Киирии тылы судургутук саҕалыым. 34 улуустаахпыт, 361 нэһилиэктээхпит. 2017 сыллааҕы чахчынан итинник. Ити кэнниттэн уларыйыы тахса илик.
Аны туран, бу улуустарбыт киһи мыыммат киэҥ нэлэмэн сиринэн тайаан сыталлар. Хаһан эрэ тэлэбиидэнньэ киин ханаалыгар сөҕөн тураллар: Саха сирин иһигэр Дьобуруопа Польшата сэттэтэ киирэр кыахтаах, онон география хаартатын, муҥ саатар, биирдэ өҥөс гынан көрбүт киһи ону билэр диэн. Туох да диэбит иһин, Саха сирин тыа сирэ баһылаан-көһүлээн олорор. Бу – сирин иэнинэн.
Кэлиҥҥи үс сылга нэһилиэктэр тустарынан элбэх кэпсээн кэпсэннэ, “оннук үһү” диэн сонун-нуомас тарҕанна. Кулгаах биир уһугунан иһиттэххэ, сарбыллыы бөҕө буола, тыа сирин эһэр бэлиитикэ ыытылла турар курдук. Кулгаах иккис уһугунан иһиттэххэ (араадьыйаҕа, тэлэбиидэнньэҕэ кэпсииллэринэн) улуустарга саҥа кулууп да, уһуйаан да тутуллан үлэҕэ кииритэлиир, балаһыанньа киһи ытыан курдук оннук мөлтөх буолбатах диэн өйдөбүл үөскүүргэ дылы.
Тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын уопсай балаһыанньата ойууланан тахсаарай диэн, үс араас эргимтэҕэ сытар улуустарга – илин эҥээртэн – Тааттаҕа, Бүлүү эргинтэн – Үөһээ Бүлүүгэ уонна хотулартан – Муомаҕа – эрийдим. Улуус кииниттэн чугас уонна саамай ыраах сытар нэһилиэктэр олохтоохторун кытта кэпсэтэн күннээҕи олохторун-дьаһахтарын ыйыталастым.
Олохтоохтор маннык ыйытыыларга хоруйдаатылар:
1. Ас-үөл сыаната кэлин төһө үрдээтэ? Саахар, килиэп, дьаабылыка, мас арыыта төһөнүй? Эт, арыы?
2. Бырайыаскыт төһөнүй? Суол-иис хайдаҕый?
3. Нэһилиэнньэ орто хамнаһа?
4. Мас, муус сыаната? Оту-маһы төһө сыанаҕа тиэйэллэрий?
5. Нэһилиэккэ киин ититии баар дуу? Толору хааччыллыылаах дьиэлэр бааллар дуо?
6. Исписэлииһинэн хааччыллыы хайдаҕый? Хайа тэрилтэлэргэ үлэһит тиийбэтий?
7. Кэлиҥҥи уон сылга туох саҥа тутуу ыытылынна?
8. Арыгы маҕаһыыҥҥа көҥүл атыыланар дуо? "Туочука" баар дуо?
ТААТТА
ЧӨРКӨӨХ – Таатта биир бөдөҥ нэһилиэгэ. Улуус кииниттэн, Ытык Күөлтэн, баара-суоҕа 30 км. Чөркөөхтөн Дьокуускайга диэри – 225 км. Манан "Халыма" федеральнай суол ааһар. Күн бүгүн 1123 киһи олорор.
Нэһилиэк баһылыгын солбуйааччы Анна Васильевна Вырдылина эрийбиппэр тута сөбүлэһэн хоруйдуу оҕуста.
