Муома улууһун Улахан Чыыстай нэһилиэгин Сааһыыр бөһүөлэгэр “Магир” община иһинэн (сал. кэргэннии Екатерина, Дмитрий Дьячковтар) – таба иитиитинэн дьарыктанар, үлэлиир көлүөнэ иитиллэн таҕыстын диэн санааттан, ыстаадаларыгар 2002 сылтан “Оралчимҥа” (“Оленевод”) оҕо үлэ-сынньалаҥ лааҕырын арыйан үлэлэтэллэр.
Соторутааҕыта тэриллэн үлэлээбиттэрэ 20 сылын бэлиэтээн аастылар. Бу уһун кэм устата 100-тэн тахса оҕо бу лааҕырга сылдьан таба үлэтин кистэлэҥэр үөрэннэ, үгүстэр хастыы даҕаны сылы быһа тохтоло суох, сөбүлээн сылдьаллар. Манна 2-с, 3-с кылаастан 11-с кылааска диэри оҕолор 3 сезонунан 14 хонукка сылдьаллар. Төрөппүт көҥүлүнэн, оҕолор бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн тахсаллар, сүрдээҕин сөбүлүүллэр. Бу лааҕырга оҕолор табаһыт олоҕун, үлэтин-хамнаһын билэллэр, экстремальнай олоххо үөрэнэллэр. Кыра эрдэхтэриттэн сылдьыбыт оҕолор оскуоланы бүтэриэхтэригэр диэри сыл аайы тахсаллара үтүө үгэскэ кубулуйда. Манна даҕатан эттэххэ, 14 саастарын туолбут оҕолор хамнас аахсаллар.
Дьэ, онон, табаһыт оҕолор санааларын истиэҕиҥ.
Екатерина Дьячкова, Муома улууһун Улахан Чыыстай нэһилиэгин Сааһыыр бөһүөлэгэр олорор, “Магир” тыа хаһаайыстыбатын дьиэ кэргэн көһө сылдьар производственнай общинатын биригэдьиирэ:
– Быйыл “Оралчимҥа” лааҕырбыт үлэлээбитэ 20 сыла буолла. Бу уһун кэм устата бэрт элбэх оҕо сылдьан, табаһыт идэтин араас муудараһыгар үөрэннилэр, үлэлээтилэр. Сылдьыбыт оҕолортон сорохторо үөрэнэн, идэ ылан таба ыстаадаларыгар зоотехнигынан, бэтэринээринэн үлэлии сылдьаллар. Сорохтор устудьуоннуу сылдьан каникулларыгар, оттон үлэһит буолбут оҕолорбут уоппускаларыгар кэлэн, көмөлөһөн баралларыттан сүрдээҕин үөрэбит, астынабыт. Лааҕыр тэрийэн, ыытар-үөрэтэр үлэбит мээнэҕэ хаалбат эбит диэн сыаналыыбыт.
Лааҕырбыт былааҕа 4 өҥнөөх: халлаан күөх – майгы-сигили, от күөх – экологическай, саһархай – эт-хаан, кыһыл - үлэ-хамнас, таба – инники кэскил, күн – кэлэр кэми сырдатар.
Айсен Соркомов, 5-с кылаас үөрэнээччитэ:
– Мин “Оралчимҥа” табаһыт лааҕырыгар, ыстаадаҕа былырыын 2021 сылга кэлбитим. Бастаан кэлэрбэр тугу даҕаны сатаабат, билбэт этим. Күһүҥҥэ диэри сылдьан элбэххэ үөрэммитим, билбитим. Ыстаадаҕа сылдьарбын наһаа сөбүлүүбүн. Быйыл сайын иккиһин кэллим. Уучаҕы (табаны) миинэрбин сөбүлүүбүн. Сөбүлүүрүм элбэх. Ордук абаҕабын Дмитрий Христофоровиһы кытта ыстааданы маныы барарбын ордоробун. Кини тугу үлэлиирин, хас хамсаныытын барытын кыраҕытык кэтиибин, үтүктэбин. Ытык кырдьаҕастарбытыттан холобур ыларбыт элбэх буоллаҕа.
Бэйэм тустарбын сөбүлүүбүн. Тустуу оскуолатыгар үөрэттэрэ ыытаары гыммыттарын, ыстаадаҕа сылдьарбын сөбүлүүр буоламмын барбатаҕым. Тоҕо диэтэххэ, кыһыҥҥы каникулбар манна ыстаадаҕа кэлэбин. Дмитрий Христофорович миэхэ анаабыт табатын быаҕа үөрэтиэхтээхпин.
Айаал Тарабукин, 8-с кылаас үөрэнээччитэ:
– Былырыын 7-с кылааһы үөрэнэн бүтэрэн, ыстаадаҕа үлэлии кэлбитим. Ол кэмҥэ дьонум куоракка көрдөрүнэ барбыттара. Эбэм Аксинья Егоровна “Сайыҥҥы сынньалаҥҥын туһалаахтык атаар, ыстаадаҕа лааҕырга бар” диэн сүбэлээн ыыппыта. Бастаан кэлэн баран сүрдээҕин ыарырҕаппытым. Сайынын балаакка итиитэ сүрдээх, аны таһырдьа куйааһа, бырдаҕа... Ону тулуйарга ыарахана сүрдээҕэ.
