АЛРОСА уонна "Кындыкаан" бырайыак аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар култуураларын үйэтитэллэр

Бу иннинээҕи нүөмэрдэргэ АЛРОСА “Кындыкан” диэн этно-култуурунай бырайыагы күүскэ өйүүрүн туһунан иһитиннэрэн турабыт. Тустаах бырайыак Хоту сиргэ олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар култууралара, олоҕурбут үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара умнуллубатын, салгыы үйэтийэрин туһугар толкуйданан, кинилэри, үгэс буолбут төрүт дьарыктарын бу атааннаах-мөҥүөннээх, түһүүлээх-тахсыылаах улахан сайдыы, бырамыысыланнас кэҥиир кэмигэр өйүүргэ ураты ньыманы туһанарга көҕүлүүр. Бу – АЛРОСА төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар үгэс буолбут олохторун илдьэ сылдьалларыгар, салгыы сайдалларыгар үлэлэһэр хайысхатыгар лоп бааччы сөп түбэһэр.

Санатан эттэххэ, Кындыкан диэн – инньэ икки үйэ анараа өттүгэр эбээннэр түһүлгэлэнэн олорбут сирдэригэр уоспа ыарыы туран, имири эстибит сирдэриттэн саха булчуттара булан ылбыт, суос-соҕотоҕун тыыннаах ордубут – кыракый кыысчаан аата. Кини ыар тыыннаах ыарыыга хаптарбакка, тыыннаах хаалбыта уонна аныгы үйэ хамсык ыарыытын саҕана кини уобараһа иккистээн “күөрэйэн” тахсыбыта эмиэ биир дьикти. Кындыкан тутаах анала, мииссийэтэ – бэйэтин дьоруойдуу уобараһын тула Хоту сир омуктарын түмүү, аҕыйах ахсааннаах хаалбыт төрүт омуктар бэрэстэбиитэллэрэ этэр этиилэрин, саҥарар саҥаларын аан дойдуга иһитиннэрии, киэҥник тарҕатыы буолар. Бырайыак хотугу омуктар сүтэр-симэлийэр туруктаммыт төрүт тылларын, култуураларын, олорон кэлбит олохторун укулаата уларыйар кутталын суох гынарга үлэлэһэр киэҥ аналлаах.

Күн бүгүн “Кындыкан” бырайыак тугунан тыынарын, туох сыалы-соругу ылынан үлэлиирин, инники былааннарын туһунан бырайыак ааптара уонна салайааччыта Маргарита Попова биһиэхэ маннык кэпсээтэ:

– АЛРОСА биһиги бырайыакпытын адьас соторутааҕыта өйөөбүт курдуга да, күн бүгүҥҥү туругунан, балачча үгүс үлэ барда. Кинилэр өйөбүллэринэн, бу кэм устата биһиги анаан-минээн остуоруйа суруйтаран, кинигэ гынан таһаардыбыт, мультфильм оҥортордубут. Кындыкан диэн ааттаах симэх оҥоһуктар этническэй кэлиэксийэлэрин оҥорор гына, дизайнердар куонкурустарын саҕалаатыбыт. Билигин онно куонкурус хамыыһыйата үлэлии сылдьар, бу бэс ыйыгар диэри бүтүөхтээхтэр. Кистэлэҥ сонунтан быктара түһэн эттэххэ, хампаанньаны кытта бу этиллэр кэлиэксийэни хайыы үйэ атырдьах ыйын 9 күнүгэр — Аан дойду төрүт олохтоох омуктарын күнүгэр – сыһыаран, таһаарарга суоттанабыт. Бу – олус интэриэһинэй, мүччүргэннээх айан, ол айан салгыы салҕана туруоҕа.