1. Улууспутугар социальнай суолталаах сүрүн бородуукталарга сыана "надбавката" төһө буолуохтааҕа суруллан турар. Чааһынай маҕаһыыннар сыаналарын онтон аһара үрдэппэттэр. Нэһилиэккэ 2 чааһынай маҕаһыыннаахпыт. Чааһынай бэкээринэ үлэлиир, килиэбинэн хааччыйар. Бурдук ас Ытык Күөлтэн да, Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтиттэн да кэлэ турар. Саахар киилэтэ 70 солк. тахса. “Үгүстэр куулунан атыылаһан уурунабыт. “Арассыыйа Почтата” чэпчэтиилээх сыанаҕа куулунан атыыга саахары, бурдугу аҕалар. Фрукта атыыга мэлдьи баар. Онон куораты кытта тэҥ балаһыанньаҕа олоробут. Ынах, сылгы этэ киилэтэ – 450 солк. Саас 500 cолк. буолбут. Сибиинньэ этэ – 380 cолк. Ынах арыыта 550 солк. атыыланар.
2. Биһигинэн "Халыма" федеральнай суол ааһар. Онон суолбут-ииспит үчүгэй. Чөркөөхтөн Ытык Күөлгэ диэри таксыылар күҥҥэ иккитэ сылдьаллар, төлөбүрэ кэлэ-бара – 500 солк., 20 мүн. тиийэллэр. Чөркөөхтөн Дьокуускайга диэри – 1500 солк. Айаҥҥа хаайтарыы диэн суох, таксыылар үчүгэйдик сылдьаллар.
3. Нэһилиэнньэ орто хамнаһа ыйдааҕы тииһинэн олоруу кээмэйигэр эппиэттэһэр.
4. Бортобуой УАЗ массыына мас – 2500 солк., муус – 2000 солк. Оттон бэлэм мууһу 700 солк. тиэйэн аҕалаллар. Кэбиһиилээх оту 2500 киллэрэллэр. Пириэстэммит оту 3000 солк. саҕалаан аҕалаллар. Бааһынай хаһаайыстыбаларбыт бэйэлэрэ оттонон, тиэнэн олороллор. Эттээх, улахан биир бөлөрүүс маһы 5000 cолк. аҕалаллар. Соһуу маһы – 10000 солк. "Чистая вода" уу таһар чааһынай тэрилтэ үлэлиир. Бытыылката – 150 cолк. Инньэ гынан ыраас ууну иһэн олоробут.
5. Ититии киирбитэ, икки улахан хочуолунайдаахпыт. Оскуола хочуолунайыгар 20-чэ ыал холбоммута. Киин хочуолунайбыт 100 миэстэлээх уһуйааны ититэр, онно 60-ча ыал хапсар. Киин ититиигэ киирбиттэр дьиэлэрин толору хааччыллыылаах оҥорторуохтарын сөп. Сылга 3-4-тэ обортороллор. Биир оборторуу төлөбүрэ – 1000 солк.
6. Исписэлииһинэн толору хааччыллан олоробут. Арай аптыакабытыгар фармацевт идэлээх үлэһити көрдүүбүт да, була иликпит.
7. 2 этээстээх таас уһуйаан, ньиэмэс технологиятынан тутуллубут аныгы балыыһа уонна судаарыстыбаннас түмэлэ үлэҕэ киирбиттэрэ. Өрөспүү-бүлүкэ күнүгэр саҥа кулууп сыбаайата түһүөх-тээх. Урукку кулууппут 2016 с. умайан хаалбыта.
8. Биһиэхэ арыгы атыыламмат буолбута уонча сыл буолла. Наадыйар дьон Ытык Күөлтэн киирэн ылаллар быһыы-лаах. Чэпчэки буокка 350 cолк. курдук өйдүүбүн. Ытык Күөлгэ 4 чааһынай маҕаһыын баар. Олорго атыыланар диэн кэпсииллэр.
ХАРА АЛДАН – Таатта саамай ыраах сытар кыра нэһилиэгэ. Алдан өрүс хаҥас биэрэгэр, Ытык Күөлтэн 140 км. тэйиччи сиргэ турар. 1930 с. төрүттэммитэ. Нэһилиэнньэтэ – 283.
Баһылык Дьулустаан Алексеевич Старостин нэһилиэк бүгүҥҥү олоҕун-дьаһаҕын туһунан бу курдук кэпсээтэ.
1. Чааһынай маҕаһыыҥҥа саахар – 74-79 солк., дьаабылыка – 260 солк., мас арыыта – 140-150 солк., виноград – 325 солк. Эт – 450-500, ынах арыыта – 400-450 солк. Атыыга аҕыйах.
