Ааспыт нэдиэлэҕэ Өксөкүлээх киинигэр, С.Зверев–Кыыл Уолун аатынан национальнай үҥкүү тыйаатырын туруоруутугар «Халдьаайы» диэн этно- балет бастакы сүрэхтэниитин, үҥкүүнэн былыргы үһүйээни көрдүм.
Спектакль саҕаланыыта дьон аргыый мустан, көрөр залга киирэн истилэр. Бары киирэн бүппүттэрин кэннэ көрөөччү залын уота умулунна уонна ураты дьиктини кэтэспиттии зал иһэ иһийдэ. Чочумча чуумпу сатыылаабытын кэннэ ыраахтан эҥсиллэн дьикти дорҕоон куйаартан иһиллэрдии кэрэ дьүрүскэн кутуллан барда... Хайдах эрэ тулабар барыта турукка киирэрдии устан, үрдүктэн иһиллэр саҥаҕа этим-сииним, өйүм-санаам онно туһаайыллан, 16 үйэ кэминээҕи сир-дойду көстөн, арыллан кэллэ...
Спектакль саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри дьүрүскэн уонна дьикти имигэс хамсаныылаах үҥкүү эйгэтигэр тэҥҥэ сылдьыбыттыы сананан саалаттан тахсан иһэбин. Бэйэм курдук көрөччүлэр сирэйдэрэ-харахтара сырдаан, ботур-ботур кэпсэтэн, саҥа спектакльтан дуоһуйуу ылбыттара көстөр. Ити аата спектакль көрөөччүгэ биһирэннэ, сүрэхтэнии үрдүк таһымҥа ааста.
Дьэ, бу кэрэ үлэ туохтан саҕыллан, ханнык санааттан сайан тахсыбытын тыйаатыр уус-уран салайааччытын С.П.Бессонова анал ыйытыктарбар санаатын билсиэҕиҥ:
–Бу айымньы олоҕурбут үһүйээнин либретто ааптара Костас Марсаан, Кириэс Халдьаайыга сылдьан, кырдьаҕас олохтооҕуттан истибит. Ол кырдьаҕас үһүйээнэ, Кириэс Халдьаайы тоҕо Кириэс Халдьаайы ааттамытын туоһулуур үһүйээн эбит. Сир-сир аайы баар маннык кистэнэ сылдьар үһүйээннэри биһиги иһиттэхпитинэ, бу норуот уус уран номоҕун үйэтитэр сыалтан биһиги айар үлэбитигэр киллэрэбит. Бу маннык үһүйээннэр дьылҕалара биһиги аҕа саастаах көлүөнэбит эрэ билэр буоллахтарына, биһиги ону кэлэр көлүөнэҕэ хаалларар үлэ быһыытынан ыытабыт. Бу үһүйээн биһиэхэ тиксэн кэлбитин биһиги дьүһүннээн, норуоппут түҥ былыргытын көрөччүгэ таһааран, омук быһыытынан историябытын билиини хаҥатан биэрдибит.
Биллэн турар былыргы номоҕу үҥкүү хамсаныытынан тиэрдэр уустук. Бу тылынан тиэрдии ньыматынааҕар элбэҕи ирдиир үлэ, үҥкүү табыллыыта, онно сөптөөх оруолу кыайар үҥкүүһүттэри туруоруу, кинилэргэ үһүйээн ис тутулун чаҕылхайдык биэрэр хамсаныылары үөрэтии, хамсаныыларга сөп түбэһэр музыка тэтимэ, олус элбэх, күүстээх үлэ эрэйиллэр. Хас биирдии үһүйээҥэ баар оруолу тыыннааҕымсытан көрөөччүгэ тиэрдии. Дэлэҕэ үҥкүү диэн, киһи аймах тыла сайда илигинэ, хамсана үҥкүүлээн кэпсэтэр ньыматын күн бүгүн илдьэ сылдьар буоламмыт, бу сүҥкэн ис хоһоонноох былыргы үһүйээни туруорарга сананныбыт. Ол туһуттан хас биирдии тыйаатыр үҥкүүһүтэ, киниэхэ бэриллибит оруолун чопчу уонна чаҕылхайдык көрөөччү өйдүүрүн курдук толорон тиэрдэригэр, үҥкүүһүт күн аайы этин-сиинин хамсатан, өйүн-санаатын ол оруолга чочуйан киллэрэр сүҥкэн үлэни көрсөр.
