Атырдьах ыйын 8 күнүгэр Альпинист күнэ бэлиэтэммитэ. Урукку сылларга бу көрүҥү соҕуруу эрэ дойдуга баһылыылларын курдук санаа баар эбит буоллаҕына, билигин Саха сиригэр альпинистар кэккэлэрэ хаҥаан иһэр. Соторутааҕыта Дьокуускай аэропордугар дьон-сэргэ үрдүк чыпчаалы баһылаабыт альпинистар бөлөхтөрүн көрүстэ. СӨ Ис дьыалаҕа министиэристибэтин бэтэрээннэрин сэбиэтин көҕүлээһининэн Муомаҕа “Пик Победы” хайаны дабайбыт хамаанда салайааччыта Василий Местников “Кыым” ааҕааччыларын кытта санаа атастаһар.
Саха барыта туризмҥа чугас
– Василий, бастатан туран, хайаны дабайар уустук айаҥҥыт этэҥҥэ түмүктэммитинэн эҕэрдэ! Ис дьыала эйгэтигэр тугу үлэлээбиккиний?
– Махтал! Бүлүүгэ патрульно-постовой, оперативнай, строевой сулууспаларга үлэлии сылдьыбытым. Кэлин Ис дьыала министиэристибэтигэр лиссиэнсийэлиир-көҥүллүүр систиэмэҕэ үлэлээбитим. 2017 сылтан ИДьМ бэтэрээннэрин сэбиэтин салайабын.
– Туризм эйгэтигэр хайдах киирбиккиний?
– Хас биирдии саха айылҕаҕа чугас. Уол оҕо сиэринэн аҕабын, доҕотторбун кытта булка-алка сыстан улааппытым. Оскуолаҕа “спортивное ориентирование” диэн көрүҥүнэн дьарыктанан, туризмҥа бастакы хардыыларбын оҥорбутум. “Хаһан эмэ сыал-сорук туруорунан, үрдүгү дабайарга ылсыахха наада эбит” дии санаабытым. Үлэбинэн биэнсийэҕэ тахсан баран, төрөппүт уолбун Айааны кытта похуоттарга сылдьар, уунан устар буолбуппут. “Норд-Стрим” диэн туристыыр пиирмэ тэрээһиннэригэр хаста даҕаны сылдьыбыппыт. Уолум 21 саастаах. Физкультура уонна успуорт институтун устудьуона. ОБЖ салаатыгар үөрэнэр. Былырыын аармыйаттан кэлээтин кытта, Өймөкөөҥҥө “Афродита” хайаҕа үөрэтэр-дьарыктыыр туурга бара сылдьыбыппыт. Соҕуруу сынньанар кэммитигэр уунан устуулаах туурдарга эмиэ сылдьыталаабыппыт.
– “Пик Победы” хайаҕа барыы хайдах былааннаммытай?
– 2018 сыллаахха Саха сирин милииссийэтин 100 сыллааҕы үбүлүөйүнэн туох дьоһуннаах бэлэҕи оҥоруохха сөбүн кэпсэппиппит. Онно бэтэрээммит Геннадий Алексеев улахан даатаҕа сыһыаран, хайаҕа тахсар баҕалааҕын биллэрбитэ. Сергей Юрьевич Осипов диэн бэтэрээммит өрөспүүбүлүкэ Спортивнай туризмын федерациятын бэрэсидьиэнэ этэ. Киниэхэ санаабын эппиппэр хараҕа уоттана түспүтэ. Туризмҥа, айаҥҥа сыһыаннаах докумуону эккирэтиини, толорууну бэйэтигэр ылыммыта. Онон ол сыл атырдьах ыйыгар Сунтаар сис хайатын дабайбыппыт. Этиини көтөхпүт Геннадий Гаврильевич 2291 миэтэрэ үрдүккэ тэҥҥэ тахсыспыта. Хайаҕа хааман тиийэр сирбит уһун этэ. Тахсыыта, бу баран кэлбит хайабытыгар тэҥнээтэххэ, сымнаһыар эбит. Анал тэрилэ суох, сатыы хааман тахсыбыппыт. Онтон түөрт улууһунан сылдьан, ис дьыала салаатын бэтэрээннэрин, личнэй састаабы кытта көрсүһүүлэри тэрийбиппит.
