Сахалыы тыллаах бастакы кинигэ хаһан бэчээттэммитин билэҕит дуо? Сахалыы саамай элбэх ахсааннаах кинигэ ханныгый? Кинигэ бэчээтэ туох кыһалҕалааҕый? Саха ааҕарын тоҕо сөбүлүүрүй? Айылҕабыт уратыта туохха дьайарый?
Бу уонна атын туһунан С.А. Новгородов аатынан “Айар” кинигэ кыһатын генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Валерий Луковцев кэпсиир. Урут түһэн эттэххэ, от ыйын 30 күнүгэр Саха сиригэр судаарыстыбаннай кинигэ кыһата тэриллибитэ 95 сыла туолар.
XVII үйэттэн
– Кинигэ кыһата хаһан, хайдах тэриллибитэй?
– Саха сиригэр бастаан 1924 с. өрөспүүбүлүкэ салалтатын дьаһалынан, кинигэни бэчээттиир уонна тарҕатар кэпэрэтиип тэриллибитэ. Ол кэннэ 1926 с. от ыйын 30 к. обкуом бүрүөтүн кулун тутар 2 күнүнээҕи дьаһалынан уонна САССР Сибээскэ комиссариатын уурааҕынан (М.К. Аммосов илии баттааһыннаах), ити тэрилтэ базатыгар тирэҕирэн, “Саха сиринээҕи судаарыстыбаннай кинигэ кыһата” (Якутгосиздат) тэриллибитэ. Биһиги төрүттэммит күммүтүн ити күнтэн ааҕабыт.
– Дьиҥэр, ол да иннинэ сахалыы кинигэни-хаһыаты бэчээттээн эрдэхтэрэ...
– Оннук бөҕө буоллаҕа. Биллэрин курдук, быйыл Саха сиринээҕи типография тэриллибитэ 160 сыл бэлиэтиир. Онон туспа типографияланыахпытыттан хаһыат-сурунаал, кинигэ даҕаны балачча тахсыбыта. Ол иһигэр сахалыы тыллаах бастакы уус-уран кинигэ буолбут В.В. Никифоров-Күлүмнүүр “Манчаары” драмата 1908 с. күн сирин көрбүтэ. Аны туран, 1922 с. САССӨ тэриллиэҕиттэн үөрэҕи-билиини тарҕатарга сыһыаннаах дьаһаллар тахсаннар, үөрэх кинигэлэрэ бэчээттэнэн барбыттара.
Оттон Саха сиригэр типография тэриллэ илигинэ кинигэни, сүрүннээн, Иркутскайга, Казаҥҥа бэчээттэтэллэрэ. Биир ылыныллыбыт, бигэргэммит алпаабыт суоҕа. Холобур, 1812 с. Хитров аҕабыыт бэйэтин алпаабытынан сахалыы таҥара үөрэҕин кинигэтин Иркутскайга таһаартарбыта. 1848 с. Дьобуруопаҕа О.Н. Бетлингк “О языке якутов” үлэтигэр сыһыаран, А.Я. Уваровскай “Ахтыылара” бэчээттэммитэ.
Эбэн эттэххэ, сахалыы бастакы тиэкис(!) өссө 17 үйэҕэ Н.К. Витсен үлэтигэр Голландияҕа бэчээттэммитэ. Онон сахалыы сурук-бичик устуоруйатын силиһэ дириҥ диэххэ сөп.
Олук охсооччулар
– “Якутгосиздат” бастакы дириэктэрэ ким этэй?
– Ол чопчута биллибэт. Барытыгар “тэрийээччилэр” диэн буолар. Холобур, М.Аммосов, П.Ойуунускай, И.Барахов, А.Иванов-Күндэ, С.Потапов, суруналыыс Кыымап, о.д.а. быһаччы кыттыгастаахтар.
– Саха тыйаатыра арыый кэлин тэриллибитэ эрээри (1925 с.), театральнай дьылын 1906 с. “Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн” олоҥхо-испэктээк турбут күнүттэн ааҕар. Эһиги төрүттэммит күҥҥүтүн оннук ааҕыаххытын сөп эбит дии.
– Судаарыстыбаннай кинигэ кыһата туох да саарбаҕа суох 1926 с. тэрилиннэҕэ. Ол эрээри кинигэни бэчээттиир уонна тарҕатар анал кэпэрэтиип ол иннинэ үөскээбитэ. Онон төрүттэммит күммүтүн 1924 с. ааҕар туһугар, архыыбы хасыһыахха, үгүс докумуону үөрэтиэххэ наада эрээри, будулҕаннаах, гражданскай сэрии сыллара буолан, биллибэтэ-көстүбэтэ, сүппүтэ-оспута элбэх. Аанньа суруллубакка да хаалбыт.
