Саха ааспыт алдьархайы саныы сатаабат үгэстээх. Ол суураллан, иэдээн симэлийэн, олохтон умнуллар, дьон тылыттан араҕар. Арай ону эт бэйэлэринэн билбит дьон сүрэхтэригэр баас буолан олохсуйар, өйтөн сүппэккэ эрэйдиир. Бу да суруйан эрэр тиэмэм туһааннаах дьон сүрэҕин бааһын хаҕылаан, ол иэдээннээх түгэни хат санатыа турдаҕа. “Санаппыккар сүрэҕим эмиэ тэһэ кэйэн ылла. Ама да ааспытын иһин, улахан да иэдээҥҥэ түбэһэ сылдьыбыт эбиппит... Ити үлүгэр кэнниттэн кэмигэр эмтэнэр, реабилитацияланар туһунан өйгө да суоҕа. Охсуута бэйэбэр да, оҕолорбор да олоҕум устата биллэн аҕай кэллэҕэ. Тоойуом, хомойума, уруккуну саныахпын, дьон эмиэ туоһулаһан, барытын хаттаан эргитэн, ытыахпын, айманыахпын баҕарбаппын”, – диэн быһылаан тыыннаах туоһута кэпсииригэр көрдөспүппэр хардарда.

Биллэн турар, ити кэнниттэн киһи кими да тыытыан, ыйытыан баҕарбат. Хас биирдии түгэн олоҕу сыаналыырга, түмүгү оҥосторго үөрэх буолар. Ол иһин кэлэр көлүөнэ билиитигэр устуоруйа биир түгэнин ахтан ааһар наадалаах дии саныыбын. Оччотооҕу быһылаан кэнниттэн аҕыйах хонук буолан баран, мин эмиэ көтөр аалга олорсубутум. Соторутааҕыта эрэ буолбут кутталлаах быһыы-майгы салгына өссө да ааһа-араҕа илигэ. Үс чаас устата көтөрбүтүгэр таҥараттан көрдөһөн, өлөр өлүүнү өҥөйөн ылбыт биир дойдулаахтарбыт санааларын тэҥҥэ үллэстибиппит. 1990 сыл күһүнүгэр Нерюнгри-Пакистан эриэйсэнэн көппүт сөмөлүөт сырыыта бүтүн Сэбиэскэй Сойуус олоҕор биир бөдөҥ террор дуу дьайыы этэ. Ол кэмтэн 30 сыл ааста.

“Сөмөлүөтү биһиги бас билэбит!”

1990 сыл атырдьах ыйын 19 күнэ. Нерюнгри куорат аэропордуттан оччолорго киэҥ сырыылаах, модьу күүстээх ТУ-154 сөмөлүөт Дьокуускайга көтөөрү бэлэм турбута. Пассажирдар оннуларын булбуттарын кэнниттэн оптуобус кэлбитэ. Киирсэбэй саппыкылаах, тэлигириэйкэлээх хас да киһи киирбитин көрөн, дьон “геологтар быһыылаах” дии санаабыттара. Саҥа киирээччилэр сөмөлүөт кутуругун диэки олорбуттара.

Дьон бу саҥа киирбит пассажирдар хаайыылаахтар буолалларын сэрэйбэтэхтэрэ. Быстах кэмҥэ изоляторга олорон, атын сиргэ сыҕарыйан эрэр 15 хаайыылаахтан үстэрэ эрэ илии хандалылааҕа (наручники). Онтон атыттар баара эрэ үс хомбуой көрүүтүгэр бааллара. Кинилэртэн саамай эдэрдэрэ Константин Шатохин соторутааҕыта эрэ 16 сааһын туолбута. Ыарахан иитиилээх обургу уол Донецкайдааҕы дьонуттан күрээн, Саха сиригэр кэлэн, массыынаны уоран сүүрдэн, хаайыыга киирбит этэ. Оттон саамай саастаахтара Владимир Боблов 50-нааҕа. Бииргэ арыгылаабыт киһитин өлөрөн, хаһыс эмэ төгүлүн хаайыллан эрэрэ. Ону тэҥэ Андрей Сомов диэн 24 саастаах төбөтүнэн ыалдьар эдэр киһи баара. Маннык киһиэхэ быстах кэмҥэ тутар изоляторга сытар, хомбуойунан сылдьар көҥүллэммэт этэ да, дьыала сыыһа ыытыллыбытын түмүгэр кини бу сөмөлүөккэ баар буолбута.