Ол сылдьан 2020 сылга Улуу Кыайыы 75 сылынан ыытыллар үлэни кэпсэппиппит. Саха сиригэр саамай үрдүк чыпчаал – Муомаҕа баар “Пик Победы” хайа. Итиннэ тахсарга күүстээх бэлэм наадатын сэрэппиттэрэ. Төһө да салыннарыылаах буоллар, муҥутуур чыпчаалы ситиһэр баҕа улахана. Тута исписэлиистэри кытта кэпсэтэн, эт-хаан өттүнэн бэлэмнэниини саҕалаабыппыт. Кыайыы сылыгар аналлаах тэрээһиннэр тустарынан өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар кэпсэтиигэ “Пик Победы” хайаны дабайар былааннаахпытын биллэрбиппэр дьон олус сэргээбиттэрэ. Сөптөөх, суолталаах айан буолуон сөбүн бэлиэтээбиттэрэ. Кыайыы буолбута 75 сыл ааста эрээри, ол аатынан хайа бүтүн Арассыыйа үрдүнэн Саха сиригэр эрэ баар эбит. 1945 сыллаахха Кыайыы буолуон иннинэ аан бастаан арылларыгар үрдүгүн 3147 миэтэрэнэн аахпыттар. Өссө үрдүк буолуоҕун үрдүгэр улахан муус халҕаһа турбута ууллубут буолуон сөп. Бу хайа Сибиир хотугулуу-илиҥҥи хайысхатыгар саамай үрдүк туочуканан биллэр. Москубаҕа бэтэрээннэр сэбиэттэригэр биллэрбиппэр Саха сиригэр итинник миэстэ баарын олус сөхпүттэрэ.
Айаҥҥа сүрүнэ — киһи быһыытынан хаачыстыба
– Бэлэмнэнии хайдах саҕаламмытай?
– Эрдэ травматолог-быраас Георгий Цыпандины кытта билсибитим. Георгий Ионович – Дьокуускайтан Хабаровскай кыраайга тиийэ сатыы сылдьыбыт, улахан хайалары дабайбыт, дохсун үрэхтэринэн, өрүстэринэн устубут, 40 сыл ыстаастаах, уопуттаах турист. Кини “Пик Победы” өссө тиийэр баҕа санаалааҕын билэн, сыалбытын чуолкайдаабыппыт. Хайаҕа ыттарга, бастатан туран, альпинизм түөрүйэтин билии уонна эт-хаан өттүнэн толору бэлэмнээх буолуу ирдэнэрин бэлиэтээбитэ. Ити хайаны дабайыы альпинизм бары көрүҥнэрин холбуу тутар. Ол эбэтэр массыынанан айан, сатыы хаамыы, уунан устуу уонна хайаҕа ыттыы – барыта киирэр. Өрөспүүбүлүкэтээҕи Альпинизм федерациятын кытта билсэн, анал куурустарга, дьарыктарга сылдьыбыппыт.
– Састаап хайдах талыллыбытай?
– Бөлөх хоҥнуон иннинэ морсуруутун туһааннаах тэрилтэлэргэ көмүскүүр. Састаап 70 бырыһыана уопуттаах дьон буолуохтаах. Бары мэдиссиинэ көрүүтүн ааһаллар. Састаап туоллаҕына уонна бары өттүнэн бэлэмин биллэрдэҕинэ, Новосибирскайга баар морсуруут-квалификация хамыыһыйата көҥүлү биэрэр. Дьокуускайтан 11 буолан хоҥнубуппут. Ис дьыала министиэристибэтин бырайыага буолан, бэйэбит эйгэбит үлэһиттэриттэн наардыы сатаабыппыт.
– Састаапка дьахтар, эр киһи диэн талыы баар дуо?
– Ардыгар эр киһитээҕэр тулуурдаах, бэлэмнээх, уопуттаах дьахталлар баар буолаллар. Бу бөлөххө “Суол” туризм кулуубун салайааччыта Галия Дьячковская соҕотох кэрэ аҥаар быһыытынан сырытта. Галия Хамитовна – уопуттаах турист. Хампаанньа иһигэр киһи санаата сытар эйгэтин олохтуур дьоҕурдаах, күүстээх эниэргийэлээх, киэҥ билиилээх, сыаналаах сүбэлээх. Ону таһынан өй-санаа, эт-хаан да өттүнэн бөҕө, чөл киһи. Онон ыраах айаҥҥа дьахтара да, эр киһитэ да оруолу оонньообот. Сүрүнэ – киһи, аргыс, турист быһыытынан хаачыстыбалара. Уус Ньараттан эмиэ биир кэллиэгэбит кыттыспыта. Ону тэҥэ Саһыртан Муома национальнай пааркатын ыстаарсай иниспиэктэрэ барсыбыта. Онон 13 буолбуппут.