– 20-30-с сс., үөрэхтээх дьон ахсааннаах кэмигэр, туох кинигэни, төһө ахсаанынан бэчээттииллэрэй?
– Бастатан туран, ити сылларга күүстээх сырдатар үлэ тэриллэн, үөрэх кинигэтигэр улахан болҕомто ууруллубута. Оттон ахсаанын этэр уустук эрээри, Саха сирин нэһилиэктэрин бүтүннүү хабар соруктаах буолан, сэрэйдэххэ, тыһыынчанан бэчээттэннэҕэ. Итини сэргэ Өксөкүлээх “Ырыата-хоһооно”, Ойуунускай хоһоонноро, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Эллэй, о.д.а. суруйуулара – барыта “Якутгосиздат” иһинэн таҕыстахтара. Онон кинигэ кыһата уонна оччотооҕу бэчээт ол кэмнээҕи бэлиитикэни тарҕатыыга, култуурунай-сырдатар үлэни ыытыыга, саҥа олоххо көһүүгэ сүҥкэн кылааты киллэрбитэ.
“Саамай” туһунан
– 70-80-с сс. Сэбиэскэй Сойуус саамай ааҕар судаарыстыба буола сылдьыбыттаах...
– Чахчыта да оннук этэ. Соҕурууҥҥу улахан издательстволар мөлүйүөнүнэн тиражтаах кинигэни таһаараллара эрээри, кинигэ ханна даҕаны дэписиит буолара. Улахан, үчүгэй кинигэлэри киһи суруйтаран эрэ ылара, маҕаһыыҥҥа былдьаһык этэ.
– Ити сылларга сахалыы кинигэлэр төһө тираһынан тахсыбыттарай?
– Ортотунан 15, арыт, 20 тыһ. курдук буолара. Оччолорго “Книготорг” тиһигэ үлэлиирэ. Кини бырамыысыланнай улуустарга, куораттарга тарҕатара. Оттон тыа сиригэр “Холбос” атыылыыра. Онон кинигэ өрөспүүбүлүкэ барытын үрдүнэн атыыланара, дьон саҥа кинигэнэн тиһигин быспакка хааччылла олорбута. Биир өттүнэн тираж элбииригэр ол да төһүү буолара.
– Ити кэмнэргэ сахалыы саамай элбэх ахсаанынан тахсыбыт кинигэ ханныгый?
– 70-с сс. классиктар айымньылара, ол иһигэр С.Данилов “Сүрэх тэбэрин тухары”, В.Яковлев “Өрүстэр кирбиилэригэр” арамааннара балайда ахсаанынан бэчээттэммиттэрэ. Оттон 1993 с. Далан “Тыгын Дархана” 30 тыһ. ахсаанынан тахсыбыта (онтон элбэх ахсааннаах баарын бу диэн өйдөөбөт эбиппин). Ити, чахчы, элбэх дэнэр. Дьиктитэ диэн, бэрт сотору “Тыгын Дарханы” киһи хантан даҕаны булбат буолбута. Оччотооҕу дьон күүскэ ааҕарын, ааҕарын сөбүлүүрүн ити курдук чахчылартан билэбит. “Тыгын Дархан” көрдөрүүтүн рекорд да диэххэ сөп.
– Аналитиктар, статистар тугу барытын бырыһыаҥҥа таһааран тэҥнииллэр. Холобур, нэһилиэнньэ уон гыммыттан биирэ кинигэни ааҕар буоллаҕына, ол аата ааҕыы туруга этэҥҥэ диэбит курдук. Сэбиэскэй кэмҥэ Саха сиригэр нэһилиэнньэ төһө бырыһыана ааҕара эбитэ буолла?
– Оччолорго саха ахсаана аҕыйах. Сыыһа өйдөөбөт буоллахпына, 1993 с. эргин 380 тыһ. кэриҥэ этибит. Ити саҥа төрөөбүт оҕотуттан саҕалаан тоҥхойо кырдьыбыт кырдьаҕаһыгар тиийэ. Онон уус-уран литэрэтиирэни ааҕар киһи 380-ча тыһыынчаттан лаппа кыра буоллаҕа. Оттон “Тыгын Дархан” 30 тыһ. ахсаанынан тахсан баран, тута бүтэн хаалбыта. Киһи тымтыктанан да булбата. Ол аата ити кинигэ, ортотунан, хас биирдии саха ыалыгар тиксибит. Онон бары да ааҕар этибит диэтэххэ баа буолбат.
Айылҕабыт дьайар дуо?
– Оччолорго эрэ буолбакка, бэл, билигин дьон ааҕара аҕыйыы турар кэмигэр, Саха сирэ Арассыыйа саамай ааҕар эрэгийиэнэ буолбута. Саха дьоно ити курдук умсугуйан ааҕара тугу кытта ситимнээҕэ буолуой?