2. Улуус киинигэр диэри 750 солк. илдьэллэр. Куоракка диэри – 2500 солк. Ити – кыһыҥҥы кэмҥэ.
3. Орто хамнас атын нэһилиэктэри кытта тэҥ буолуохтаах. Учууталлар ыйга ортотунан – 45 000 солк., тех. үлэһиттэр 28 000 солк. хамнаһы ылаллар.
4. Бөлөрүүскэ соһуу мас – 9000 cолк. Бөлөрүүскэ хомуос муус – 700 солк.
5. Нэһилиэккэ 150 чааһынай дьиэ баар. Онтон биэһэ хааччыллыылаах. Хааччыллыылаах тэрилтэ суох. 2015-2016 сс. 20-чэ ыал киин ититиигэ холбоно сылдьыбыта. Хочуолунайбыт модульнай. Кыамтата кыра диэн, ититии тохтоон турар.
6. Исписэлииһинэн хааччыллыы мөлтөх. Оскуолаҕа учуутал тиийбэт да, син үлэлии олороллор. Үксүн олохтоохтор үлэлииллэр. Суола-ииһэ мөлтөх, ыраах, интэриниэт суох диэн, исписэлиистэр кэлиэхтэрин баҕарбаттар.
7. Кэлиҥҥи уон сылга уһуйаан, эдэр исписэлиистэргэ 4 кыбартыыралаах уопсай дьиэ, модульнай хочуолунай уонна сайыҥҥы уу ситимэ үлэҕэ киирбитэ.
8. Биһиги нэһилиэкпитигэр арыгы атыыламматаҕа быйыл 33 сыл буолла. "Туочука" диэн суох.
ҮӨҺЭЭ БҮЛҮҮ
ХОРО – Үөһээ Бүлүү киинин кытта ыксалаһа сытар улахан нэһилиэк. Икки ардыларын ырааҕа – 12 км. Киһитин ахсаана – 1186 (2018 c.).
А.Д. Филиппов аатынан Хоротооҕу култуура дьиэтин дириэктэрэ Тамара Егоровна Семёновалыын кэпсэттим.
1. Биһиги бородууктаны кууһунан ылар буоламмыт, киилэтэ бачча диэн этэр уустук. Мас арыыта – 160-180 солк., саахар – 87 солк., килиэп – 54 солк., дьаабылыка 214 солк. саҕаланар. Бородуукта сыаната кыралаан үрдүү турар. Эт киилэтэ – 450-500, арыы 500 солк. атыыланар.
2. Чугас сытар буоламмыт, улуус киинигэр диэри киһиттэн 200 солк. ылаллар. Улуус киинэ Үөһээ Бүлүүттэн Дьокуускайга диэри 2000 солк. саҕаланар. Суолбут сылын аайы тупсан иһэриттэн олохтоохтор үөрэбит.
3. Учууталлар орто хамнастара, быһа холоон – 50 000 солк., тех. үлэһиттэр – 32 000 солк.
4. Муус (тыраахтар бырысыаба) – 1500-2000 солк. Бэлэм маһы атыылаһан, тиэйтэрэн аҕалыы – 10 000 cолк. Онтон таҥастаммыт маһы тиэйтэрии 4000-5000 солк. быһыылаах. Оту аҕалтарыы 2500 солк. саҕаланар.
5. Саҥа тутуллубут тэрилтэлэрбит – оскуола, уһуйаан, успуорт саалата – бары толору хааччыллыылаахтар. Нэһилиэнньэҕэ кэлин толору хааччыллыыга киирии балачча элбээтэ.
6. Сөптөөх исписэлиистэринэн хааччыллан олоробут.
7. 2006 c. С.Н. Чиряев баһылыгынан үлэлии киириэҕиттэн баһаам тутуу барда. "Дьулурҕан" успуорт саалата, икки этээстээх таас оскуола, оҕо уһуйаана, баһаарынай чаас тутуллан үлэлии тураллар.