– Айаҥҥытын хайдах саҕалаабыккытый?
– От ыйын 7 күнүгэр Дьокуускайтан Өймөкөөн улууһун киинигэр Уус Ньараҕа диэри 1000 км массыынанан айаннаан тиийбиппит. Салгыы 200-тэн тахса килэмиэтири Саһырга диэри улахан массыыналарынан барбыппыт. Уопсайа түөрт күн массыынанан айаннаабыппыт. 105 км сири 13 күн сатыы хаампыппыт. Барыта үс нэдиэлэ аһаҕас халлаан анныгар сырыттыбыт.
Хайаны дабайбыт альпинистар таастары холбоон, бэлиэ хаалларар уонна иһигэр капсула угар үгэстээхтэр. 2019 сыллаахха Москубаттан кэлэн барбыт бөлөх суругун булбуппут.
Хайа эмиэ үөрэҕи ирдиир
– Хайаны дабайыы туруга хайдаҕый?
– Хайа диэн – үрдэл. Ханнык баҕарар матырыйаалынай да, духуобунай да үрдэли дабайыы – хас биирдии киһиэхэ тус бэйэтин кыайыыта. Киһи баҕаран, ыра санаа оҥостон ситиспитэ өссө ыраахха кынаттыыр. Хайа аннынан, үрдүнэн хааман истэххэ, үөһээттэн таас таммалыыра кутталлаах. Таас араастаан эһиллэн түһэр буолан, хантан кэлэрин билбэккэ, таптарыаххын да сөп. Бэрт кыра да таастан киһи этэ көҕөрөр. Муома Хонуутун дьоно ити сиргэ элбэх киһи суорума суолланарын кэпсииллэр. Онон хас хамсаныыҥ – кутталлаах.
Хас биирдиибит 30 кг ыйааһыннаах үрүсээктээх. Хаамар сирбит уустук. Мүччү-хаччы туттуу син биир баар. Хайаттан арахсыы кэмигэр түгэҕэ көстүбэт хастыы эмэ сүүһүнэн халыҥнаах булуустар бааллар. Красноярскайтан сылдьар уопуттаах турист Василий Иванов итинник хайаҕастарга түспүт дьон 200-300 миэтэрэ дириҥҥэ түһэн, үрүҥ күнү көрбүтүнэн өлбүт холобурдарын кэпсээтэ. Киһи уҥуоҕун бүттэтэ суох ибили түһэн, тута өлүөн сөп. Тыыннаах хаалар түгэнигэр даҕаны аттыгар сылдьар дьоно быыһыыр кыахтара суох. Ол иһин хайаҕа сылдьарга үөрэх наада. Итинник түгэҥҥэ түөрт-биэс киһи буолан, биир быанан баанан, бэйэ-бэйэбититтэн тэҥ ыраахха сылдьабыт. Биирбит эмэ бүдүрүйэр түгэнигэр атыттар тардан ылаллар. Ону тэҥэ альпинист туттар тэрилэ элбэх.
– Хайаҕа сылдьарга тулууру таһынан күүс, сэниэ наада буоллаҕа.
– Онуоха таба сынньаныы элбэҕи быһаарар. Ноҕурууска улахан буолан, киһи олус илистэр. Сөбүгэр тохтоон, тыын ылар олус наадалаах. Үөһээ халлаан чаастатык уларыйар. Ардах кэлэн кутан ааһар, быыһыгар хаардаан кэлэр, тыал-куус курдары үрэр. Силиигэр диэри ырдьаччы тоҥоҕун. Ардахха атаҕыҥ таҥаһа таастан халтарыйа сылдьар буолар. Үрүсээгиҥ өссө ыараан биэрэр. Сарсыҥҥы күнүгэр сынньанан тураҕын эрээри, уһуннук сырыттахха, сылаа чахчы мунньуллар эбит.