Мин АЛРОСА салалтатыгар уонна Динара Сулеймановаҕа тус бэйэтигэр, биһиги бырайыакпытыгар эрэнэн-итэҕэйэн, үбүнэн өйөөн, бырайыакпыт олоххо киирэр, кэҥиир кыахтаммытыгар дириҥник махтанабын. Кырдьыга да, табаһыттары уонна төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктары хампаанньа араас өттүттэн өйүүр. Кинилэр үгэс буолбут олохторун укулаатын илдьэ сылдьалларыгар АЛРОСА үгүһү оҥорор. Биһиги билигин Арктиканы уонна бырамыысыланнаһы көмүс ортону тутуһан сайыннарыы наадатын өйдүүбүт. Оттон күн бүгүн эмиэ да тыйыс, эмиэ да уйан Арктика ураты экосистиэмэтин, ирбэт тоҥу харыстабыллаахтык көрөн-истэн сылдьар дьон – табаһыттар.

Хотугу уонна Арктика култуурата дириҥ суолталаах, табаһыттар, КМНС-тар олорон кэлбит олохторун укулаатын, төрүт дьарыктарын салгыы тутан сылдьыылара олус наадалаах, ирбэт тоҥу харыстыах уонна ону киэҥник иһитиннэриэх тустаахпыт. Ол туһунан мин бэс ыйыгар С.-Петербургтааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы экэниэмикэ форумугар (ПМЭФ) буолбут пленарнай мунньахха «От архаики к современности. Как сохранить культуру и нематериальное наследие» диэн тиэмэҕэ тыл эппитим. Бу – дириҥ суолталаах, төһө кыалларынан элбэхтик уонна киэҥ эйгэҕэ туруорсуллуохтаах, быһаарыллыахтаах тыын боппуруос. Билигин ковбойдар тустарынан – төһө да ардыгар кинилэр уобарастара сыыһа соҕус өйдөннөр – киһи эрэ барыта истэр, билэр. Ол курдук табаһыттар тустарынан итинник элбэхтик иһитиннэриэххэ, кэпсиэххэ наада. Кинилэри, кинилэр дьарыктарын, аналларын өйөөн. Баҕардыҥ, үөрэнниҥ да тута табаһыт буолбаккын. Ис-хаан табаһыт буолан төрүөххэ, таба тыыныгар адьас кыра эрдэхтэн иитиллиэххэ, үөрэниэххэ наада. Оттон итинник кинилэри өйүүр, кинилэр аан дойдуну кытта биир, ойуччу тутуллубат кыахтаналларын ситиһэр кыах суох буолбатах. Ол да иһин, холобур, биһиги Өймөкөөн улууһугар баар “Осикат” диэн табаһыттар аҕа ууһунан олорор сирдэригэр спутник интэриниэтин киллэртэрбиппит. Бу хайысхаҕа үлэ мантан да салгыы ыытыллыа.

Кэнники былааннары этэр буоллахха, КМНС-тар тылларын үөрэтэр мобильнай сыһыарыыны таһаарарга суоттанабыт. Сыһыарыы көмөтүнэн Хоту уонна Арктика омуктарын – эбээннэр, эбэҥкилэр, долганнар, дьүкээгирдэр, чукоткалар уо.д.а. – 2000 тахса тылларын үөрэтэр кыах үөскүөҕэ.

«КЫНДЫКАН» – диэн...

Маннык ааттаах бренд тула түмсүбүт айар хамаанда Покахонтас, Моана уо.д.а. курдук, Дисней аатырбыт принцессалара таһымнаах Саха сирин ураты, чаҕылхай персонаһын айан таһаарбыта. Кындыкан ис куту таарыйар, уйадытар номохтоох, дьылҕа ыар охсуутун хорсуннук туораан, кыайыылаах тахсыбыт кыысчаан аатырбыт этническэй персонажтартан тугунан да хаалсыбат.

Бырайыак күн бүгүҥҥү туруга хайдаҕый?

Ырыа уонна клип

Быйыл саас регги-толорооччу Субудай Айыы-Арчылаан Дьулустаан Уола-Kit Jah уонна рэпер Евгений Артахинов – MOSKILA толорбут «Kyndykan» саҥа хиттэрэ iTunes -ка киэҥ биһирэбили ылбыта. Ону кытта тэҥинэн бу ырыа клибэ сүрэхтэммитэ.