8. Маҕаһыыҥҥа арыгы атыыламмат. Пиибэ атыыланар быһыылаах этэ да, кэлин эмиэ тохтообут быһыылаах. Билбэт буоламмын чуолкайдык эппиэттиир кыаҕым суох.
ТУОБУЙА – Марха өрүс биэрэгэр турар, улуус кииниттэн 250 км. ыраах сытар. Нэһилиэнньэтэ – 338.
"Cайдам" култуура-успуорт комплексыгар дириэктэрдиир Зинаида Абрамова кэпсиирин сэргээҥ.
1. ИП В.Ф. Лукин маҕаһыын аһан үлэлэппитэ ыраатта. Нэһилиэги аһынан-үөлүнэн толору хааччыйар. Ас-таҥас сыаната улуус кииниттэн ыарахана суох. Холобур, саахар – 90, килиэп – 53, дьаабылыка – 280, виноград – 360, мас арыыта – 156, оҕо пүрүөтэ – 50 cолк. Ынах этэ – 450 солк., арыы – 550 солк. Ыам ыйыттан алтынньыга диэри арыы собуота үлэлиир. Киилэ сүөгэйи 470 солк. атыылыыллар.
2. Массыынанан айан суола кыһынын эрэ баар. Туобуйаттан Үөһээ Бүлүүгэ диэри 1500 солк. илдьэллэр. Үөһээ Бүлүүттэн Дьокуускайга диэри 2000-2500 солк. Суолга тибии типтэҕинэ, улуус кииниттэн КА 700 тыраахтар анньан оҥорор. Онон кыһын суолга хаайтарбаппыт. Сайыҥҥы өттүгэр датаассыйалаах эриэйсэ баар буолан, сөмөлүөт, бөртөлүөт пассажир баар буоллаҕына көтөр. Биир көтүү – 5000 cолк. Кэлин суолга-иискэ хаайтарыы суоҕун кэриэтэ.
3. Учуутал орто хамнаһа – 50 000 солк., техүлэһит киэнэ – 27 000 солк. Оскуолабытыгар 53 оҕо үөрэнэр.
4. Уокка оттор маһы, мууһу ыаллар бэйэлэрэ хааччыналлар. Мууһу биир эмэ киһи атыылаһыан сөп. Бөлөрүүс бырысыаба (муус) – 3000 солк., ол аҥаара 1500 cолк. буолар.
5. Нэһилиэк аҥаара киин ититиигэ холбонон олорор.
6. Бырааспыт, 65 үөһээ саастаах буолан, хамсыгынан сибээстээн, үлэлээбэккэ олорор. Онон билигин бырааспыт суох, биэлсэр салайан үлэлэтэр. Аптыакаҕа эмп-томп атыыланар. Стационар диэн суох, күнүскү эмтэнии баар. Вай-файбыт суоҕа эмиэ куһаҕан. Уһуйаан тутуута былааҥҥа баар.
7. Кыбартааллааҕы саҥа хочуолунай үлэҕэ киирэн, нэһилиэк аҥаара ититиигэ холбонно. "Cахаэнерго" аныгылыы диисэл ыстаансыйалары туруорбута. Күннэри-түүннэри уотунан хааччыллан олоробут. Билайн антыанната туран, ыаллар интэриниэт тэриэлкэҕэ холботтордулар. Сыыппара антыанната кэлэн, 20 ханаалы босхо көрө олоробут. Уон эдэр ыал саҥа дьиэҕэ киирбитэ.
8. Нэһилиэк чөл олохтоох. Онон арыгы атыыта суох.
МУОМА
КУЛУН ӨЛБҮТ – Саха сирин хотугулуу-илин өттүгэр сытар кытыы, кыра нэһилиэк. Улуус киинэ Хонууттан – 45 км. (көнөтүнэн аахтахха) тэйиччи турар. 2018 c. чахчынан нэһилиэнньэтэ – 215.
Кулун Өлбүт олохтооҕо, саас ортолоох киһи "этэҥҥэ олоробут, улахан уларыйыы суох" диэн кэпсээнин саҕалаата. Аатын этэрин туттунна.