Уонча мүнүүтэнэн, сөмөлүөт халлааҥҥа биир балаһыанньаны булбутун кэнниттэн, Владимир Евдокимов диэн 27 саастаах өлөрүөхсүт стюардессаны ыҥырбыта уонна суруктаах кумааҕыны туттарбыта. “Бу суругу хамандыырга тиксэр. Барытын эһиэхпит. Айдааны тардымаҥ. Бырастыы гыныҥ, биһиэхэ атын үүт-хайаҕас суох. Маннык олоххо олоруох кэриэтин өлбүт ордук”, – диэбитэ.

Сэбиэскэй авиацияҕа саамай аймалҕаннаах кэм 1990 сыл этэ. Ити сыл дойду үрдүнэн 33 сөмөлүөт террористар илиилэригэр киирэ сылдьыбыта.

Суругу ааҕан баран, хамандыыр итэҕэйбэтэҕэ. Стюардесса эргиллэн кэлэн, ону тиэрдибитигэр 26 саастаах Андрей Исаков диэн хаайыылаах туран кэлбитэ. “Какие шутки? Всем оставаться на местах, самолет захвачен!” – диэбитэ. Исаков илиитигэр “обрез” тутан турара. Экипаж, пассажирдар ким даҕаны дьээбэлэммэтин, балаһыанньа чахчы дьиҥнээҕин уонна кутталлааҕын билбиттэрэ. Хаайыылаахтар эстэр тэриллэрин көрдөрбүттэригэр бары саҥата суох барбыттара.

Камошин диэн бортинженер хаайыылаахтар сааны ууралларыгар көрдөһө сатаабыта. Олор бэйэлэрин истэригэр иирсэр кэмнэригэр ким эрэ алҕас саа чыыбыһын тардыбыта. Дьолго, үс бастакы буулдьа “холостуой” этэ. Онон дьон да, сөмөлүөт да эмсэҕэлээбэтэҕэ. Салгыы хаайыылаахтар хомбуой дьонун сааларын-сэптэрин былдьаабыттара уонна сөмөлүөт толору хаһаайына буолбуттара.

Баанда састаабын толорор

Сөмөлүөт халлааҥҥа биир сиргэ элиэтии сылдьар кэмигэр аймалҕан саҕаламмыта. Оҕолор, дьахталлар ытаспыттара, сүрэхтэрэ ыалдьар дьон мөлтөөбүттэрэ. Хас биирдиилэрэ тус быыһанар суолун толкуйдуу сатаабыта. Оҕолоох дьонтон кэлэн оҕо көрдөһөөччү, тохтоло суох аһааччы, сөмөлүөттэн тахсаары тииһээччи кытта баар буолбута. Стюардессаларга үлэ ыарахана тосхойбута.

Нерюнгри аэропордугар буолбут быһыыны-майгыны истибит туһааннаах уорганнар үлэһиттэрэ – тутан ылар бөлөх (группа захвата), олохтоох милииссийэ отделын үлэһиттэрэ, чэкиистэр, суһал көмө, баһаарынай сулууспа үлэһиттэрэ бэлэм олорбуттара.

Террористар өттүлэриттэн кэпсэтиини Андрей Исаков ыыппыта. Кини икки ирдэбилин толорор түгэннэригэр оҕолору уонна дьахталлары босхолуурга тылын биэрбитэ. Бастакынан, саа, араассыйа, куйахтаах сэлиэччиктэри уонна парашюту көрдөөбүтэ. Иккиһинэн, Владимир Петров диэн бу саба түһүүнү толкуйдаабыт уонна Сергей Молошников диэн тэрийээччи дьону сөмөлүөккэ аҕалалларын модьуйбута.

31 саастаах Молошников хаайыыттан күрүүр уопуттаах этэ. Сыл саҥата эмиэ күрээн, үс күн көҥүлгэ сылдьыбыта. Милииссийэ үлэһиттэриттэн улаханнык кырбаннар да, кэһэйбит көрүҥэ суоҕа. Сөмөлүөтү күрэтиигэ кыттыахтаах хамаандатын Молошников ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтэн талбыта.

Хаайыылаах Владимир Евдокимов эмиэ хас да төгүл күрүү сатаабыт уопуттааҕа. Аҥаар атахтаах Евдокимовы баанда баһылыга тута талбыта. Кини олордуу атаҕа сааны угарга табыгастааҕын көрбүтэ. Едокимов обреһы эмиэ биир хаайыылаахтан түргэнник булбута. Дьалхааннаах сылларга хаайыы харабыллара хаайыылаахтарга атыыланар түгэннэрэ элбэхтик тахсара. Онон сааны, буомба састаабын буларга ыараханы көрсүбэтэхтэрэ.