«Мин “Кындыкан” бырайыагы уонна суос-соҕотоҕун тайҕа ортотугар хаалан баран, тыыннаах хаалбыт кыысчаан туһунан истэн баран, ити композицияны түүлбэр түһээн көрбүтүм, Үөһэттэн киэҥ куйаартан кутуллан кэлбит курдуга. Күүскэ айар баҕам уһуктубута диирим кыра. Ити түбэлтэ саһан сытар ис-хаан өйдөбүлбүтүн уһугуннарар. Ол курдук, ырыа тыла, муусуката, эбээннии ырыа матыыбын кыттыыта кытта биир ситим буолан, “Kyndykan” треккэ холбоспуттара. Ырыа клибин Эбээн Бытантай улууһун Баатаҕай Алыыта бөһүөлэгэр устубуппут. Киһи тылынан сатаан эппэт дьикти иэйиитэ көмөлөһөр курдуга. Бэрт кылгас кэм иһигэр барыта этэҥҥэ табыллыбыта”, – диэн ырыаһыт Kit Jah кэпсээн турар.

Остуоруйа

«Кындыкан» айар бөлөх уонна “СӨ Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар Ассоциацияларын Ыччатын сэбиэтэ” ыччат уопсастыбаннай тэрилтэтин кытта 2021 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр, Оҕо көмүскэлин күнүгэр, “Кындыкан” саҥа остуоруйаны сүрэхтээһинин ыыппыта. Айымньыны, өйдүүргүт буолуо, Дьокуускайтан эдэр суруйааччы Лидия Тарасова суруйбута. Бу остуоруйа таҥыллан тахсыытыгар суруйааччылар, худуоһунньуктар, дизайнердар, этнографтар, тыл үөрэхтээхтэрэ, эбээн тылын уонна култууратын илдьэ сылдьар дьон көмөлөспүттэрэ. Эбээннии тылга Хотугу сир суруйааччыта Анатолий Степанов-Ламутскай бэйэтинэн тылбаастаабыта.

«Остуоруйа айыллар кэмигэр биһиэхэ араас эспиэрдэр: этнографтар, лингвистэр, КМНС-тар тылларын, култуураларын билэр дьон олус улаханнык көмөлөспүттэрэ. Таба ыстаадатыгар олох-дьаһах хайдах быһыылаахтык ааһарын, култуураларын, аһыыр иһиттэригэр, туттар тэриллэригэр, национальнай таҥастарыгар тиийэ, эбээннэр уонна, уопсайынан, Хоту сир олохтоохторо сөбүлээн туттар бэргэн этиилэрин сиһилии кэпсээбиттэрэ, билиһиннэрбиттэрэ. Кинилэр көмөлөрүнэн биһиги эбээннэр олохторун бу остуоруйаҕа толору көрдөрөргө дьулуспуппут. Түмүгэр туох баар сиэри-туому, булгуччу тутуһуллары ирдиир түгэннэри сырдатар, КМНС-тар олохторун укулаатын көрдөрөр уникальнай остуоруйа таҥыллан тахсыбыта. Мин санаабар, остуоруйа бэркэ табыллыбыта. Саха сирин уратытын, дьиҥ көстүүтүн биэрэргэ кыһаллыбытым. Бу айымньыны Саха сирин оҕолоро эрэ буолбакка, аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар олорор сирдэрин, дойдуларын оҕолоро эмиэ ааҕыахтарын, элбэҕи билиэхтэрин сөп этэ. Арассыыйа, аан дойду бүттүүнүн да үрдүнэн тарҕатыахха сөп. Аныгы этническэй остуоруйа олус элбэҕэ суох. Буолан баран, КМНС-тар уйан, кэрэ эйгэлэригэр болҕомтону тардарга анаан суруллубут букатын аҕыйах», – диэн, айымньы ааптара Лидия Тарасова санаатын үллэстэр.