Миигин бастаан табаны маныырга илдьибэт этилэр. Дьиэ үлэтигэр сылдьарым. Ол курдук, лааҕырга сылдьар оҕолору кытта ууну, отууга мутугу, түптэҕэ анаан ат киитин таһабыт, хомуйабыт, Уруккуттан сылдьар оҕолор табаҕа баралларын ымсыыра көрөр этим. Онтон, дьэ, таба манааһыныгар илдьэр буолбуттара. Онтон 7 оҕо буоламмыт, абаҕа Дмитрий Христофоровичтыын (лааҕыр оҕолоро бары ытыктаан “абаҕа Дима” диэн ыҥырабыт) сатыы табалары маныы бардыбыт. Сатыы хаамар ыарахаттардаах эбит. Ол эрээри дьиэ үлэтинээҕэр быдан интэриэһинэй, олус сэргээбитим. Хайа үрдүгэр ытыннахпытына, дойдубут көрөргө кырасыабайыа-ан, эргиччи хайалар... Киһи тылынан кыайан тиэрдибэт көстүүтүн көрөн сүрдээҕин сөхпүтүм. Аны табалар талаҕы сииллэрин интэриэһиргии көрбүтүм. Оннук саҕаламмыта – таба маныырга сылдьар күүтүүлээх-кэтэһиилээх кэрэ кэмнэрим. Табаны маныы барарга, сатыы сылдьарбар хаамарым кытта түргэтээбитэ. Күһүөрү Максим Дмитриевичтиин аны атынан сылдьар буолбутум. Онон, интэриэһим өссө күүһүрбүтэ.
Быйыл 14 сааспын туолан, хамнаска үлэлии кэллим. Былырыын бастакы сылбын ыстаадаҕа сылдьыбытым сүрдээҕин туһалаата, улахан көмө буолла. Онон, билигин таба үлэтин иһиттэн билэр буоламмын, үлэлииргэ интэриэс үөскээтэ, бэйэбэр эрэнэр буоллум. Уучаҕы, ол эбэтэр табаны миинэр буоллум. Аты миинэрдээҕэр уустугун бэлиэтии көрдүм. Ыйааһыҥҥын икки өттүттэн таба тутан, чэпчэкитик олоруохтааххын.
Иитээччибит, ас астааччыбыт Екатерина Егоровна оһох үрдүгэр наһаа минньигэс килиэби буһарарын бары олус сөбүлээн сиибит. Кини эмиэ биһигини элбэххэ үөрэтэр, сүбэлиир.
Оскуоланы бүтэрдэхпинэ, туох идэтигэр үөрэнэн барарбын номнуо быһаарыммытым. Табаһыт идэтин талбатарбын да, маннык ыарахан табаһыт үлэтин билбиппиттэн астынабын. Олохпор бастакы хамнаспын табаҕа үлэлээн ылбытым диэн, мэлдьи саныы сылдьыам буоллаҕа.
Камила Корякина:
– Нерюнгри куоракка Арктика оскуолатыгар 10-с кылааска үөрэнэ киирдим. Үҥкүүлүүрбүн, наарта ыстанарбын сөбүлүүбүн. Кыра эрдэхпиттэн эбэлээх эһэбэр – Екатерина Егоровнаҕа, Дмитрий Христофоровичка – сайылыы кэлэбин. Эбэм 2002 сыллаахха “Оралчимҥа” табаһыт оҕолор лааҕырдарын тэрийэн үлэлэппитэ, бу соторутааҕыта 20 сыла буолбутун бэлиэтээтибит.
Онон, бэйэбин өйдүүр буолуохпуттан, эһэм оҕолору батыһыннара сылдьан, табалары маныырын өйдүүбүн. Билигин бэйэм улаатан, атынан, табанан эһэбиниин тэҥҥэ сылдьыһабын. Эһэм 7-лии, 8-тыы оҕону батыһыннара сылдьан табаһыт уустук олоҕор үөрэтэрин киэн тутта көрөбүн. Эбэм барыбытын минньигэс аһынан хааччыйар. Ыстаадаҕа 20-чэ, ардыгар 30-чаҕа тиийээччибит. Бачча элбэх киһини аһатыах диэтэххэ, уустук ээ. Дьэ, ону эбэм барахсан барыларын тоторо-ханнара аһатар. Мин эрэ буолбакка, лааҕырга сылдьар оҕолор эбэлээх эһэбитин наһаа сөбүлүүбүт, таптыыбыт.
