Ааспыт сайын дойдубар – Мэҥэҕэ, Майа алааһыгар – илим көрө сырыттахпына, “Сахалыы Виктория” долгунугар саҥа ырыа сүрэхтэниитин биллэрдилэр. Хара бастакыттан саха киһитин кутугар олус чугас тыллар кутуллан, алаас устун эйээрэн, устан бара турдулар. “Суолабар тиийэн уоскуйуом, чуумпуга сытаммын утуйуом, күннээҕи кыһалҕа умнуллуо, тулам нарын иэйиинэн туолуо”. Хайдах эрэ бэйэм, дойдубар бу маннык чуумпуга, күөх сирэмҥэ, алаас хартыынатын ньууругар өр сынньамматах киһи, бу ырыаны олус чугастык ылынным. “Дойдубар Суолаҕа, эдьиийбэр Таанньаҕа, дойдубар Суолаҕа, эдьиийбэр Таанньаҕа...”
Суола, Суолаттан ханнык ырыаһыт баарын өйдүү сатаатым. Валентин Макаров – Мэҥэ уола. Чахчы, кини эбит. Саха тыйаатырын артыыһын быһыытынан эрэ буолбакка, киинэҕэ оонньуур, режиссёр, ырыа айар-ыллыыр – сахаҕа дэгиттэр ыччат.
“Дойдубар Суолаҕа” ырыа ааспыт уустук соҕус да сайыҥҥа, хамсык барытын хам баайан саба бүрүүкээбит кэмигэр, элбэх дьону сэргэхсиппит, дойдуларын ахтылҕанын сөргүппүт, уһугуннарбыт, төрөөбүт алаастарыгар угуйбут, чахчы да, абыраллаах сырдык сүүрээн буолан киирбитэ диэтэхпинэ, бука, сыыспатым буолуо.
Валентин Макаров соторутааҕыта бу ырыатынан “Үрдэл” мусукаалынай күрэскэ ситиһиилээхтик кыттан, инники күөҥҥэ эрэллээхтик тахсан бастаата. Бүгүн кини – биһиги эрэдээксийэбит ыалдьыта.
– Валентин, бастатан туран, «Үрдэлгэ» кыайыыгынан эҕэрдэлиибин! Хайдах, хаһан, туох санааттан бу күрэскэ кыттарга санаммыккыный? Кыайыыҥ төһө соһуччу этэй?
– Кыайыам диэн олох күүппэтэҕим. Аҥаардас кыттарым миэхэ улахан үөрүү, ситиһии этэ олохпор. Дьиҥэр, бу күрэскэ ааптар быһыытынан төрдүс кыттыым буолар. Аан бастаан биир дойдулааҕым Пётр Кулаковскай «Хотой» диэн ырыабынан кыттыбыта. Ол – бастакы “Үрдэл” этэ. Ол кэнниттэн 2018 сыллаахха «Умнума» диэн ырыабынан финалга тахсыбытым. Онно финалга тахсыбыт киһи быһыытынан статуэтка ылбытым. Онтон 2019 сыллаахха, Любовь Борисова диэн табаарыс кыыһым “Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт” диэн киинэ ырыатыгар хоһоонно суруй диэн көрдөспүтэ. Онно Моисей Кобяковка «Дьоллоох эбиппин» диэн хоһоон суруйан биэрбитим, ырыа буолан ылланан, киинэҕэ киирбитэ, «Үрдэлгэ» кыттан финалга тахсыбыта.
Оттон «Суолаҕа» диэн ырыабынан олох да кыайыам дии санаабатаҕым, бу көннөрү аймахтар икки ардыларыгар суруллубут ырыа этэ. Ол эрээри эдьиийим “Саха араадьыйатын” олус сөбүлээн истэрин иһин, эдьиийбин үөрдээри, араадьыйаҕа биэрэн соһутарга санаммытым. Санаабар, чэ, биирдэ-иккитэ тыаһаан баран умнуллуо дии санаабытым, дьон-сэргэ сэҥээрэн, иилэ хабан ылан, эҕэрдэ быһыытынан сакаастаан барбытыгар испэр сэмээр үөрбүтүм. Ырыа сайын бэс ыйыгар тахсыбыта. Эдьиийим Таанньа ыам ыйыгар лоп курдук 65 сааһын туолуутугар бэлэх быһыытынан анаабытым.