– Туризм сыаналаах көрүҥҥэ киирсэр. Ордук туохха элбэх харчы барарый?
– Тырааныспар ороскуота туохтааҕар да элбэх сууманы ылар. Айанныыр сирбит ыраах буолан, сөмөлүөт, массыына да сыаната олус ыарахан. “Орион” диэн байыаннай-спортивнай кулууптаахпыт. Ону тэрийэрбитигэр “Японец” маҕаһыын салайааччыта Афанасий Алексеев, “Розтор” маҕаһыын салайааччыта Трофим Иванов, “Майтона” тэрилтэ салайааччылара бырааттыы Ушницкайдар биир идэлээхтэрин түмэн, катамарааннарбытын, тыалы-кууһу тулуйар балааккаларбытын атыылаһарбытыгар улахан көмөнү оҥорбуттара. Хайа быыһынааҕы үрэхтэринэн устууну катамараан эрэ барыта тулуйбат. Саха сиригэр куйаас сатыылаан турар кэмигэр хайа үрдүгэр – кыһын. Күүстээх тыаллаах буолан, балаакканы хаптаччы үрэн кэбиһэр. Оннук усулуобуйаҕа көннөрү балаакка уһаабат. Онон катамарааны кытта балаакка үчүгэй хаачыстыбалаах буолуохтарын наада.
Таҥас, экипировка чааһын бэйэбит быһаарынныбыт. Туризм малын-салын сыаната, этэриҥ курдук, ыарахан. Сүрүннээн, “Индустрия спецодежды” маҕаһыыҥҥа “Гортекс” диэн аармыйа куорматын кэтиллэ сылдьыбыт таҥастарыттан хааччыммыппыт. Туриска өссө биир сыаналаах мала – бачыыҥката. Уһун айаҥҥа, араас суолга-иискэ, хайаҕа бачыыҥка бэрбээкэйгин үчүгэйдик тутуохтаах. Үрэҕи туоруурга бачыыҥка үрдүнэн трекинговай сандаалыйа, неопреновай наскы кэтэбит. Таҥас сытыйар эрээри, атах тоҥмот. Бачыыҥка ортотунан 15-16 тыһ. солк. буолар.
– Хайдах аһаан сырыттыгыт?
– Турист уһун айаҥҥа тугу аһыыра эрдэттэн биллэр. Туттар малбыт, аһылыкпыт, таҥаспыт ортотунан 20 кг буолуохтаах. Хас биирдии киһиэхэ аһылыга чуолкайдык суоттанар. Хас кыраам, куһуок ааҕыллар. Сылаалаах айаҥҥа киһи сөптөөх битэмиини, калорийы ылыахтаах. Биир киһи күннээҕи нуормата – киилэ аҥаара бородуукта. Биир аһылыкка төһө эрэ куһуок суухара, хас эрэ кэмпиэт, кыра сыыр, сыа барыта учуоттанар. Хайаҕа түргэнник буһар аһы илдьэ сылдьыллар. Тоҕо диэтэххэ, онно салгына атын, аһы буһарарга эрэйдээх. Аны мас суох буолан, уот оттубаккын. Онон гаас баллонун илдьэ сылдьан, онно сылытыллар анал иһиккэ уу оргутан, аһыыгын. Хайаҕа килиэп барсыбат. Уопуттаах туристар сүбэлэринэн айанныахпыт иннинэ килиэби арыылаан, духуопкаҕа хатаран, суухара оҥорон, илдьибиппит. Сарсыардааҥҥы аһылыкка “Быстров” диэн бакыаттаах хааһыттан киһиэхэ биирдии хамыйах тиксэр. Куһуок суухара, куһуок сыыр эбиллэр. Күнүһүн “Горячая кружка” диэн эмиэ бакыаттаах миин абырыыр. Киэһээҥҥи аһылыкка уопсай аһылык буһарыллар. Айаҥҥа саамай көмөлөһөр – кэмпиэт. “Минньигэскэ үөрүү гормуона баар” дииллэрэ сөптөөх.
Өбүгэлэрбит куттара үрүмэччигэ кубулуйбут курдуктар
– Халлаан төһө тымныйа, сылыйа сырытта?