Лидия Тарасова остуоруйата «Белый мир Арктики через призму детской книги» диэн Норуоттар икки ардыларынааҕы куонкуруска кыттан, эрдэҕэс оҕолорго анаммыт Хоту сир уонна Арктика туһунан бастыҥ уус-уран айымньынан ааттаммыта. Куонкуруска Арассыыйа аҕыс эрэгийиэниттэн, сэттэ тас дойдутттан – Норвегияттан, Финляндияттан, Швецияттан, Данияттан, Исландияттан, АХШ-тан уонна Канаадаттан тиийэ – кыттыбыттара.

Мультфильм

Бэс ыйын 1 күнүгэр, Оҕо көмүскэлин күнүгэр, Дьокуускай куорат киинэ тыйаатырдарыгар «Невероятная история Кындыкан» диэн кылгас метражтаах, анимациялаах киинэ сүрэхтэниитэ буолбута. АЛРОСА көҕүлээһининэн, бу киинэни алмаастаах түөлбэ киинэ тыйаатырдарыгар эмиэ көрдөрүөхтэрэ.

Анимациялаах киинэ нууччалыы уонна эбээннии тылынан уһуллубута. Манна Кындыкан диэн эбээн кыысчаана олорор Уһук Хоту сиригэр уоспа хамсыга турара, олохтоохтортон суос-соҕотох кини эрэ тыыннаах хаалара кэпсэнэр. Сценарийын “Кындыкан” бырайыак ааптардара Маргарита Попова уонна Ольга Кондакова оҥорбуттара. Киинэни бэлэмнээбиттэр этэллэринэн, бу мультфильм кэнэҕэһин уһуллуохтаах бүтүн сэрийээл биир эпизода буолуохтаах. Оттон сэрийээл үс сезонтан туруохтаах.

“Кындыкан” бырайыак балачча интэриэһинэй бырайыак. Дьон араастык сыһыаннаһар, ылынар, ол гынан баран биһиги норуоттарбытыгар суолталаах уонна наадалаах буолара чуолкай. Бастатан туран, бырайыак эбээн култууратын уонна тылын киэҥник сырдатар-тарҕатар аналлаах. Иккиһинэн, араас эйгэни хабар киэҥ ыырдаах, ол иһигэр аныгы инновациялаах ньымалары туһанар. Бу – иннин диэки бэлиэ хардыы диэн билинэр оруннаах. Бырайыак үлэлээбит кэмин устата биһиги үгэс буолбут фольклор уонна аныгы ырыа, быыстапка, экспозиция уонна анимация хайдах быһыылаахтык туһанылларын көрдүбүт-иһиттибит. Дьиҥ олоххо баар буола сылдьыбыкка олоҕуран оҥоһуллубут мульт­фильмы билистибит.

Кындыкан – бэлиэр өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр тиийэ сүрэхтэммит имидж бырайыага, өссө кини аатынан улахан алмаас ааттанна. Аан дойдуга КМНС-тар тылларын уонна култуураларын тарҕатар, сырдатар туһугар пиардыыр үлэ маннык ньыматын туһаналлар. Бу биһиэхэ аан бастакытын оҥоһуллар, онон, хайа да түгэҥҥэ үтүө өттүнэн сыаналыыбыт”, – СӨ КМНС-тарын Ассоциациятын вице-бэрэсидьиэнэ Вячеслав Шадрин санаатын үллэстэр.

Национальнай куукула

Айар бөлөх араас көрсүһүү­лэри, кэпсэтиилэри, эспэдииссийэлэри тэрийии, киинэ, мультифильм, клип, ырыа бэлэмин быыһыгар Саха сирин КМНС-тарын уобараһа буолар национальнай куукуланы толкуйдуурга ылсыбыта. Ол куукула кэрэ көстүүлээх сувенир буолан, “Сделано в Якутии” бренд иһинэн тахсыахтаах. Онуоха аан бастакы эксклюзив куукулуны былырыын балаҕан ыйыгар дизайнер Хаарчаана Баппаҕай космонавт көстүүмнээн оҥорбутун иһитиннэрэн турабыт. Тоҕо космонавт көстүүмнэммитэ өйдөнөр: 2020 сыллаахха Ыйга көтүөн баҕалаахтары көрдүүрүн биллэрбит, «Dear Moon Project» куонкуруһу тэрийээччи Юсаке Маэдзаваҕа ыытарга анаан оҥоһуллубута. Ити курдук, ол куонкурус бырайыагы сайыннарар тоҕооһу биэрбитэ.