– «Үрдэлгэ» кытын диэн ким этии киллэрбитэй?
– Ким да этии киллэрбэтэҕэ, көннөрү биир үтүө күн эмискэ «Саха араадьыйатыттан» бассаапка суруйан эппиттэрэ: “Ырыаҥ «Үрдэлгэ» киирдэ, сүүмэрдиир чааһыгар хабыста”, – диэн. Ити – тохсунньуга этэ. Хамсык дьайан дуу, хайдах эбитэ дуу, быйыл элбэх киһи кыттыбата. Финалга 15 эрэ ырыа ылламмыта. Араадьыйа ыытааччылара этэллэринэн, сылга сүүһүнэн ырыа киирэр үһү. Олортон 15 ырыа сүүмэрдэнэн ылламмыта – бу бары кыайыылаахтар. Бары Үрдэл” статуэткаларынан уонна номинацияларынан наҕараадаламмыттара. «Суолаҕа» ырыам иһин «Бастыҥ ырыа» номинация биэрбиттэригэр олус үөрбүтүм, дьолломмутум.
– Эдьиийиҥ хайдах ылыммытай ырыаҕын?
– Ырыам хайдах айыллыбытын туһунан бу иннинэ элбэхтэ киэҥ эйгэҕэ кэпсээбитим. 2011 сыллаахха аармыйаҕа сылдьан айбытым. Хоһоонун оччолорго былыргылыы суругунан ыытан эдьиийбэр аахтарбытым, наһаа истиҥник ылыммыта. Дойдубар эргиллэн бараммын, дьиэ-уот түбүгэр үтүрүйтэрэн, ырыабын таһаарбакка сылдьыбытым. Көннөрү саха киһитин сиэринэн уоспар киҥинийэн ыллыы сырыттаҕым. Туох да гитарата эҥин суох айыллыбыт ырыа буоллаҕа.
Ону быһайын кэргэммэр: “Бу маннык ырыаны муусуканан таҥмакка, оҥорбокко илдьэ сылдьабын”, – диэбитим. Онуоха: “Тыый, доҕоор, хайдах буоллуҥ, олох таһаара оҕус”, – диэн туруорсубута. Кини эппитигэр “кырдьык даҕаны, эдьиийбэр бачча ырыа айан баран иһитиннэрбэккэ сылдьар эбиппин” диэн санаанан салайтаран, сайын барыта иһийэн, чуумпуран, тохтоон турар кэмигэр, дьэ, артыыс түбүктээх, кэлиилээх-барыылаах олоҕуттан бириэмэлэммиччэ, ырыабын фонограммалаан, ситэрэн-хоторон таһаарарга санаммытым.
Бэйэм көмпүүтэрбэр анал муусука оҥорор бырагыраамалаах этим, ол эрээри судургу баҕайы этэ. Бастакы барыйаанын онно оҥорон баран, үрдүк таһымҥа фонограмма оҥорор доҕорум Иван Наумовка тиийбитим, “манна майгыннатан үчүгэй таһымҥа оҥорон таһаарыаҥ дуо?” диэн көрдөһүүлээх. Доҕорум, көрдөһүүбүн быһа гыммакка, бэрт баҕайытык фонограмма чочуйан таһаарбытыгар махталым улахан.
Ол кэннэ устуудьуйаҕа тиийэн ырыабын уһултараат, уһаппакка-кэҥэппэккэ тута итиитинэ, араадьыйаҕа биэрбитим уонна эдьиийбэр эрийбитим: «Эйигин эҕэрдэлээн араадьыйаҕа ырыа биэрдим, бачча чааска биэриэхтэрэ, истээр», – диэбитим. Эдьиийим барахсан үөрүүнү кытары: «Сөөп, холбуом», – диэбитэ.