– Түүнүн муҥутаан -10 кыраадыска диэри тымныйар. Хайаҕа салгын сирдээҕэр атыннык уларыйар. Күнүс күн тыктаҕына сылыйа охсор. Киирдэҕинэ, тымныйа түһэр. Итии диэни билбэтибит. Хаамар кэммитигэр ардаабыта. Ол эрээри хайаҕа сылдьар кэммитигэр үксүн ыраас күннэр турдулар. “Көрдөһө-ааттаһа, маанылыы, күндүлүү сылдьарбыт абыраата быһыылаах” диэн тойонноотубут. Арыт таҥас куурдунар да усулуобуйа суох буолар. Күн тыктаҕына, кылгас кэмҥэ да буоллар, куурдуна охсобут.
– Хайаҕа от-мас үүнүүтэ хайдаҕый?
– Сымара таастар быыстарыгар өр сылдьан баран, күөҕү көрөр олус үөрүүлээх. Тымныы салгыннаах хайанан баран истэххинэ, эмискэ иэҕиллии кэнниттэн сылаас салгын сайа биэрэр. Дьэ, ол холлороон сиргэ үүнээйи баар буолар. Аҕыйах хардыы икки ардыгар хартыына уларыйара дьикти.
Биир дьикти көстүү туһунан кэпсиэхпин баҕарабын. Хайаҕа тыынар тыыннаах суох сиригэр дэҥ кэриэтэ биирдиилээн сахсырҕа, үрүмэччи көһүннэҕинэ, олус үөрэҕин. Биир киэһэ, арай көрдөхпүтүнэ, хаар түһэр. Хантайбыппыт – тыһыынчанан сиэрэй өҥнөөх үрүмэччи көтө сылдьар! Аттынааҕы хаардаах улахан мууска тобус-толору олордулар. Хайаҕа сылдьа үөрүйэх дьоммут маннык көстүүнү эмиэ саҥа көрбүттэрин билинэллэр. Сарсыҥҥы күнүгэр турбуппут – эмиэ бааллара. Онтон хайаҕа тахсыыбытыгар тыал сүтэн, олус үчүгэй халлаан турбута. Урукку альпинистар күннүктэрин аахтахха, тахсыыга мэлдьи тыаллаах, ардахтаах халлаан турар эбит. Биһиэхэ буоллаҕына, халлаан ып-ыраас турбута. Онно олорон санаатахпытына, сэриигэ охтубут биир дойдулаахтарбыт куттара үрүмэччигэ кубулуйан, арыаллаабыт буолуохтарын сөп курдук. Аны туран, дьиэбитигэр кэлэн көрбүппүт – хайабытыгар да ол дьикти көстүүттэн биир да хаартыска да, видео да суох! Төлөпүөнтэн, аппарааттан суох буолан хаалбыт. Оннук бэйэбит харахпытыгар эрэ үйэтитилиннэ.
– Кыылы-сүөлү көрүстүгүт дуо?
– Тайах суола сүөһү суолун курдук элбэх. Тыа быыһынан тэҥҥэ хаамсар тыатааҕылар бааллара. Чубуку суола элбэх. Хайаҕа үүнээйилээх сиргэ суол-иис эмиэ элбэх. Тыас таһаарар, сардаҥанан уһуурар тэриллээх сылдьыбыппыт да, туһамматахпыт. Итинник айаҥҥа баары биллэрэн, тыаһыы-ууһуу, кэпсэтэ сылдьыахха наада. Тыатааҕыта суох ойуур суох да буолуохтаах. Бааргын биллэрдэххинэ, чугаһаабат, наадыйбат. Арай оҕолоох эһэ түбэстэҕинэ кутталлаах. Оҕото билэ-көрө сатаан, киһиэхэ чугаһаатаҕына, көмүскэһиэн сөп.
Биирдэ катамараанынан сылдьан, үүтээни көрдүү сатаан баран, булбакка, түбэһиэх хонорго быһаарыммыппыт. Кытылга тиксээри катамарааннарбытын салайа сылдьан хараҕым кырыытынан көрбүтүм – түөртээх-биэстээх улахан эһэ киирэн турар эбит. Биһигини көрөөт, икки атаҕар турбута. Онтон утары сүүрэн иһэн, сыппытын ылла быһыылаах, төттөрү эргиллибитэ да, буута быстарынан тыа диэки ыстаммыта.