Эһэм табаны куйаас кэмҥэ хайдах маныыры, таба үлэтин атын ньымаларыгар барыбытын мэлдьи үөрэтэр-такайар. Таба атаҕын өлөрөрө үгүс, ону барытын бэйэтэ эмтиир, биһиги, оҕолор, онно көмөлөһөбүт. Эбэм ас астыырга, иистэнэргэ, тириини имитэргэ үөрэтэр. Табаһыт олоҕун, үлэтин бары муударастарыгар, биһигини оҕолору үөрэтэллэр. Аан бастаан 2008 сыллаахха Сааһыыр бөһүөлэгэр эбэм “Магир” община диэн бэйэбит тэрилтэбитин тэрийбитэ. Эбэлээх эһэбинэн киэн туттабын. Өссө даҕаны этэҥҥэ сылдьан, биһигини – оҕолору, ыччаттары өбүгэлэрбититтэн утумнанан кэлбит табаһыт уустук, ол эрээри интэриэһинэй идэтигэр үөрэтэ, умсугута турдуннар.
Талбаана Слепцова, 3-с кылаас үөрэнээччитэ:
– Мин быйыл ыстаадаҕа аан бастакыбын кэллим. Бастакы кылааска үөрэнэ киирэрбэр ийэбиниин кэлэ сылдьыбытым. Бииргэ төрөөбүт убайым Саша 2-с кылаастан саҕалаан, оскуоланы бүтэриэр диэри сылдьыбыт. Эдьиийим Далаана эмиэ манна сылдьыбыта. Онон, бэйэм баҕаран туран кэллим. Бөһүөлэккэ сайын оҕо аҕыйах буолан, чуҥкук буолар. Онтон манна ыстаадаҕа сылдьан – ыстаада айылҕатын, хайалары, табалары көрөр наһаа үчүгэй, интэриэһинэй. Оҕолору, абаҕа Диманы кытта таба манаспытым. Ол сылдьан, табалар сайын ханнык үүнээйини сииллэрин биллим. Күһүнүн табалар тэллэйи сииллэр диэбиттэригэр сүрдээҕин соһуйбутум. Куйааска сүрдээҕин утаталлар эбит, онон уулаах сиринэн маныыллар.
Манна араас сибэкки барыта үүнэр эбит. Ону табалар сүрдээҕин сөбүлээн сииллэр. Табалар ыстаадаҕа кэллэхтэринэ, эмтииллэригэр барбатыннар диэн, оҕолор ыстааданы тула сылдьан, хаайабыт. Ол эбэтэр эбээннии малтычийар диэн. Манна кэлэммин, аҕыйах эбээннии, табаһыт саамай туттар тылларын биллим. Иллэҥ кэммитигэр оонньуубут, лапталыыбыт. Онон эһиил эмиэ убайым курдук, кэлиэм.
Ганя Алексеев, 8-с кылаас үөрэнээччитэ:
– “Оралчимҥа” лааҕырга быйыл саҥа кэллим. Бу иннинэ атын таба ыстаадатыгар сылдьыбытым. Манна убайым Руслан үлэлиир. Быраатым Ньургун, эдьиийим Варя эмиэ бааллар.
Табалар дьыл кэмигэр хайдах уларыйалларын кэтээн көрөбүт. От ыйын ортото таба түүлүүр эбит. Саҥа кылгас түүлэнэллэр. Атахтарын түүтэ эмиэ түһэн, тыстара чарааһыыр, кэбирэх буолар. Оччоҕо атахтарын тааска, талахха быстыахтарын сөп. Атахтарын өлөрбүт табалары наһаа аһынабын. Оннук табалары абаҕа Дима эмтиир, укуоллуур. Эмтээбит табаларбытыгар муостарыгар лиэнтэлэри баайан бэлиэтиибит. Оччотугар оннук эмтэммит таба үтүөрбүтүн билэбит. Табаларбыт үтүөрдэхтэринэ, наһаа үөрэбит, астынабыт, үлэбит үтүө түмүгүн көрөн, астынабыт. Онон, табалары маныы сылдьан, саҥа доҕолоҥноон эрэр табаны бэлиэтии көрө сылдьабыт.
Маннык оҕолорго аналлаах таба лааҕырыгар сылдьан үгүһү билэбит, өйбүт-санаабыт сайдар, олох муудараһыгар үөрэнэбит. Интэриэһинэй үлэ буолан, ыстаадаҕа бириэмэ наһаа түргэнник ааһар.
Коля Корякин:
– 9 кылааһынан авто-мэхээнньик идэтигэр Нерюнгри куоракка үөрэнэ сылдьабын. Бииргэ үөрэммит оҕолорум быйыл оскуоланы бүтэрдилэр. Мин 7-с кылааска киирэн баран, “Оралчимҥа” лааҕырга кэлбитим. Бу ыстаадаҕа баар тиэхиньикэ өрөмүөнүгэр көмөлөһөр этим. Ол иһин бу билигин үөрэнэ сылдьар идэбин талбытым. Манна табанан, атынан сылдьарга үөрэммитим. Билигин сайыҥҥы сынньалаҥмар ыстаадаҕа кэлэн көмөлөһө, үлэлии сылдьабын.
* * *
“Оралчимҥа” лааҕыр оҕолоругар өбүгэлэргититтэн утумнанан кэлбит табаһыт уустук үлэтиттэн толлон, чаҕыйан турбакка, иннигит диэки сайдан иһэргитигэр, аҕам саастаах дьоҥҥут утумун салгыы тураргытыгар алгыспытын аныыбыт.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