Киниэхэ бу ааспыт сайын Суолаҕа наһаа үчүгэйдик ааспыта. Эдьиийим чэгиэн-чэбдик этэ, үлэ үөһүгэр сылдьара, чугас дьонун ортотугар. Убайым аах бассаапка суруйбуттара: «Эдьиийиҥ үөрэн, соһуйан, олох туох да диэн билбэт», – диэн. Ырыабын истибитэ. Онон бэйэбин дьоллоох киһинэн ааҕынабын.
– Эдьиийиҥ туһунан кылгастык сэһэргиэҥ буолаарай? Хайдах этэй, эдьиийиҥ?
– Эдьиий Таанньа – Окорокова Татьяна Титовна, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Суола Моорук нэһилиэгин төрүт олохтооҕо, икки уол оҕо күн күбэй ийэтэ, элбэх сиэн эйэҕэс эбэтэ этэ. Үйэтин тухары төрөөбүт улууһугар, Майаҕа, Суолаҕа “Холбос” атыы-эргиэн эйгэтигэр үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин потребкооперациятын туйгуна.
Кини – ийэм бииргэ төрөөбүт балта. Эдьиий Таанньа сырдык, эйэҕэс киһи этэ. Наар биһигини үөрэ-көтө көрсөрө, кырдьык, ити ырыаҕа ылланарыныы, толору сандалылаах буолара. Тыа ыалын сиэринэн бэйэтэ хаһаайыстыбалааҕа, ынах-сүөһү тутара. Билигин ол хаһаайыстыбата убайым аахха хаалан, кинилэр көрөн-тутан олороллор. Төһө да икки уоллааҕын иһин, ханнык да үлэттэн иҥнэн турбата. Үлэҕэ кыайыгас-хотугас, дьиҥнээх алаһа дьиэ хаһаайката, саха далбар хотуна этэ.
Мин, төһө да Майаҕа төрөөтөрбүн, оскуоланы онно бүтэрдэрбин, дьиҥ төрүт дойдубунан куруук ийэм дойдутун – Суоланы – билинэбин. Манна сайын ахсын эдьиий Таанньа сылаас холумтаныгар бары аймахтар мустан бииргэ оттоон, сир астаан, сынньанан ааһабыт. Үлэ диэни манна билэн улааппытым, бастакы булт абылаҥын манна билбитим.
Ийэм ууһа – Суолаҕа, балайда халыҥ аймах. Эһэм Окороков Тиит Михеевич бэрт аҕыйах саҥалаах, күҥҥэ биир тылы дэҥҥэ төлө ыһыгыннарар, сүрдээх бүгүрү үлэһит, идэтинэн каадырабай булчут эбитэ үһү. Таайдарым Баһылай, Тииккэ Окороковтар эмиэ үлэни өрө туппут дьон – Баһылай – тимир ууһа, анньыы охсор, ойбон алларыытыгар улууска хас да төгүллээх чөмпүйүөн, оттон Тииккэ – от күүлэйигэр иннин биэрбэтэх киһи. Тастыҥ убайым Окороков Слава эмиэ кинилэри батан, өрөспүүбүлүкэҕэ от күүлэйигэр өрүү бастыыр. Уопсайынан, сахалыы иитиилээх, төрүт үгэстээх дьон.
– Суолалар хайдах ылыннылар дойдуларын туһунан ырыаны?
– Бука, сүрэхпинэн сэрэйдэхпинэ, бүтүн нэһилиэгинэн куоластаабыт буолуохтаахтар. Суолалар эрэ буолбакка, элбэх саха кутун таарыйбыт ырыа диэн этэллэр... Гитарата суох айбытым. Аҕам – байаанньыт, ол иһин кыра эрдэхпиттэн байаан тыаһыгар улааппытым. Онон бу ордук байаан ырыата диэн судургутук билиниэхпин баҕарабын. Муусуканы аҕабын удьуордаан таптаабытым буолуо...