“Урал” массыынанан баран иһэн көрдөххө, куобах оҕото сүрдээҕин төрөөбүт. Кус-хаас элбэх. Айаннаан иһэр буолан, бултуур бириэмэ суох. Арай балыктаабыппыт.
Кыайыы өргөһүгэр — өлбөх үөстээх пуолка
– Үс нэдиэлэ устата айылҕаҕа күүстээх дьарыкка хайдах суунан-тараанан сырыттыгыт? Киһи сыыстарыан, ыалдьыан сөп буоллаҕа. Оннук түгэҥҥэ тугунан хааччынаҕытый?
– Күнүһүн +5 кыраадыска тиийэ сылыйар. Ону туһанан, үрэххэ түргэн үлүгэрдик суунан ылабыт. Хайаҕа барарга үксүн чэри, бааһы эмтииргэ аналлаах эми-тому ылыллар. Айылҕа уутуттан-хаарыттан ис-үөс ыалдьыан сөп. Ол чааһыгар эми хаһааныахха наада. Уопуттаах туристар “экстремальнай түгэҥҥэ сылдьар киһи ыалдьыбат” диэн этэллэр. Чахчы, киһи бэйэтин санаатыттан, нууччалыы эттэххэ, ностуруойуттан, улахан тутулуктаах. Ол да иһин буолуо, айаммытыгар туох да буолбатыбыт.
– Хамсык туһунан умнан ылбыт буолуохтааххыт. Хата, сынньаннаххыт...
– Барарбытыгар бары анаалыс туттарбыппыт үрдүнэн, салайааччы буолан туран, кыралаан куттанарым. Туох барыта буолуон сөп буоллаҕа. Дьолго, этэҥҥэ ааста.
– Киэһээҥҥи өттүгэр тугунан дьарыктана сырыттыгыт? Туох кэпсээн-ипсээн тахсарый?
– Бары кинигэ ааҕаллар. Хайаҕа сылдьар дьон үрдэли дабайбыт дьоруойдар тустарынан сөбүлээн кэпсэтэллэр. Ааттарын-суолларын, туох рекорду ханна олохтообуттарын аахтара билэллэр.
– Кыыһырсыы тахсааччы дуо?
– Биллэн турар, ыарахан айаҥҥа киһи ыгылыйара, сылайара баар бөҕө буоллаҕа. Красноярскайтан сылдьар доҕорбут “маннык биир тэҥ хамаанданы көрө иликпин” диэн билиммитэ. Барытын көргө-күлүүгэ кубулутан, сымнатан, аһаран иһэбит. Ыраах айаҥҥа сылдьар киһи бэйэтин үчүгэйгэ сыаллыыр, кэҥии, холкутуу сатыыр.
– Айаҥҥа туох эмэ бырааһынньык түбэстэ дуо?
– Муоратааҕы байыаннай флот күнэ буолбута. Василий Иванов, мин уонна уолум Айаан сулууспалаабыт эбиппит. Флоппут былааҕын илдьэ баран, хайа үрдүгэр таһааран иилбиппит, хаартыскаҕа түспүппүт. Төрөөбүт күн эҥин түбэспэтэ.
– Чыпчаалга тахсан, туох бэлиэни хааллардыгыт?
– Кыайыы былааҕын тэлимнэччи ыйаатыбыт. “Посвящается народу-победителю” диэн суруктаах табылыыссаны хаалларбыппыт. Кинилэр суолларын, албан ааттаах хорсун быһыыларын хас да көлүөнэ тухары умнубаппытын санатан, эбэлэрбит, эһэлэрбит хаартыскаларын тутан, саамай үрдүк сиргэ хаартыскаҕа түспүппүт. Хайанан сылдьар уустук айаҥҥа араас ыарахан түгэннэргэ “өбүгэлэрбит сэрии кэмигэр маннааҕар тыйыс усулуобуйаҕа сырыттахтара” диэн санаатахха, киһи эрдийэр буолар эбит.
Үрдүк чыпаалга — Кыайыы былааҕа
– Айаны таһынан Муомаҕа туох эмэ тэрээһиҥҥэ кытынныгыт дуо?