-Тыйаатырбыт төрүттэниэҕиттэн биллэн турар үгүс спектакль турда, онно хас биирдии спектаклы бэлэмнииргэ сыл инниттэн бэлэмнэнии саҕаланар. Ол курдук күн бүгүн, эһиилги спектаклларга номнуо бэлэмнэнэ сылдьабыт. Хас биирди айымньы аан бастаан сценарийа, онтон онно тыас-уус киэргэтиитэ таҥыллар, онтон үҥкүүнү толорооччулар киирэллэр. Балет үҥкүүһүтэ диэн бу биир тэтимҥэ сылдьар, уруттаабат-хойутаабат, дьарыгын көтүппэт, бэйэтигэр толору ирдэбиллээх эрэ киһи балет үҥкүүһүтэ буолар кыахтаах.
-Спектакльга сүрүн оруоллары толорор үҥкүүһүттэри, хореограф туруорааччы бэйэтэ талар. Онно кини үҥкүүһүт имигэс хамсаныытын, оруолга киирэн артыыстаан чопчу толоруутун ирдиир. Хас биирдии оруолга анаммыт пластиканы, күүрүүнү, анаммыт оруол тылын үҥкүүнэн биэриитин хореограф оҥорор. Холобур бу «Халдьаайы» спектаклбытыгар бастакы сүрүн уонна улахан оруолу Алексей Максимовка биэрдибит. Кини биһиги тыйаатырбытыгар аан бастаан 2012с кэлбитэ. Ол сылтан бэттэх кини тыйаатырбытыгар сүрүн оруоллары толорорго ситтэ-хотто, маастарыстыбата улаатта диэн көрөбүт. Атын да эдэр артыыстарбыт, талааннара күн-түүн сайдан иһэр, ол биһигини үөрдэр, тыйаатырбыт сайдарыгар кыах биэрэр. Хас биирдии оруолу таҥылларыгар, үҥкүүһүттэрбит майгыларынан, тулалыыр эйгэни ылыналларынан, үҥкүүлүүр тэтимнэринэн уонна анаммыт оруолларыгар төһө сөп түбэһэллэринэн талыллаллар.
- Биһиги тыйаатырбыт баар буолуоҕуттан, музыкальнай хабааннаах уонна төрүт омук историятын, өйүн-санаатын тиэрдэр ис хоһоонноох спектакллар урукку кэмҥэ аҕыйах эбит буоллахтарына билигин элбииллэр. Ол кэмнэргэ бастакы спектаклларбыт туруорааччыта Геннадий Семенович Баишев этэ, тыйаатыр төрүттэччитэ, бастакы салайааччыбыт. Ол урукку кэмнэргэ төрүт былыргыны көрдөрөр наһаа билиҥҥи курдук тэнийэ илик этэ. Дьон да олус оннук хабааннааҕы көрөргө бэлэмэ суохтара эбитэ дуу.. Онтон билигин, дьон урукку бэйэтин историятыгар болҕомто уурара күүһүрбүт, дьон олус сэҥээрэр буолла, аҕыйах сылтан бэттэх кэтээн көрдөхпүтүнэ биһиги тыйаатырбыт айар үлэтин сэҥээрии улахан. Билиҥҥи кэмҥэ үҥкүүнэн спектакллары улуустарга тиэрдии уустук, ол иһин онлайн спектакллары таһаара сатыыбыт. Ааспыт сылга «Хара саһыл» диэн үҥкүүнэн туруорууну киинэ халыыбынан оҥорон көрбүппүт. Көрөөччү олус сэҥээрбитэ, ону улуустарга тарҕаппыппыт, итинник биһиги тыйаатырбыт үлэтин-хамнаһын кэпсии, сырдата олоробут.
- Онтон бу саҥа туруоруубут, «Халдьаайы» спектакль олус тэтимнээх, кэпсэнэр үйэтин таһымын биэрдэ дии саныыбыт, бу үлэбитин эмиэ уһуллубут, ыраах –чугас олорор улуустарбыт, дьоммут-сэргэбит көрдүннэр диэн маннык ньыма оҥорбуппут биһиги тыйаатырбыт таһымын үрдэтэр уонна үлэлиирбитигэр күүс биэрэр.