«Биһиги хотугу куукулабытын ыйга көтөөччүлэр космоска илдьэ барыахтара диэн эрэллээх оҥорон ыыппыппыт. Ол буолуоҕа – Хоту сир төрүт олохтоохторун аан дойдуга кэс тыллара. Биһиги “Кындыкан” мииссийэтин аан дойду дьоно бары истиэхтэрин, билиэхтэрин баҕарабыт. Хоту сир Араҥаччыһытын (Хранитель) суолтата аныгы үйэҕэ сүҥкэн. Бу култуура кодун сүтэрбэккэ илдьэ сылдьыы – бүттүүн икки атахтаахха барытыгар суолталаах”, – диэн этэн турар, бырайыак кыттааччыта Борис Осипов.

Видеосюжеттар, хаартыска бырайыактара, биидьийэ оонньуу.

Биир үтүө күн остуоруйаны суруйтарар туһунан көтөн түспүт санаа салгыы сайдан, кэҥээн, ити курдук бөдөҥ бырайыакка кубулуйбута. Күн бүгүн Кындыкан диэн – араас эспэдииссийэлэр, биидьийэ сюжеттар, хаартыска бырайыактара, экспозициялар... Ол курдук, аатырбыт блогер Илья Варламов ханаалыгар «Оленеводы: выживание в –50» сюжеты таһаарбыта. Ону аҥаардас Youtube баар ханаалыгар 2,5 мөл. киһи көрбүтэ. Оттон Александр Мазуров хас да көлүөнэ табаһыттары, Хоту сир уонна Арктика киһи тылынан сатаан тиэрдибэт кэрэтин, аар айылҕатын түһэрбит чаҕылхай хаартыскаларын дьон-сэргэ биһирии, сөҕө-махтайа ылыммыта.

Оттон бэс ыйын 4 күнүгэр Дьокуускай “Үрдэл” пааркатыгар «Эвенское стойбище – Кэндэкэн» диэн этно-локация бастакы уонна бастайааннай өрүккэ үлэлиир экспозицията аһыллыбыта. Бу экспозиция дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин быйылгы сылы Арассыыйа норуоттарын култуурунай үйэлээх баайын сылынан биллэрбитэ, ол тэрээһин чэрчитинэн уонна САССР төрүттэммитэ 100 сылыгар сыһыаран, оҥоһуллубута.

“Эвенское стойбище – Кэндэкэн” уһун кэм үлэлиир экспозиция туристарга анаммыт этно-локацията эбээннэр үгэстэрин, култуураларын киэҥник тарҕатыыга уонна үйэтитиигэ көмөлөһүө. Пааркаҕа кэлбит дьон бу ураты эйгэҕэ киирэн, эбээн устуоруйатын билиэхтэрэ, устунан бэйэ төрдүн-ууһун туһунан толкуйга тиийиэхтэрэ. Итиннэ көс олохтоох эбээннэр олохторун, туттар тэриллэрин, аһыыр иһиттэрин-хомуостарын илэ хараҕынан көрөр кыахтаах. Ону тэҥэ үгэс буолбут оонньуулар, куонкурустар тэриллиэхтэрэ, эбээн фольклорун билсиэхтэрэ”, – диэн, дьону ыҥыралларыгар бырайыак ааптардара эрдэттэн кэпсээбиттэрэ.

Дьэ, бу этиллибит үлэ барыта – этэргэ дылы, сүдү көһөҥө муус (айсберг) көстөр үрүт араҥата эрэ. Оттон билигин хамаанда ылсан үлэлиир суолталаах үлэтэ – «Кындыкан» бренд ааптарын быһыытынан бигэргэттэрии уонна ол быраабы кэнэҕэһин Хоту сир төрүт олохтоохторугар сыһыарыы буолар. Оччотугар кинилэр ол брени туһаныыттан киирэр үптэн дивидент аахсан, олоҕурбут култуураларын уонна олохторун-дьаһахтарын укулаатын уһуннук илдьэ сылдьарга, үйэтитэргэ туһаныахтаахтар.