– Онно улахан баһаар туран, сөмөлүөт көппөккө, үс-түөрт күн хаайтаран сытар кэммитигэр эриэйдэлэри оҥорбуппут, уоту умуруорууга көмөлөспүппүт. Оскуола оҕолорун кытта үлэлэспиппит, нэһилиэнньэни, полиция үлэһиттэрин, бэтэрээннэрин кытта көрсүбүппүт. Байыаннай дьайыы сиэртибэлэригэр анаммыт пааматынньыкка сибэкки дьөрбөтүн уурбуппут. Успуорт саалатыгар хоно сытан, иһигэр ыытылла турар өрөмүөҥҥэ көмөлөһөн ылбыппыт.
Түгэни туһанан, Муома үтүө дьонун-сэргэтин тоһоҕолоон бэлиэтиэхпин баҕарабын. Олус сылаастык көрсүбүттэрэ. Хаайтаран сытар кэммитигэр сүрдээҕин өйөөбүттэрэ, иһирэхтик кэпсэппиттэрэ. “Эһиги хайаҕа сылдьар кэмҥитигэр үрдүкү айыыларбытыттан этэҥҥэ буоларгытыгар көрдөспүппүт” дэһэллэрэ олус долгутуулаах этэ.
– Уолгун кытта бииргэ сылдьыыҥ дьиэ кэргэн үтүө үгэһигэр кубулуйбут эбит. Туох түмүгү оҥоһуннугут?
– Киниэхэ да, миэхэ да бу айан – улахан уопут. Альпинист быһыытынан ситиһиилээх, чулуу дьону кытта алтыспыт дьоллоохпут. Учуутал буоллаҕына, үөрэнээччилэригэр кэпсииригэр, үөрэтэригэр улахан тирэхтэннэ. Бу сылдьарбытыгар квадрокоптеры баһылаата. Чыычаах көтөр үрдүгүттэн олус үчүгэй каадырдар баар буоллулар.
Бэйэбэр кэллэххэ, үлэбинэн бэтэрээннэрбитигэр көмөлөһөбүт, кинилэр ааттарыттан үлэни ыытабыт. Бэтэрээн көннөрү көмөтөөҕөр бэйэтин аатыттан оҥоһуллар үлэҕэ ордук үөрэр. “Пик Победы” хайаҕа ис дьыала бэтэрээннэрин ааттарыттан былаах ыйаммытыттан дьоммут олус үөрбүттэрин билинэллэр. Улахан өйөбүлү Ис дьыала миниистирэ Владимир Прокопенко оҥордо. Кини дьаһалынан сөптөөх хамаанда тэриллэн, көрсөр дьон туруоруллан, суолга-иискэ ыарахаттары көрсүбэтибит.
Бииргэ сылдьыбыт доҕотторбор бэйэ-бэйэҕэ көмөҕө кэлэр үтүө хаачыстыба баарын ордук чорботон бэлиэтээтим. Киһи сатаабата диэн эмиэ баар буоллаҕа. Итинник түгэҥҥэ аттыгар киһи баар буола охсоро дьикти. Бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн, олус табыллан сырыттыбыт. Онон альпинист доҕотторбор улахан махтал!
Инникитин даҕаны биһиги суолбутун ыччаттарбыт хатылыахтара диэн эрэнэбит. Онуоха успуордунан дьарыктаныахха, сыал-сорук туруорунуохха наада. Альпинизм федерациятын, оҕолору кытта салгыы да үлэлэһэр былааннаахпыт.
– Саха сирин альпинизмын сайдыытыгар туох санаалааххын?
– Эрдэ эппитим курдук, туризм – саха дьонугар олус барсар, сөп түбэһэр хайысха. Саха сирэ олус элбэх кэрэ сирдэрдээх. Ол кэрэни көрдөрөр туһуттан туризм сайдыан наада. Альпинизм туризмтан сиэттэрэр. Киһи ууттан да, хайаттан да куттаммат курдук, олору үөрэтиэхтээх уонна баһылыахтаах. Онуоха хорсун санаа уонна саҥаны, кэрэни билэргэ улахан баҕа наада. Чыпчаалга дабайдахха, иһиҥ кычыгыланар, дьолгуттан хаһыытыаххын баҕараҕын. Сылаа аастаҕына, киһи ити дьоллоох түгэни өссө төгүл хатылыан баҕарар эбит.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
