Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук ытыйан эрэр абааһы хамсыгар хаайтаран, хата, таах олоруохтааҕар урукку суруйууларбын бэрийэбин. Ол олордохпуна, “Саха сирэ” хаһыакка 2006 с. тахсыбыт “Ыардары кэрэнэн кыайаары” диэн суруйуум харахпар хатанна. “Бай, туох туһунан буоллаҕай?..” диэн көрбүтүм композитор, ырыа айааччы Алексей Калининскайы суруйбут эбиппин. Барытын хатылыыр наадата суох, ырыаларын, тэрийэр, салайар, үөрэтэр, дьону түмэр дьоҕурун билиһиннэрбиппин, түмүгэр абылаҥнаах айар үлэтэ сыаналаныан, бэлиэтэниэн аһара баҕарбыппын...
Соҕотох киһи холугар үлүгэрдээх үлэ
Быһаччы этэбин, Алексей Кириллович айар үлэтин аартыгын аһыаҕыттан суруйбутун, тэрийбитин, оҥорбутун, дьонун-сэргэтин сомоҕолообутун, үөрдүбүтүн-көтүппүтүн, астыннарбытын барытын биир сиргэ түмэр киһи, саар булгунньах саҕа буолан ыраахтан көстүө этэ, туох да саарбаҕа суох. Кини, бастатан туран, сырдатар-педагогическай үлэни өрө туппута, атыннык эттэхпинэ, айылҕаттан айыллыбыт улахан учуутал диэхтээхпин. Нэһилиэнньэҕэ төрөөбүт дойду кэрэтин, онно таптал күүһүн ырыанан кэпсээн, оскуола оҕолоругар үөрэнэр методическай посуобуйалары, бырагыраамалары, оҥортоон туран, эдэр ыччаты муусукаҕа уонна ырыаҕа иитэн, ырыа дириҥ ис хоһоонун өйдөтөн. Үөрэрим баар, ону дьоно-сэргэтэ билэр уонна ылынар. Оттон кэнники кэмҥэ үгэскэ киирбит үтүө санаа, аһымал аахсыйалара, пуондалара кини кыттыыта суох ыытыллыбаттар ээ. Бу барыта Алексей Ырыа сүрүн үөһүнэн, ханна да туора-маары ойуолаабакка, дьулурҕатык устан иһэрин кэрэһилиир.
Кураанаҕынан куолулаабат инниттэн ону аҕыйах холобурунан бигэргэтэбин. 2009 с. “Сахабыт саргытын айхаллаа” бырайыагы оҥорон таһаарбыта оскуолаҕа классика буолбут ‒ сахалыы ырыалары үөрэтиилэригэр. Эһиилигэр лицей-центргэ инбэлиит оҕолорго анаан “Музыканан эмтиибит”, “Айыы Уола – биһиги суолдьут сулуспут” бырайыактары саҕалаан олоххо киллэрбитэ. Онтон, тута сөрөөн, “СӨ-гэр ырыа искусствотын сайдыытын концепцията” бырайыагы салайан оҥороннор Духуобунас форумугар 2011 с. бигэргэппиттэрэ. Оттон кэнники 2013 с. “Ырыа күнүн” бырайыага хайдах курдук сылтан сыл далааһыннанан иһэрий? Ил Дархан анал ыйааҕынан Ырыабыт күнэ туспа статустанарын күүтэбит буолбат дуо?
Салгыы, 2010 с. дойдутугар Куокуйга, Луҥха үрэх үрдүгэр “Сибэкки биһикки” диэн духуобунас искибиэрин туттарбыта быйыл 10 сылын туолар. Айыы Уолугар анаммыт “Ийэҕэ махтал” искибиэри Улахан Ааҥҥа 2014 с. үлэҕэ киллэрбиттэрэ. Кини итини ыҥырыы таһааран, көҕүлээн, тэрийэн саҕалаабыта. Биир сөҕүмэр үлэтинэн 2017 с. Саха сиригэр Ырыа күнэ олохтонорун туһугар 15 000 илии баттааһынын хомуйтарбытын ааҕабын.