1. Чааһынай маҕаһыыннар сыаналара лаппа үрдээтэ. Саахар – 120, дьаабылыка – 350, мандарыын – 400, килиэп – 50, мас арыыта – 200, виноград – 700-800, биир халбаһы – 600-700, бэчиэнньэ киилэтэ – 450, кофе (100 г.) – 400, "Чудское озеро" сливки (0,9 г.) – 700, "Нестожен" оҕо үүтэ – 500 солк. Эт: ынах-сүөһү – 600, убаһа – 700, таба (кэлии) – 400-450. Атыыга эт күһүн эрэ баар. Киилэ сүөгэйи 1000 солк. атыылыыллар. Үүтү – 100 солк.
2. Кулун Өлбүттэн улуус киинигэр диэри кэлэ-бара 2000 солк. (сайынын – мотуорка, кыһынын – массыына). Хонууттан Дьокуускайга диэри кыһын массыынанан – 10-12 тыһ. солк, сөмөлүөтүнэн – 22-24 тыһ. солк. Массыынанан биир киилэ малы 70 cолк. аҕалаллар. Ыам ыйыттан алтынньыга диэри суола суох олоробут.
3. Мас, муус (бураан биир сыарҕата) – 500 cолк. Туонна от – 8000 солк., тиэйтэрии – 5000 солк. Оҕуруокка буору 3000 cолк. тиэйэллэр.
4. Орто хамнас учууталларга – 50 000 солк., тех. үлэһиттэргэ 30 000 солк. быһыылаах.
5. Нэһилиэкпит толору хааччыллыыта суох эрээри, аҕыйах сыллааҕыта 100 % бары киин ититиигэ холбоммуппут.
6. Оскуола, тэрилтэлэр исписэлииһинэн син хааччыллан олороллор. ФАП-ка медперсонал тиийбэт. Кэлэ-бара тураллар.
7. Хочуолунай, оҕо былаһаакката, искибиэр, таһырдьа дьарыктанар тренажёр үлэҕэ киирбитэ. Оскуолаҕа, кулуупка, дьаһалтаҕа хапытаалынай өрөмүөн барбыта.
8. Арыгы маҕаһыыҥҥа атыыга суох. Чөл олохтоох нэһилиэк буолбуппут 20-чэ сыл буолла. "Туочукаҕа", сурах хоту иһиттэххэ, буокканы 1000 солк. атыылыыллар үһү.
Туох түмүккэ кэлиэххэ сөбүй? Нэһилиэктэрбит этэҥҥэ дьаһанан олороллор эбит. Киин ититиигэ сорохтор толору, сорохтор аҥаардара да буоллар, нэһилиэк үксэ холбоммут. Илин эҥээр, Бүлүү сүнньүнээҕи улуустарга ас-таҥас сыаната, сүнньүнэн, биир, чааһынайдар социальнай суолталаах бородууктаҕа эбиллэр "надбавканы" тутуһаллар эбит, үллэ-балла үрдэтии суох. Манна хотулары киллэрбэппит, ол тоҕото өйдөнөр.
Ийэм "мас тиэйтэрии сыаната олус ыараата: биир массыына мас 15 000 солк. буолла" диэбитин өйдөөн кэллим (Ити – Үөһээ Дьааҥы Боруулааҕар). Хоту эрэ буолбатах, уопсайынан, ханна баҕарар мас, муус сыаната улаханнык үрдүү турар эбит. Сарбыйыы туһунан эттэххэ, киһи айманар улахан хамсааһына тахсыбатах диэн (тахса илик диэххэ дуу) бэлиэтии санаатым. Арай аҕыйах нэһилиэнньэлээх кыра нэһилиэктэр (холобур, Үөһээ Бүлүү Хоротугар, Таатта Хара Алданыгар) балыыһаларыгар санитар ыстаатын 0,25 % сарбыйбыттар, үлэтин стационарга көһөрбүттэр.
Дойду уопсай балаһыанньата ыарыы турарын аахсыбатахха, барыта кэмигэр курдук.
Диана Клепандина.
