Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах олохтооҕо, уопсастыбаннай диэйэтэл Климент Егорович Иванов ааспыт сыл сэтинньитигэр 85 сааһын туолбута. Бу күннэргэ кини Саха АССР тэриллибитэ 100 сылыгар анаан «Кэм кэрдии ситимэ», эбэтэр “Времен связующая нить” диэн улахан кээмэйдээх кинигэни таһаарда. Эрэдээктэрэ – Эдуард Тимофеевич Пономарев.
Кинигэҕэ Климент Егорович сүрүннээн араас сылларга бэчээккэ тахсыбыт ыстатыйалара, интервьюлара киирдилэр. Матырыйааллар кини өр сылларга өрөспүүбүлүкэ сайдарын туһугар сыратын биэрэн туран үлэлээбит түгэннэриттэн уонна уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй үлэлэргэ кыттыбыт сылларын кэпсииллэр, сырдаталлар.
Сааһырбыт киһи үлэлээн-хамсаан ааспыт сылларын анааран, аныгы эдэр салайааччыларга, ыччакка олоххо бэйэтин көрүүлэрин сүбэ-ама быһыытынан тириэрдэр. Чуолаан, кэлэн иһэр Саха АССР 100 сылынан сибээстээн, өрөспүүбүлүкэбит остуоруйатын сөпкө сырдатарга учуонай историктары ыҥырар.
Кини Саха Өрөспүүбүлүкэтин устуоруйатын икки кэрдиис кэмҥэ араарар:
- Сэбиэскэй социалистическэй сайдыы кэрдиис кэмэ - 1922 сылтан 1990 сылга диэри.
- 1990 сылтан бэттэх - аныгы Саха сирэ, демократическэй сокуоннарынан салаллар, киһи быраабын көмүскүүр судаарыстыбаннас сайдыытын саҕаланыыта. Манна Климент Егорович сорох бэлиитиктэри 1990-с сыллардаахха ситэ ахсарбат түбэлтэлэрин сэмэлиир.
Климент Егорович, 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр Судаарыстыбаннай суверенитет туһунан декларация ылыллыыта Саха сирин сайдыытыгар саҥа олугу уурбутун ыйар. Онтон ыла Саха Өрөспүүбүлүкэтэ автономияттан аккаастанан, Арассыыйа киин былааһын кытары саҥалыы дьиҥнээх федеративнай сыһыаннаһыыны олохтоон, экэнэмиичэскэй сайдыытын бэйэтэ былааннаан, норуот интэриэһигэр хайыһыннарар суолга турбутун туһунан сырдатар. Арассыыйа Киин былааһын кытары чугастык өйдөһөн, өрөспүүбүлүкэ үрдүк ыстаатыһы, киэҥ боломуоччуйалары ылбытын тоһоҕолоон бэлиэтиир. Уонна, 1990-с сылларга Саха сирэ инники сайдыытын бигэ акылаата ууруллубутун дакаастыыр. Итини киэҥ далааһыннаахтык, дириҥ толкуйдаах ситиһиилээхтик ыытыыга бастакы бэрэсидьиэн М.Е. Николаев оруолун чуолкайдык сырдатар.
Климент Ивановтан бэйэтэ кылгастык кэмэнтээрийдииригэр көрдөстүм. Онуоха, кини субу курдук эттэ:
– Саха сирин 90-с сыллардааҕы устуоруйатын күдээринэ сырдатыы түмүгэр, ити биһиги дьиҥ иһинэн үрдүктүк тутуохтаах, дириҥник ытыктыахтаах, норуот көҥүл санаата уһуктубут, бэйэтин дьылҕатын оҥорорго санаата күүһүрбүт, норуот быһыытынан өйө-санаата тиллибит, национальнай култууратын, үгэстэрин сайыннарыыны бэйэтин илиитигэр ылбыт, эрчимирбит дьыллары «ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ» диэн баһааҕырдыы сыыһатын уонна буортулааҕын туһунан санаппытым. Онон, 90-с сыллары «уһуктуу, сайдыы суолугар туруунан» ааҕабын.
Климент Егорович кинигэтигэр бэйэтин кэмигэр бииргэ үлэлээбит, истибит-көрбүт бастыҥ дьонун туһунан кэпсиир. Урут «Олоҕум аргыстара» диэн кинигэтигэр 60 киһи олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын сырдаппыт буоллаҕына, бу кинигэтигэр 20 киһи туһунан иһирэхтик ахтан суруйар.
Климент Егорович салгыы маннык кэмэнтээрийдиир:
– Кинигэ сүрүн ис хоһооно көлүөнэлэр ситимнэһиилэригэр ананар. Аныгы ыччат өй-санаа, билии-көрүү өттүнэн сайдыылааҕын бэлиэтиир. Ол биһиги олохпутун сайыннарыыга төһүү күүс буолар. Ыччат, эдэр салайааччылар уруккуну билэр, ытыктыыр буоллахтарына биһиги бүгүҥҥү олохпут тупсарыгар үчүгэйинэн эрэ сабыдыаллыаҕа, инники сорукпутун чуолкайдык быһаарарбытыгар сирдиир сулус буолуоҕа...
Бэйэ кэрэспэдьиэнэ