- Норуот үҥкүүтэ диэн олус элбэҕи кэпсиир үҥкүү. Үҥкүүнү көрө үөрэннэххэ, омук таһымнаах ураты хамсаныыларын, дириҥ ис хоһоонноох тэтимин истэ-көрө үөрэнэҕин. Манна барыта көстөр, омук олоҕо-дьаһаҕа, таҥаһа-саба, өйө-санаата, уйулҕата барыта үҥкүү уустук хамсаныытынан бэриллэр.
Бу спектакльга икки кэрэ күүс холбоһон, ол эбэтэр музыка уонна үҥкүү таҥыллан, хайдах эрэ ураты тэтими биэрэр уонна көрөөччүгэ тиийитэ ураты буолла. Долаана Чандаевна уонна Егор Федотов национальнай дьиэ кэргэн буолаллар. Музыкатын Егор Федотов суруйбут ааптар. Онон, бу туруору кинилэр дьиэ кэргэнинэн бастакы үлэлэрэ. Бу национальнай дьиэ кэргэн музыканы уонна үҥкүүнү олус кэрэтик холбуу тутан, бары ымпыгын-чымпыгын түүннэри-күнүстэри үлэлэһэн маннык кэрэ икки улахан күүһү холбоон, бу спектакль көрөөччү дьүүлүгэр таҕыста. Салҕыы «Халдьаайы» спектакль үҥкүүтүн, хамсаныыларын туруорбут Долаана Чындаевна Федотованы кытта кэпсэттим:
– Мин ааппын сахалыы тылбаастаатахха дьолохоно отоно(ягода Боярышника) диэн. Бэйэм Туваттан төрүттээхпин, кэргэн тахсан 1994с Дьокуускайга кэлэн олоробут. Саха сиригэр олохсуйбуппут 27 сыл буолла. Үҥкүү быыһыгар ардыгар харысхал бэлиэ хамсаныылара бааллар, ол хамсаныылары наһаа өр көрдөөммүн таҥан оҥорбутум. Бу былыргы үһүйээн ис хоһоонунан туруорулунна, историяҕа киирбит чахчы буолбатах, ол иһин спектакль истиилин, хайысхатын, хас биирдии хамсаныыларын бэйэм айбытым. Бу үһүйээн 16-17 кэмнэри кэпсиир, ол кэмҥэ таптал, хорсун буолуу, күүстээх санаа туруга уонна куттас, мөлтөх санаалаах буолуу курдук уобарастары үҥкүү хамсаныытынан көрдөрүү турбута. Киһи хайдах да дьадаҥытык олордор, сырыттар санаатын күүһүнэн барыны бары кыайар кыахтаах. Үҥкүүһүт туругар киирдэххэ, киһи уйулҕатын таһымын көрдөрөр хамсаныылары толорорго кини күүстээх, чэгиэн эттээх-сииннээх, тыас-уус тэтимин сатаан арааран истэр дьоҕурдаах, имигэс буолара ирдэнэр. Ол туһуттан үҥкүүһүт ис туруга кыахтаах буолуохтаах. Үҥкүүһүт тимир курдук туох да уйулҕа таһымын биэрбэккэ үҥкүүлээтэҕинэ, көрөөччү тугу да өйдүө суоҕа, кини туруга ылыныа суоҕа. Мин туруорааччы үҥкүүһүт быһыытынан хас биирдии үҥкүүһүттэн спектакль тэтимин кытта хамсаныылары биир ситимҥэ киллэрэн, киһи араас туругун (үөрүүнү, хомойууну, курутуйууну, уордайыыны, кутталы) хамсаныынан тиэрдэр сатабылы эрэйэбин. Ол инниттэн спектакль ис хоһоонугар үҥкүүлүүр артыыс барытыгар тэҥҥэ киирэн тахсыахтаах.