160-тан тахса ырыаны, хоровой-вокальнай айымньыны, хордары, 2 вокальнай сюитаны оҥордо, суруйда. Бэйэтин айымньыларын түмэн кинигэлэрин таһаартарбытын этиэхтээхпин: “Ыллаһыый, Луҥхам долгуна”, “Дьылҕам, миигин эрэн”, “Кэрэҕэ аналбыт”, “Саргыбыт сайыннын”, “Ырыам айар куйаара”. Саха ырыатын сайдыытын сырдатар кинигэлэрэ: “Саха ырыата ‒ кэм-кэрдии тэтиминэн”, “Ырыа күнэ уһугунна”, “Ырыа – төлкөбүт ырата”, “Ырыа күнүн дуораана”, “Ыллыыр омук ‒ кэскиллээх”. Суруллубут суоруллубат дииллэр, ол аата, суруллубут ырыалары, ырыа туһугар олохторун анаабыт дьону өлбөт үйэлээтэҕэ. Бу кинигэлэр тахсыыларыгар, Алексей айар үлэтигэр, аартыгын арыйарыгар, олоҕун доҕоро култуура туйгуна Варвара Иннокентьевна күүс-көмө, өйөбүл буоларын тумнан ааспаппыт. “Дьүһүй” сахалыы ырыа кулуубун иһинэн төһөлөөх айар куттаах доҕотторун кэнсиэрин, көрсүһүүлэрин, семинар-практикуму, төгүрүк остуоллары тэрийдилэр, ыыттылар?
Ааптарыскай куонкурустара, айар кэнсиэртэрэ кини үлэтигэр, мин көрдөхпүнэ, биир сүрүн миэстэни ылаллар. Ол курдук, кэлин сылларга 5 улахан куоҥкуруһу тэрийэн ыыппыта. Сангаарга, Куокуйга (иккитэ), Дьокуускайга ‒ Тулагы Киллэмҥэ, Хатаска. Итини таһынан 10 төгүл айар кэнсиэрин бэлэхтээбитэ. Ол аата, үлэтин-хамнаһын бар дьонугар отчуоттаабыт, көрдөрбүт, билиһиннэрбит.
Кэлин Луҥха Өлөксөй өрөгөй ырыаларын суруйууга идэтийэн үлэлиир. Кини суруйбут өрөгөй ырыалара 20-тэн таҕыста. Манна кини таба суолу тутуста дии саныыбын.
Айар куттаах дьон бэйэлэрин суруйууларын видеоклип оҥорторон өссө киэргэтэллэр, байытан биэрэллэр, олох саҥалыы тыынныыллар. Бу аныгы уларыйбыт олохпут биир көрдөбүлүттэн Өлөксөй туора турбакка, дьаныһан туран үөрэнэн, бэйэтэ видеоклибы таҥан оҥорор буолла. Кини оҥорбут 20-чэ клиптэрин көрдөххүнэ, эмиэ отой атын иэйиигэ куустараҕын, ол дойду тыыннаах кэрэтэ, баайа-дуола, айылҕата, дьоно-сэргэтэ, сарсыҥҥы саргыта хараххар бу баардыы көстөр-арыллар. Инньэ гынан, ырыа өссө тупсар, киэркэйэр.
Быйыл харантыыҥҥа олорон, Кыайыы үбүлүөйдээх 75 сылыгар элбэҕи оҥордо, айда: “Параадтаан хаамсыаҕыҥ”, “Лонгинов геройбут”, “Баллада о снайпере”, буойун-суруйааччы Т.Сметанин 100 сааһыгар “Төлөннөөх Түмэппий убайбыт”, И.Гоголев-Кындыл төрөөбүтэ 90 сылыгар “Сахам сирэ барахсан” уонна 1985 с. суруллубут норуот ырыата буолбут “Барыта үчүгэй” ырыаларыгар уо.д.а. Аны 10-ча саҥа ырыаны айан суруйда, ол иһигэр А.Гуринов-Арчылан тылыгар үс ырыаны, бу соторутааҕыта “Дьокуускай хотунум” ырыаҕа клип оҥорон “Саха” НКИХ ханаалыгар таһааран сүрэхтээтилэр. Онтон Н.Михалёва-Сайа тылыгар элбэх ырыалардаах, олортон 1995 с. суруйбут “Барыта баар этэ” ырыаларыгар Сунтаар эр дьонун “Өрөгөй” ансаамбыла клип оҥорторон таһааран, эмиэ “Саха” НКИХ-гар сүрэхтээтилэр, бу барыта көй ситиминэн тарҕатан иһиллэ-көстө турар.
Өссө төгүл этэбин, бу ‒ соҕотох киһи холугар үлүгэрдээх үлэ. Сүрүнэ, айбытыттан, суруйбутуттан дуоһуйан, тохтоон, сөп буолан хаалбакка атынтан атыны, саҥаттан саҥаны көрдөөбүтүнэн барар.