Хаайыылаахтар малларын изоляторга көрө сатаабатахтара. Оптуобус аэропорка хойутаан кэлэн, итиннэ эмиэ ким да көрбөтөҕө. Сөмөлүөккэ саба түһүүнү, сүнньүнэн, Исаков, Евдокимов уонна Петров иилээбиттэрэ-саҕалаабыттара. Атыттар маннык быһыы-майгы буолуоҕун түһээн да баттаппакка сылдьыбыттара. Петров уонна Молошников Дьокуускайга барааччылар испииһэктэригэр суохтара. Кинилэри ылар туһуттан террористар сөмөлүөтү Нерюнгрига төнүннэрбиттэрэ.

Инники былаан – Пакистан!

“Үс мүнүүтэ иһинэн көрдөөбүппүн тиксэрбэтэххитинэ, икки киһини ытан өлөрүөм!” диэн баран, Исаков эппитэ дьиҥнээҕин итэҕэтээри сержант Борщу таһааран, өлөрүү бириигэбэрин ааҕан барбыта. Хаайыылаахтар ирдэбиллэрэ толоруллубута, Молошниковы уонна Петрову сөмөлүөккэ киллэрбиттэрэ. Маны тэҥэ алта хаайыылаах күрүүртэн аккаастанан, сиргэ түспүттэрэ.

Түмүккэ сөмөлүөккэ 11 хаайыылаах, сэттэ экипаж чилиэнэ уонна 30 эр дьон-пассажир хаалбыттара. Оҕолор, дьахталлар уонна кырдьаҕастар көҥүлгэ тахсыбыттара. Төһө даҕаны кылгас болдьоххо сырытталлар, ити кэм иһигэр кинилэр олохторугар улахан охсууну ылбыттара, сиргэ үктэммит, көҥүл салгыҥҥа тыыннаах тахсыбыт үөрүүлэрэ харах уута буолан иэдэстэринэн сүүрбүтэ.

Террористар Пакистаҥҥа тиийэр былааннарын салгыы толорорго түһүммүттэрэ. Молошников ити дойду күрүөйэхтэри биэрэргэ Сэбиэскэй Сойууһу кытта дуогабара суоҕун билэрэ. Пакистан уонна Индия икки ардыларыгар буола турар байыаннай дьайыылары билэр хаайыылаахтар наймылаһан, сэриилэһэ барарга тылланаллара. “Кыргыттаар, Пакистаҥҥа бирилийээнинэн көмүөхпүт. Баайдык-талымнык олоруоххут. Сойууска тугу гыныахха сөбүй?” – диэн стюардесса кыргыттарга киһиргээбиттэрэ. Ол эрээри ити былааннарын кистээн, Индияҕа эбэтэр Кореяҕа көтөр кыах баарын ыйыталаспыттара. Онон Красноярскайга сапыраапкаланан, Ташкеҥҥа хонон ааһан, ыраах айаҥҥа туруммуттара.

Мүөттээх олох күүппэтэҕэ

Ташкентан көтөн, Пакистан сиригэр киирээттэрин кытта, сөмөлүөт икки өттүгэр истребитель сөмөлүөттэр баар буолбуттара. Бастаан Пешавар куоракка түһэр былааннаахтара да, пуорка түһэри олоччу боппуттара. Онон Карачи куоракка айаннаабыттара. Онно даҕаны ылар баҕалара суоҕа. Лүөччүктэр атын дойдуга көтөргө этэн көрбүттэрин террористар ылымматахтара. Сөмөлүөт уматыга бүтүөр диэри элиэтээбитэ. Онтулара бүтэрэ субу кэлбитин кэннэ, Молошников түһэргэ бирикээстээбитэ. Экипаж Пакистан диспиэччэрин кытта бүтэһигин кэпсэтэн баран, көҥүл ылан, аэропорка түспүтэ. Сөмөлүөтү тута байыаннайдар төгүрүйбүттэрэ. Террористар утарылаһа сатаабакка, Исаковы батыһан, сиргэ түспүттэрэ, сааларын туттарбыттара. Кинилэр Сэбиэскэй Сойууска олорор баҕалара суоҕун этэн туран, бэлитиичэскэй хорҕойор сири көрдөөбүттэрэ.