Алмаас

Былырыын ахсынньыга АЛРОСА саҥа көстүбүт 91,86 карааттаах, 25х16х22 мм кээмэйдээх, саһархайдыҥы-бороҥ алмааска Кындыкан диэн ааты иҥэрбитэ. Бу күн тааһын 2021 сыллаахха АЛРОСА Арктика туонатыгар алмаас хостуурунан дьарыктанар “Анаабыр алмаастара” салаа тэрилтэтэ төрүт олохтоох омуктар түөлбэлээн олорор сирдэриттэн – Өлөөн сириттэн булбута.

«АЛРОСА улахан, бэлиэ алмаастары хостоотоҕуна, устуоруйа түгэнин, биллиилээх дьон аатын иҥэрэр үтүө үгэстээх. Бу сырыыга Уһук Хоту сиргэ көстүбүт алмааска эбээн омук номоххо киирбит хорсун кыысчаанын аатын үйэтитэр уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар куоластарын аан дойдуга иһитиннэрэр ыралаах бырайыак аатын биэрэр быһаарыы ылыллыбыта. АЛРОСА өрүү даҕаны олохтоох омуктар күүстээх, бөҕөх санааларын, олорон ааспыт устуоруйаларын, сиэрдэрин-туомнарын үйэлэр тухары умнубакка, харыстаан илдьэ кэлбиттэрин сөҕө-махтайа, хайгыы көрөр. Ону барытын кэлэр кэнчээригэ итэппэккэ-сүтэрбэккэ тиэрдии, бу кыысчаан дьиҥ олоҕор буолбут хорсун холобурун бүтүн аан дойду истиитигэр таһаарыы – биһиги бары уопсай, кыттыгас сорукпут буолар”, – дэһэллэр алмаас хампаанньатын үлэһиттэрэ.

АЛРОСА «Кындыкан» бырайыагы Саха Өрөспүүбүлүкэтин өйүүр үлэтин чэрчитинэн, 2021 сыллаахха үбүнэн өйөөбүтэ. Хампаанньа төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктары уонна этнокултуура бырайыактарын өрүү да тиһиктээхтик өйүүр. Онно эбии «Кындыкан» бырайыагы өйөөн, Саха сирин социальнай уонна култуурунай эйгэтин өйүүргэ инвестиция угуу үтүө холобурун үксэтэн биэрдэ. Кэлэр сырыыга биһиги АЛРОСА Хоту сир төрүт олохтоохторун үгэс оҥостубут олохторун укулаатын хайдах быһыылаахтык өйүүрүн кэпсиэхпит.

АЛРОСА Саха сирин сайдыытыгар төһүү кылааттаах. Биир бастакынан үлэ миэстэтин таһаарар, оскуола, балыыһа, култуура, успуорт тутууларын ыыттарар, олохтоох нэһилиэнньэ олорор дьиэнэн хааччыллар, доруобуйатын туругун тупсарынар кыахтанарыгар көмөлөһөр. Үөрэх, култуура салаатын сайыннарыыга тустаах кылаатын киллэрэр. Ону тэҥэ нолуок уонна дивидент үбүн быһыытынан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн хаҥатар тутаах тэрилтэ. Аҥаардас былырыын, 2021 сылга, хампаанньа социальнай ороскуокка 7 млрд тахса солк. ыыппыта. Оттон 2010 сылтан 2021 сылга диэри – ити сыалга ыыппыт үбэ букатын да 110 млрд солк. куоһарар.

Хампаанньа ону таһынан алмаас хостуур тоҕус улууһун үбүлүүр. Уһук Хоту сытар улуустарга ураты болҕомтотун уурар, тыа хаһаайыстыбатын уонна олохтоохтор үгэс оҥостубут булт, балык салааларыгар көмөлөһөр. Социальнай тэрээһиннэри үбүлээн, эрэгийиэн бүттүүн сайдыытыгар дьоһуннаах кылааты киллэрэр.