– Саха былыр-былыргыттан олоҥхолоох буолан, биһиэхэ тылынан уус-уран айымньы (олоҥхо, остуоруйа, чабырҕах, о.д.а.) олус тарҕаммыт. Холобур, олоҥхоһут кэллэҕинэ ыраахтан-чугастан киһи бөҕө мустара...
– Ол кыһалҕаттан, информация тиийбэтиттэн, атын аралдьыйар суоҕуттан буоллаҕа. Мин биир бэйэм саха ситиһиитин, туох эрэ уратытын аҕала-аҕала барытын олоҥхоҕо “сыбыылларын” ардыгар соччо өйдөөбөппүн. Холобур, атын да омуктар олоҥхоҕо майгынныыр айымньылардаахтар эбээт. Алтайдар – кайдаахтар, калмыктар – джангрдаахтар, кыргыыстар – манаастаахтар... Дьиҥэр, онтон атын дьайар күүс баар буолуохтааҕа буолуо дии. Киһини кыһалҕа үөрэтэр дииллэр.
– Айылҕатын, сирин-дойдутун, килиимэтин уратыта эмиэ оонньуур быһыылаах. Өбүгэлэрбит олус киэҥ сиринэн бытанан, бэйэ-бэйэлэриттэн ыраах-ыраах, олордохторо. Күннэтэ көрсөр, кэпсэтэр, хардарыта сонуну-нуомаһы үллэстэр кыахтара суоҕа. Ол да иһин көрүстэллэр эрэ “туох кэпсиэ, сонунуҥ” дэһэллэр уонна ол истибиттэрин чугастааҕы ыалларыгар тиийэн кэпсииллэр. Саха информацияҕа наһаа наадыйар. Аны, тымныы кыһын таһырдьа халлаан сырдыгын баттаһа үлэлээн баран, киэһэ, хараҥардар эрэ, балаҕаннарыгар хаайтараллар.
– Хата, ити этии оруннаах курдук...
– Иккиһинэн, генетика эмиэ оруоллаах дии саныыбын. Холобур, түҥ былыр саха суруктана сылдьыбытын туһунан кэпсээн-номох, учуонайдар булбут чахчылара бааллар. Ол, бэл, “сурук”, “бичик” диэн тылларбытыттан да көстөр. Итиннэ даҕатан эттэххэ, саха үҥсүүгэ-харсыыга, дьыалалаһыыга эмиэ “дьоҕурдаах” диэххэ сөп. Нуучча кэлэн сурук-бичик тарҕаныаҕыттан, саха туос биэдэмэскэ суругу тиспитинэн барбыта. Кини сурук-бичик, дьыала-куолу күүһүгэр сүрдээҕин итэҕэйэр. Ол мээнэҕэ буолбатах. Онон өрөбөлүүссүйэ кэннэ маассабай сурук-бичик, үөрэх тарҕанан барбытыгар, саха утаппыттыы аахпыта, билиэн-көрүөн баҕарар дьоҕура ордук уһуктубута. Уопсайынан, саха сурукка-бичиккэ былыр-былыргыттан интэриэстээх диэххэ сөп.
“Айар” туһунан
сырдаттахха
– Саха сиригэр “Бичик” (кэлин “Айар”) аатын билбэт киһи суоҕун тэҥэ. Ол эрээри тэрилтэ тутулун билээччи ахсааннаах буолуохтаах. Саамай улахан, тутаах кинигэбит кыһата хас үлэһиттээҕий?
– “Айар” кинигэ кыһатыгар күн бүгүн 60-ча киһи үлэлиир. Онтон айар үлэһитэ, уус-уран тылга, үөрэх эйгэтигэр сыһыаннааҕа – 20-чэ. Оттон 40-чата тэрилтэбит үлэтин хааччыйар тутаах дьон – тэхиниичэскэй, ааҕар-суоттуур үлэһиттэр, көмпүүтэргэ таҥааччылар, дизайнердар, худуоһунньуктар, бородууксуйаны тарҕатааччылар, о.д.а. Бэлиэтээн эттэххэ, А.В. Егоров, М.Г. Макеева курдук сатабыллаах салалталаах буоламмыт, төһө даҕаны кириисистэр кэлбиттэрин, экэниэмикэ халбаҥнаабытын, кэлин хамсык турбутун иһин, кэлин 5-6 сылга урукку таһыммытын син ыһыктыбакка тутан олоробут. Үлэһит да ахсааныгар, оҥорор да бородууксуйабытыгар.
– Ханнык, туох отделлар баалларый, кинилэр тугу үлэлииллэрий?