Айар-тутар кэмнэригэр
Мантан тугу көрөбүтүй? Дьиҥэр, Алексей Кириллович ырыалара дохсун ытыс тыаһынан эрэ сыаналаммыт буолбатахтар. Ол да буоллар, ырыалара билигин да ыллана, тарҕана тураллар. Дьиҥэр, Алексей аата-суола суох киһи буолбатах. Ол курдук, кини СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, профессиональнай үөрэхтээһин туйгуна, Ил Түмэн, куорат дууматын грамоталара, махталлара, араас атын элбэх бэлиэлэрдээх. Уус Алдан 2-с Байаҕантайын, Кэбээйи улууһун, Мукучутун, Куокуйун, олорор-үлэлиир Хатаһын нэһилиэктэрин холбоон, 5 “бочуоттаах олохтоох” диэн үрдүк ааттаах, СӨ “Гражданскай килбиэн” бэлиэтин кавалера. Өссө “Өрөспүүбүлүкэ албан аатыгар уонна туһатыгар” диэн М.Е. Николаев фондатын лауреата.
Кини кэмэ кэллэ курдук
“Бар дьон тыла – ох, санаата – батас” дииллэр. Итиэннэ санаа холбостоҕуна, сүбэ түмүлүннэҕинэ кыайтарбатах кыайтарарын билэр буолан дьон-сэргэ тугу этэрин иһиттим.
В.С. Парников, “Кэнчээри” салайааччыта, РФ, САССӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ:
“А.К. Калининскай 1980 с. мин тэрийбит мелодистар “Тойон Мүрү” түмсүүлэригэр сылдьан бастакы ырыаларын айбыта, ыллаабыта, онон бу түмсүүбүттэн сүрдээх үрдүк таһымнаах, судаарыстыбаннай суолталаах, норуоту сомоҕолуур, улахан артыыстар да, оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ боростуой дьон сөбүлээн ыллыыр ырыаларын суруйбут, киэҥник биллэр композитор тахсыбытыттан олуһун үөрэбин уонна киэн туттабын. Кини норуоту түмэр соруктаах Ырыа күнүн олохтооһуну туруулаһан туруорсар бөдөҥ уопсастыбаннай диэйэтэл, саталлаах тэрийээччи, улаханнык ытыктыыр коллегам, үөлээннээҕим. “Норуодунай артыыс” аатыгар бары өттүнэн сөп түбэһэр диэн дорҕоонноохтук этэбин”.
“Он много сделал для развития песенной музыкальной палитры в Якутии, является инициатором, организатором создания Дня песни, который стал объединительным стимулом всех народов Якутии. Его книга “Якутская песня в ритме времени” является энциклопедией по якутской песни. Многогранность творчества Алексея Кирилловича на виду в народе, а сколько его песен стали народными? Да, он заслуживает звания «народный артист»” , ‒ диэбит СӨ үөрэҕин үтүөлээх үлэһитэ, биллиилээх хормейстер Владимир Жирков.
“Про таких говорят: он сочиняет народную музыку, главное его достоинство – мелодия. Она с первых звуков находит дорогу к сердцам не только слушателей Якутии, но также воспринимается и за её пределами. Алексей живёт музыкой, и она для него смысл жизни, он любит людей, природу родного края и это для него главное, что можно услышать в его творчестве и будучи композитором из народа, он с каждым новым сочинением находит мелодические красоты, задушевные мелодии. Звание “народный артист” только подтвердит заслуженную оценку огромного труда композитора во благо своего народа”, ‒ диэбитэ Валерий Ермошкин, 2000 сыллардаахха Дьокуускайга Опера-балет тыйаатырын сүрүн дирижёрунан үлэлээбит, билигин Томскайдааҕы музыка колледжын преподаватель-дирижёра, РФ искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ, композитор.