Уопсайынан, ырыабын суолалар эрэ буолбакка, үгүс саха дьоно эдьиий туһунан ылламмытын иһин сөбүлээбиттэрин билиммиттэрэ. Саха дьоно эдьиийдэрбит бары биһиги туспутугар кыра эрдэхпититтэн кыһаллар-мүһэллэр, ыалдьар, өйдүүр-өйүүр буоллахтара. Кинилэр – ийэбит кэнниттэн иккис миэстэҕэ турар дьон. Хас биирдии киһи бэйэтин эдьиийин курдук ылынан саныыр диэн истибитим. Ол иһин дьон-сэргэ ордук чугастык ылыммыта буолуо диэн санаа баар...
– Айар үлэҕин кэргэниҥ төһө өйдүүр-өйүүр?
– Кэргэним Дария Макарова – бэйэтэ эмиэ айар куттаах киһи. Доруобуйа харыстабылыгар үлэлиир, эмчит. Ыллыырын сөбүлүүр. Бу соторутааҕыта иккиэн дуэттаан «Эйиэхэ» диэн ырыаны толорон, «Саха араадьыйатыгар» биэрбиппит. Кини кэргэн тахсыан иннинээҕи араспаанньата – Машникова диэн. Ол иһин сыанаҕа Машниковская диэн буолбута.
Айар үлэбин өйдүүр. Билсиэм быдан инниттэн ырыаларбын сөбүлүүр эбит... Ордук, урут Санита Айга уонна Эрхааҥҥа бэйэм айан бэлэхтээбит «Эн уонна мин» диэн ырыабын сүрэҕин ортотунан аһарбытын билиммитэ.
Кыра уол оҕолоохпут, онтубут икки саастаах, билигин уһуйаан иитиллээччитэ. Кыыһым улахан, номнуо алтыс кылаас үөрэнээччитэ.
– Сандал саас тиийэн кэллэ, кус булдун болдьоҕо чугаһаата, саха киһитин сиэринэн ханна бултуу бараҕын?
– Суолаҕа былыр эһэм бэйэтэ туруорбут дурдатыгар сытабын. Суола үрэх халааннаатаҕына, уу таһаарар Быдай диэн сиригэр убайдарбын кытары сытабыт. Онон, дьэ, кус-хаас табан кэлэр, киһи ытар дойдута. Быйыл, дьэ, ох курдук оҥостон дойдубар кустуу бараары кынаппын куурдуна сылдьабын. Дьолго, Саха тыйаатырыгар уруккуттан олохтоммут үтүө үгэс баар – саас аайы эр дьоҥҥо анаан-минээн куска диэн көҥүллэтэн барарга аҕыйах күн биэрээччилэр. Салалта өйдүүр.
– «Кыым» хаһыат ааҕааччыларыгар баҕа санааҥ?
– Сахам дьонугар кытаанах доруобуйаны баҕарабын. Чөл олоҕу тутуһуохха, сырдыкка-кэрэҕэ талаһыахха уонна оҕолорбутугар сүрүн болҕомтобутун ууруохха диэн санааҕа кэллим. Хамсык кэмигэр ону үгүспүт дьэҥкэтик өйдөөбүт буолуохтаах, Элэҥнээн иһэр олохтон быыс булан тохтоон, уоскуйан, тыын ылан. Тоҕо диэтэххэ, оҕолорбут төлөпүөҥҥэ, тэлэбиисэргэ киирэн тууйуллан, тыыннара-быардара хаайтаран хаалар. Оттон төрөппүт оҕотун кытары тыыннаах алтыһыытын, иллэҥ кэмин оонньоон-көрүлээн, иитэн-такайан атаарыытын ханнык да мультик, гаджет солбуйбат. Оҕо түргэнник улаатар. Кыра эрдэҕинэ бииргэ сылдьан алтыспахтаан хаалыҥ. Этэҥҥэ буолуҥ!
Сэһэргэстэ Чаҕыл.
