Арассыыйа аатыттан саха икки киинэтэ кытынна: Сергей Потапов “Илиир хоруола” уонна биһиги “Кыталыктаах кырдалым” устуубут. Көстүүгэ көрөөччү бөҕөтө сырытта. Бэйэм куонкуруска киирбит үс үрдүк таһымнаах үлэни көрбүтүм, онно холоотоххо, биһиги киинэбит судургу курдук этэ. “Бэлиэтииллэрэ дуу, суоҕа дуу?” диэн билбэт этибит. Түмүктүүр тэрээһиҥҥэ соһуччу үөрүү буолла! Бэйэбит дьиэбитигэр сыаналаабыттарыгар наһаа үөрдүбүт, ким да сэрэппэтэҕэ. Устар хамаандаттан артыыстар, оператор бааллара. Режиссёрбут Михаил Лукачевскай киинэбитин Арассыыйа киинэ тыйаатырдарыгар сүрэхтиир тэрээһиҥҥэ сылдьар буолан, суох этэ. Дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ Ли Бао Хуа “киһи дууһатын кылын таарыйар олус истиҥ киинэ” диэн үрдүктүк хайҕаабыта – биһиэхэ улахан сыанабыл. Киинэни көрө олорон ытаабыт этэ. Оннооҕор бэйэм хаста да көрдөрбүн, сорох түгэҥҥэ билиҥҥэ диэри уйадыйабын. Наҕараадабытын да бу диэн тутан-хабан көрө иликпин, Михаилбыт кэллэҕинэ, устар хамаанда буолан бэлиэтиэхпит. Бэстибээл кэмигэр туһааннаах дьону кытта үгүс кэпсэтии таҕыста. Арассыыйа киинэтин эйгэтиттэн элбэх үлэһит кэлэ сырытта. Дэпэртээмэн салайааччыта бэйэтинэн кытынна. Ол аата, саха киинэтин бэлиэтээтэҕэ, көрдөҕө, сэргээтэҕэ.
Сүрүн дьоруойбут Миша Слепцовка анал бирииһи анаабыттарыгар олус үөрдүбүт! Амма Чакырыттан сылдьар. Уопсайынан, оҕолору таларга күүстээх үлэ барда. Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын режиссёра Антон Батаков Аммаҕа лааҕырга оҕолору дьарыктаабыт, кыратык артыыс сатабылларыгар үөрэппит этэ. Ол түмүгэр Эрхаан Слепцов, Айысхан Яковлев уонна Миша уһуллан хааллахтара дии. Онон Антон өҥөтө баһаам. Уулуссаттан киирээт, ким да оонньоон барбат. Буолаары буолан, оҕолор. Инникитин даҕаны оҕолору кытта үлэлэһэр былааннаахпыт.
От ыйын 4 күнүттэн Арассыыйа улахан куораттарынан быракаакка таҕыстыбыт. Сахалар эрэ буолбакка, нуучча дьоно эмиэ сөбүлээн көрөллөр диэн бэлиэтиибит. Соҕуруу дойду көрөөччүлэрэ сэргэхтэр эбит, ис хоһоонун толору ылынан, сүрэхтэринэн-быардарынан аһаран, тэҥҥэ ытаһаллар. Аны киинэбитин тас дойдуга таһаарыа этибит. “Кыталыктаах кырдалым” сынаарыйа 2013 сыллаахха суруллубута. Иван Дьячковскай-Кыталык Уйбаан тус олоҕун устуоруйата. Кыра эрдэхпититтэн кини кэпсээннэрин истэн улааппыппыт, аммалар буоларбыт быһыытынан киэн туттабын уонна бу киинэҕэ үлэлэспититтэн олус үөрэбин. Михаил тута интэриэһиргээбитэ, саамай табыллыбыт киинэтэ дии саныыбын. Киинэбит тиэрдэр өйө-санаата, этиитэ даҕаны үчүгэй: олохпут кыһалҕата төһө да элбэҕин иһин, үчүгэйгэ, сырдыкка талаһыахха диэн. Билиҥҥи туругунан “Кыталыктаах кырдалым” Саха сиригэр быракаакка 24 мөл. киллэрдэ. Бу киинэбитин дойду иһинэн хас да бэстибээл ылан олорор, ону таһынан аан дойду көрүүтүгэр кыттыахтаахпыт.
Каадыр кэннинээҕи тиэкиһи бэлиэтиэхпин баҕарабын. Уйбаан саҥатын ааптартан диэн тиэкиһи киллэрбиппит. Бастаан утаа “тугун эмиэ хос саҥатай?” дии санаабытым, онтум бу балаһыанньаҕа киинэбитин олус байытта! Таҥыллан-таҥыллан, үчүгэй баҕайы буолла. Тиэкиһи эһиги биир идэлээххит Альберт Капрынов суруйбута. Оо, тыла-өһө мааныта, киһини көтүтэр эбит. Киинэ хартыынатын кытта силбэһэн, күүһүрдэн, байытан биэрдэ. Омуктарга эмиэ көрдөрө сылдьабыт – барыта өйдөнүмтүө. Аны кытайдыы субтитрдаабыппыт. Кытай дэлэгээссийэтэ көрдө, биһирээтэ. Биһигиннээҕэр ордук уйан эбиттэр, “субтитры үчүгэйдик тылбаастаабыккыт” диэн хайҕаатылар. Манна ХИФУ аспырааннара үлэлэспиттэрэ, кинилэри Арассыыйа-Кытай доҕордоһуутун эрэгийиэннээҕи түмсүүтүн салайааччыта Ньургун Максимов түмэн көҕүлээтэ. Онон кинилэргэ махталбытын биллэрэбит! Атын омук тылларыгар тылбаастатаары гынабыт. Бу билигин дойду киинэ тыйаатырдара хайдах көрдөрөллөрүн бэйэлэрэ быһааран олороллор: киинэбит нууччалыы субтитрдаах уонна толору нууччалыы дубляжтаах.
Түгэни туһанан, бэстибээли тэрийээччилэргэ, Култуура министиэристибэтигэр, чуолаан Афанасий Ноевка, иилээн-саҕалаан көрсүһүүлэри тэрийэн ыыппытыгар барҕа махталбытын тиэрдэбит! Аны күһүн “Сайсары синема” тэрилтэбитинэн улуу тириэньэр Дмитрий Петрович Коркин туһунан “Өрөгөй” киинэбитин таһаарыахпыт.
Этническэй киинэ норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээлин түмүгэ:
Гран-при – “Кыталыктаах кырдалым” (реж. Михаил Лукачевскай).
“Бастыҥ дьахтар оруола” – «78 дней» Виктория Василевич.
“Бастыҥ эр киһи оруола” – «Город ветра» Tergel Bold-Erdene (Монголия).
“Бастыҥ режиссёр” – «Город ветра» (Монголия) Lkhagvadulam Purev-Ochir.
“Устудьуоннар бастыҥ киинэлэрэ” – «Нойды. Северные ведьмы».
Дьүүллүүр сүбэ анал бирииһэ – «78 дней» (Сербия).
Дьүүллүүр сүбэ анал бирииһэ – Миша Слепцов (“Кыталыктаах кырдалым”, реж. Михаил Лукачевскай).
Көрөөччүлэр биһирэбиллэрэ:
“Бастыҥ киинэ” – “Тимир” (реж. Айдын Ате).
“Бастыҥ дьахтар оруола” – Елизавета Далбараева (“Зина&Леха”, реж. Роман Дорофеев).
“Бастыҥ эр киһи оруола” – Георгий Бессонов (“Тимир”, реж. Айдын Ате).
Айаана Ларионова.