“Мин Алексей Кирилловичтыын гастрольга сылдьан билсибитим, ырыалара сүрэҕим-быарым ортотунан киирбиттэрэ, сүрдээҕин сөбүлээбитим, ыллыахпын баҕарбытым. Элбэхтик эриһэн, үөрэтэн ырыаларын ыллыыр буолбутум. Кини ырыалара дириҥ уус-уран оҥоһуулаахтар, киэҥ эйгэлээхтэр. Кини курдук үлэлээбит, үлэлиир мелодист ахсааннаах, кини нарын-намчы иэйиитин биэрбит, дууһатын уурбут айымньыларын дьон-сэргэ, дьэ, өйдөөн истэн, аһыллан ыллаан эрэр, айымньылара классика быһыытынан сыаналаныахтаах, сыһыан ураты буолуохтаах. Кини норуодунай ааты сүгэрэ саамай сөптөөх”, ‒ диэбитэ кини ырыаларын толорооччу СӨ норуодунай артыыһа Юрий Баишев.
Оттон СӨ норуодунай артыыһа Нина Чигирёва туох диирий?
“Биһиги Алексейдыын музыка училищетыгар биир кэмҥэ үөрэммиппит. Кини ырыаларын сөбүлээн ыллаабытым ыраатта. Дойдутугар Луҥхаҕа “Сибэкки биһикки” искибиэр тутуутун саҕалыырга диэн, онно дьону көҕүлүү, 2009 с., онтон тутуу бүппүтүгэр 2010 с. аһыллыытыгар, 2018 с. 65 сааһыгар анаммыт куонкуруһугар жюрилыы барса сылдьыбытым. Алексей, сахалар, биһи, дьолбутугар төрөөбүт киһи, фанатик үлэһит, оҥорбута-айбыта, тэрийбитэ-ыллаппыта элбэҕэ, ама, кини “норуодунай” буолбатаҕына ким буолуой диэбит курдук”.
СӨ физическэй култуураҕа үтүөлээх, бочуоттаах үлэһитэ, худуоһунньук, Өлөксөй 42 ырыатын ыллыы сылдьар Захар Фёдоров маннык этэр: “Мин “Саргыбыт сайыннын” ырыаны истээт да, олох атын турукка, эйгэҕэ киирэн ылбытым уонна толкуйдаан баран аһаҕастык санаабын эппитим. “Дьэ, доҕоор, Өлөксөй, испэр олус да өр күүппүт эбиппин маннык ырыаны... Дьэ, бу саха норуотун өрөгөйдөөх ырыатын К.Д. Уткин-Нүһүлгэни кытта айан таһаарбыккыт тоҕо баҕас үчүгэйэй! Бу айымньы Саха сирин өрөгөйүн үрдэтэр күүстээх ырыа, гимн да буолуон сөп...” диэн”.
Маннык курдук туоһулаан-мэктиэлээн мин ыйытыыларбар хоруйдаатылар: Өлөксөй үлэлии сылдьар тэрилтэтин “Тускул” култуура киинин дириэктэрэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Люция Чепалова, Кэбээйи улууһун култуураҕа салаатын салайар Александр Кычкин, СӨ бочуоттаах олохтооҕо, норуодунай суруйааччы Андрей Кривошапкин, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, бэйиэт Христофор Горохов, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ “Тэтим” араадьыйа шеф-эрэдээктэрэ Альбина Тарабукина, РФ үтүөлээх учуутала “Айыы кыһата” оскуола дириэктэрэ Лидия Шамаева.
Уонна суруйуубун социология дуоктара, СӨ билимин үтүөлээх диэйэтэлэ Ульяна Винокурова этиитинэн түмүктүүбүн.
“А.К. Калининский полностью соответствует предъявляемым критериям положения о присвоении звания “Народный артист РС (Я)”, более того, он является признанным подвижником в песеннем искусстве народов республики, нацеленным на воспитание патриотических чувств детей, молодёжи, творческих коллективов и жителей различных территорий. Особое внимание им уделяется группам, нуждающихся в духовном поддержке: детям, слабовидящим, пожилым, инвалидам.
Завершая Год патриотизма, необходимо отметить заслуги выдающихся граждан, свой талант направивших на укрепление духовного иммунитета, обеспечивших силу преемственности поколений в Год 75-летия Победы в ВОВ. Я присоединяюсь к обращениям уважаемых граждан и творцов культурных ценностей, представляющих Алексея Калининского к званию “Народный артист РС (Я)” .
Мин көрдөхпүнэ Алексей Калининскай-Луҥха Өлөксөй өрө көтөн тахсар, утумнаах-тахсыылаах үлэтинэн аатын өссө төгүл дорҕоонноохтук ааттатар күнэ-ыйа үүннэ курдук, доҕоттоор! Оттон эһиги санааҕытыгар?
Милан АФАНАСЬЕВ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ. СӨ суруналыыстыкаҕа судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.