Ити курдук бу спектакль ис хоһоонугар сөп түбэһиннэрэн айыллыбыт музыка уонна үҥкүү хамсаныылара, тэбис тэҥҥэ дьүөрэлэһэн көрөөччү кутун тутуон тутта. «Халдьаайы» балеты көрө олорон, Баай Хара Хаан аҕа ууһун баһылыга, ууһун инникитин түстээн, соҕотох кэрэ кыыһын Күн Кылбаканы хорсун боотурга кэргэн биэрэр. Кыыс илиитин ылаары үс хорсун боотур күөн күрэс ыыталлар. Ол эрээри Күн Кылбака сүрэҕин Хаардьыт Бэргэҥҥэ аныыр, бу дьадаҥы эрээри хорсун, күүстээх-уохтаах булчут уолу кыыс аҕата чугаһаппат. Ол эрээри кыыс аҕата ыарыыттан өлбүтүн кэннэ, уол бэйэтин толук биэрэн аҕа ууһун эстииттэн быыһыыр. Дьэ, онон, сүрүн оруоллар санааларын билсиэҕиҥ:
Күн Кылбака (Саина Винокурова-Аан дойдутааҕы күрэс лауреата)
-балетнай үҥкүү диэн наһаа нарын, кэрэ ол эрээри олус уустук, бэйэтэ тутуллардаах, сюжеттаах көрүҥ буолар. Хас биирдии премьера ининэ олус долгуйабыт, эппит-сииммит, өйбүт-санаабыт барыта тыҥыыр, бэлэмнэнэр. Көрөөччүгэ оруолу толору эттээн-сииннээн көрдөрүү сүҥкэн эппиэтинэһи ирдиир. Сүрүн оруолу толорор буоллаххына икки бүк эппиэтинэс буолар. Мин бу спектакльга оруолум сүрдээх уустук оруол этэ, Күн Кылбака туругар киирии эрэйиллэр, сөбүлээбэт киһитигэр кэргэн тахсыы, таптыыр киһигиттэн арахыы, күндү киһигин аҕаҕын сүтэрии ити тутурктар толору биэриини ирдииллэр. Ол эрээри хас биирдии бэлэмнэнии аайы оруолбар киирэрим чэпчээн испитэ. Премьера күн олох Күн Кылбака буолан оруолбун толору биэрдим диэн санааны туппутум, көрөөччүлэр да биһирээбиттэрэ. Көрөөччүлэрбитигэр махтал!
Хаардьыт Бэргэн (Алексей Максимов):
- Былыргы уобараһы толоруу миэхэ сонун этэ. Төһөнөн уобараспын чочуйан истэҕим аайы, толорор оруолбар киирэн испитим. Ол көрөрбөр бу Хаардьыт Бэргэн ханнык үйэ киһитэ, култууралара, өйдөрө-санаалара ону барытын ойуулаан көрөбүн. Бу мин бастакы сүрүн оруолум, онон тыйаатырым салайаачыларыгар махтанабын, миэхэ бу оруолу эрэнэн биэрбиттэригэр, Долаана Чындаевнаҕа махталым улахан. Хас биирдии үҥкүүһүкккэ табыллар, барсар хамсаныылардаах буолар, онон көрөн үҥкүү туруорааччыбыт этэ-сиинэ кыайарынан, имигэһинэн анал хамсаныылары үҥкүүһүккэ уган биэрэр үчүгэй туруорааччы.Мин ыстаныылары ордоробун. Бу басчтакы оруолбар кыаҕым баарынан толору үлэлээтим дии саныыбын, үҥкүү хамсаныытынан толору ис хоһоону тиэрдии олус уустук, ол эрээри бэйэм сүрүн оруолбар тиэртим дии саныыбын...
Баай Хара Хаан (Николай Павлов): -...мин бу иккис улахан оруолум буолар, бастакы сүрүн оруолум “Дети белого солнца” онно күн оруолун толорбутум. Бу спектакль ис хоһооно, үҥкүүтүн туруоруута, музыката барыта ис киирбэх, үҥкүүһүт хамсаныытыгар барыта сөп түбэһэр гына таҥыллыбыта үҥкүүһүттэргэ үчүгэй. Оруолга киирии, хамсаныы барыта табылына дии саныыбын, оруолбун да кыайа туттум.
Дьэ, ити курдук балет үҥкүүһүттэрин, салайаачыларын кытта сэргэхтик кэпсэтэн, үҥкүү уонна музыка икки күүс эйгэтигэр кыттыһан, бэйэм кытта тэҥҥэ үҥкүүлээн ылбыт курдук сананным. Кэрэни айар, биһиэхэ үтүөнү уунар мааны дьоммутугар С.Зверев аатынан үҥкүү тыйаатырын бары үлэһиттэригэр кэлэн иһэр саҥа дьылынан чэгиэн –чэбдик буолууну, олох-дьаһах үтүөтүн, сыралаах үлэлэригэр ситимнээх ситиһиилэри баҕарабын!
Суруйда – Бээрийэ кыыһа Хотойук Айгыына. Кэнники 4 хаартысканы ааптар түһэрдэ.
Сэҥээриилэр