“Ыалдьыттары” аһатан баран, илиилэрин хандалылаабыттара, биэстии-алталыы киһини биир хоско симмиттэрэ. Орон суоҕар өлөрдүү сылайбыт хаайыылаахтар кыһаллыбатахтара. Бетон муостаҕа сытаат, утуйар аакка барбыттара. Сотору кэминэн кинилэри оронноох, сөрүүкэтэрдээх хаамыраларга көһөрбүттэрэ. Үчүгэй аһылык, сымнаҕас орон, бэл, надзирателлэр күндү сигаранан күндүлүүллэр... Бастаан утаа ырай олоҕор түбэспит курдук санаммыттара. Дипломаттар дойдуларыгар төннөр туһунан суруйалларыгар этэ сатаабыттарын уган биэрии курдук ылынан, аккаастаммыттара. Ол, чахчы, улахан сыыстарыы этэ. Пакистаҥҥа сөмөлүөтү күрэтии иһин олоҕуҥ устата хаайыллар сокуоннаахтара.

Баара эрэ икки нэдиэлэ мааныланан баран, террористар олохторо биллэрдик мөлтөөбүтэ. Тылы билбэккэ эрэйдэнии, аччыктааһын, кырбаныы, бэйэ-бэйэни кыдыйсыы иэдээнэ турбута. Хаайыылаахтар икки сыл устата ыарахан усулуобуйаны тулуйбакка, аччыктаан да көрбүттэрэ, тымырдарын да быстыбыттара. 1992 сыл кулун тутар 29 күнүгэр тахсыбыт бириигэбэртэн бары да соһуйбуттара: суут барыларын олохторун тухары хаайарга уураахтаабыта. Кэлин ол көтүрүллэн, 14-тэн 21 сылга диэри хаайыыга уларытыллыбыта.

Террористар Хайдарабад, Пешавар, Мултан, Харипур хаайыыларын кэрийбиттэрэ. Андрей Исаков төрөппүттэригэр бырастыы гыналларыгар көрдөһөн суруйбута. “Я все понял. И, даст Бог, свидимся на русской земле, прекраснее которой не может быть во всем мире”, – диэн тылларынан суругун түмүктээбитэ.

Пакистан хаайыылара олус итиилэрэ. Боблов итииттэн инфарктаабыта. Сотору Петров бууннаан, тымырын быстыбыта. Константин Шатохин кэмигэр ислам итэҕэлин ылынан, быдан чэпчэкитик сылдьыбыта. Дьахтар киэргэллэрин оҥорууга ылсан, добуочча харчыламмыта.

Түмүк

“Бэйэбин террорист курдук санаммат этим. Балаһыанньа оннук тахсыбыта. Ол айаны мүччүргэннээх түгэн курдук ылыммытым. Күн өйбөр сылдьар киһи итинниги иккистээн туох да иһин хатылыам суоҕа этэ”. Константин Шатохин.

1997 сыл атырдьах ыйыгар Пакистан көҥүлү ылбыта 50 сылынан аҕыс тыыннаах хаалбыт террорист буруйу чэпчэтиигэ (амнистияҕа) түбэспиттэрэ. 1998 сыл саҥата бары Сойууска төннөрүллэн, 15 сыл хаайыыга ууруллубуттара. Онтон Пакистаҥҥа сыппыт болдьохторун көҕүрэппиттэрэ. 2000 сыллаахха Боблов доруобуйатынан, Исаков бандьыыттар быһаарсыыларыгар буулдьаҕа таптаран, өлбүттэрэ. Ити сыл Шатохин уонна Левченко көҥүлгэ тахсыбыттара. Украина бизнесменэ Украинаҕа тиийэргэ билиэттэрин атыылаһан биэрбитэ. Онно билигин даҕаны олороллор.

ССКП Генеральнай сэкирэтээрэ Михаил Горбачев таһымыгар быһаарыллыбыт амырыын айан түмүгэр, дьолго, биир да киһи суорума суолламматаҕа. Маннык быһылааннар тустарынан киинэ уһуллуоҕунааҕар сурах да иһиллэ илигинэ кыра Саха сиригэр улахан бэлитиичэскэй суолталаах хамсааһын буолан ылбыта кэм эрбэһинэ, сыл быыла буолан сууралыннар даҕаны, устуоруйа биир көстүүтэ буолан, билигин даҕаны үгүс киһи санаатыгар сылдьар, баар...

Оксана ЖИРКОВА.