– Субсидия суотугар тахсар уус-уран, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй уонна научнай-популярнай литэрэтиирэни таһаарар эрэдээксийэ диэн баар. Итини сэргэ Сакааһынан тахсар литэрэтиирэ эрэдээксийэтэ үлэлиир. Кинилэр биирдиилээн дьону, тэрилтэлэри кытта үлэлэһэллэр. Судургутук эттэххэ, эн кинигэ таһаартарыаххын баҕардаххына, ити эрэдээксийэҕэ кэлэҕин. Үсүһүнэн, үөрэх уонна оҕо кинигэтин бэлэмниир салаалаахпыт. Төрдүһүнэн, маассабай уонна популярнай кинигэ эрэдээксийэтэ баар. Норуокка киэҥник уонна элбэх ахсаанынан тарҕанар кинигэлэри ити отдел бэлэмнээн таһаарар. Бэсиһинэн – тарҕатыы отдела. Сүрүннээн, ити курдук.
"Ситиһии" диэтэххэ...
– 95 сылгытын көрсөөрү олороҕут. Кинигэ кыһатын саамай улахан ситиһиилэрин ааттаа эрэ.
– 95 сыл устата ситиһиибит үгүс буоллаҕа. Онон уһаан-ыраатан барбакка, кэлиҥҥи ситиһиилэри ахтыахпын сөп.
Бастатан туран, кириисискэ, экэниэмикэ түһэр-тахсар долгунугар оҕустарбакка, урукку тэтиммитин-кыахпытын ыһыктыбакка олорбуппут 5-6 сыл буолла. Дьиҥэр, дойду үрдүнэн итини уйбакка кэлин олус элбэх кинигэ кыһата сабылынна, сорох дьоҕус тэрилтэлэр улахан хампаанньаларга кыттыстылар. Уопсайынан, кинигэ бэчээтин эйгэтигэр уустук сыллар бүрүүкээн турдахтарына, биһиги урукку таһыммытын-кыахпытын ыһыктыбакка олорорбут – улахан ситиһии.
Иккиһинэн, 2026 с. диэри култуура анал бырагырааматынан “Айарга” сыл аайы уонтан тахсалыы мөлүйүөн субсидия көрүллүөхтээҕэ. Билиҥҥи кэмҥэ ол эрэ харчы баар буолан үгүс кинигэ бэчээттэнэн дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийэр кыахтаах. Хомойуох иһин, 2018 с. Култуура министиэристибэтэ онтубутун сарбыйан кэбиспитэ. Биир өттүнэн, кинилэри эмиэ өйдүөххэ сөп. Ити саҕана тыа сиригэр култуура тэрилтэлэрин сарбыйыы саҕаламмыта. Талар түгэн үөскээбитэ. Ол да буоллар ити сыл А.С. Николаев Ил Дархан буолан, биһиги, суруйааччылар, уопсастыбаннас туруорсаммыт, ону зампред С.В. Местников өйөөн, 2022 с. диэри харчыбыт көрүллэр буолла. Онтон салгыы – эмиэ биллибэт эрээри, бу да сырыыга өйөммүппүт улахан ситиһии. Салгыы да өйүөхтэрэ диэн эрэнэбит.
Үсүһүнэн, бириэмэтигэр таба өйдөөн саҥа технологияҕа (холобур, Огдо “Мэник” диэн 3D кинигэтэ, о.д.а.) ылсыбыппыт – эмиэ ситиһии. Арассыыйаҕа холобурга сылдьар кинигэ кыһата буоллубут. Ити чааһыгар, бэл, улахан эрэгийиэннэри ситтибит.
Төрдүһүнэн, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларынан кинигэлэри таһаарарбытын этиэхпин сөп. Арааһа, Арассыыйаҕа биһиги курдук төрүт олохтоох омуктар тылларынан элбэх кинигэни таһаарааччы суоҕа буолуо. Биллэн турар, кэлин ону ааҕар киһи аҕыйаата эрээри, тыллар чөл хаалалларын туһугар оннук литэрэтиирэ булгуччу баар буолуохтаах.
– Билигин Дьокуускайга “Дани-Алмас”, “Көмүөл”, “Алаас” курдук кинигэ кыһалара баар буоллулар. Күрэстэһэҕит дуо?
– Улахан суох. Эбэн эттэххэ, итини Саха сиринээҕи кинигэ кыһатын өссө биир ситиһиитин курдук көрүөххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, ити тэрилтэлэргэ биһиги кыһабытыгар уһаарыллыбыт, сайдан-чочуллан тахсыбыт элбэх киһи үлэлии, айа-тута сылдьар. Онон ити барыбыт үөрүүтэ, ситиһиитэ.
– Валерий Николаевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын!
Альберт Капрынов.
