Любовь Горохова – Сүүмэх... Сахалыы илгэлээх тыл ситимин эриэккэстик тиһэр, уран тылы уратытык суолталыыр сонун суоллаах-иистээх суруйааччы, кэрэхсэбиллээх лиичинэс. Суруйуулара кылыстыы сытыылар, ураннар, саҥарар саҥата астык, өйдөбүлэ сахалыы дириҥ, толору. Кэпсэтиибититтэн сүрүн сүмэтин, сүүмэҕин ылбыппын ааҕааччыларбар билиһиннэриим.

Тылга сыстыы

Бүгүҥҥү турукпар кэлиэхпэр диэри олус ыарахан олохтоох курдук сананарым. Кэлин санаатахха, ол – тургутуктар эбит. Өйүм-санаам арыллар, киһи, дьахтар быһыытынан сайдар, суруктарым кинигэ буолан тахсар быатыгар барыта итинник салаллыбыт. Сорох дьон олоҕор олус суланар. Дьиҥэр, ыараханы дириҥэппэккэ, хараҥа күүстэри үлүннэрбэккэ, баары баарынан ылынан, аргыый аҕай сылдьыллыахтаах. Хас биирдии киһи олоҕо – кистэлэҥ. Онон элбэх киһи ыстыыр ыаһа, тырыта тыытар аһылыга буолуо суохтаах. Тоҕо диэтэххэ, биир киһи олоҕун кэтэҕэр хас да көлүөнэ аата-суола, олоҕо-дьаһаҕа сыттаҕа. Онно эбии киһи харыстана үөрэниэхтээх. Ол да иһин уруккуну-хойуккуну хостоһууну туһата суоҕунан ааҕабын. Киһи олоҕун ылбычча тойоннооһун сымсах буолуо.

Любовь Егоровна Горохова-Сүүмэх 2014 с. “Олоххо мин тыган ааһабын” диэн бастакы кинигэтинэн айар эйгэҕэ биллибитэ. СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Биэс кинигэ ааптара. “Легенда о любви” уонна “Легенда о Кыыс Хайа” номохторо “Полярная звезда” сурунаалга бэчээттэммиттэрэ.

Кинигэлэрэ:

– “Олоххо мин тыган ааһабын”;

– “Эр киһи – таҥара бэлэҕэ”;

– “Таптал сирдьиттээх, киһи диэн ааттаах”;

– “Ийэ тыл хотун айыыһыттаах”;

– “Бухатыыр уонна бэдэр” (хоһоонунан номох).

Төрдүбүн-ууспун билбэт этим. Нуучча Биэрэ диэн нууччалыы көрүҥнээх, аҕабыыт сиэнэ эбэлээҕим. Хос эһэм соҕуруу дойдуттан саха дьонун итэҕэлгэ сыһыарар соруктаах кэлэ сылдьан, айылҕата таайан, саха дьахтарыгар оҕо кутун иҥэрбит. Эбэм аҕатын, саһархай төбөлөөх уолчааны, саха дьоно ылымматах. Сэнээн да буолуо, “Акаары Бүөтүртэн” атыннык ааттаабаттар эбит. Ол хааччаҕа таайдаҕа буолуо, эбэм барахсан аҕыйах саҥалааҕа, дьонтон чиэски туттара, аймахтарын чугаһаппатаҕа. Улаатыахпар диэри “тулаайахтарбыт” дии саныырым. Дьон-сэргэ аймаҕынан булсарын, бырааһынньыктыырын ымсыыра көрөрүм. Аҕам Усуйаанаттан төрүттээх, эмиэ тулаайах. Аҕата, кини кыратыгар өлөн, эбэлээх эһэтигэр иитиллибит. Эһэтин норуот өстөөҕө оҥороннор, оскуолаҕа хойутуу киирбит. Аҕам, биһиги күн сирин көрүөхпүт быатыгар, куоракка СГУ историческай салаатыгар киирэн, үөрэнэ сылдьан, ийэбитин көрсөн, ыал буолбуттар.

Амма Соморсунугар оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр сорунан туран, нууччатымсыйар идэлээҕим. Оскуола кэнниттэн улуус киинигэр кэлэн, дьиҥнээх нууччалары кытта ончу даҕаны “тоҥмутум”. Ол да буоллар нууччалыы да уһулуччу, сахалыы да астыктык саҥарбат этим. Киһи төрөөбүт тылынан сайа саҥарбат буоллаҕына, доруобуйата айгыраан, олоҕо эмиэ ыһыллан киирэн барар эбит. Ыарытыйар буолбутум. Бэйэбэр бүкпүтүм, бүөлэммитим. Бэл, төрөөбүппүттэн кыйаханар буолбутум. Дьиҥэр, оччоттон даҕаны баайдык-тоттук, эр киһи бэлэмигэр этэҥҥэ олоробун эбээт. Миигин ис сүрэҕиттэн таптыыр, аанньал аҥаардаах кэргэннээхпин. Тыыннаах хаалар, олоҕу олорорго күүһү булар туһуттан уйулҕа үөрэхтээхтэригэр, таҥара дьиэтигэр сылдьан, бэл, сүрэхтэнэн, туһугар улахан өй-санаа муҥурданар эттэниитин бара сылдьыбыт эбиппин. Итинник турук – эрэй-муҥ буолбатах, саҥа кэрдиискэ тахсыы, саҥа олоҕу саҕалыырга үктэл, тургутуу. Оннук бэйэм бэйэбэр бүүтүйэлэнэн-хаатыйаланан сырыттахпына, үрдүкү күүстэрим Клавдия Ильинична Максимова-Сайыына курдук айыы санаалаах киһиэхэ тириэрдибиттэрэ.

Эйгэ арыллыыта

Улуустан киирбит дьүөгэм Сайыына дьиэтигэр илдьэрбэр көрдөспүтэ. Адьас табыгаһа суох кэммэр эмискэ кэлбититтэн кыыһырдарбын да, итии баҕайы күн 17-с кыбартаалга баар дьиэни көрдөһө барсыбытым. Ол тиийбиппит – испииһэккэ суруйтарар эбиппит. Аат эрэ харата суруйтарбытым. Кэлэр сырыытыгар дьүөгэм эмиэ күүһүнэн кэриэтэ сиэтэн илдьибитэ.

Дьикти да буолар эбит... Сайыынаны илэ көрсөн кэпсэтиэхпиттэн санаабын сааһыланары таһынан суруйуунан дьарыктанан барбытым. Хантан да кэлбитэ биллибэт, ордук чуумпу кэмҥэ, төбөбөр кэпсээн бөҕө кутуллара. Өр кэмҥэ утарылаһа сылдьыбытым, сурукка ылсыахпын адьас баҕарбатаҕым. Клавдия Ильиничнаны тиһэх суолугар атаара тиийэн баран: “Күндү учууталым, үтүөҕэр, сырдыккар сүгүрүйэн туран, махталбын, тапталбын этэбин. Уонна Үрдүкү айыылартан төрүөттээх сырдык үөрэҕиҥ салгыы тэнийэрин туһугар бэйэбиттэн тутулуктааҕы барытын оҥоруом”, – диэн андаҕайбытым.

Ити кэнниттэн суруйарга ылсаары гыммытым – арай туох да киирбэт. Онон Үөһээ үрдүк айыыларбыттан көрдөһөр аакка барбытым. Сотору бэрт кыра бычыгыраан киирбититтэн үөрдүм да этэ! Биирдэ өйдөөн истибитим – дойдубуттан куоракка кэлиэхпэр диэри уу сахалыы көҥүл саҥара аҕай олорор эбиппин! Оннук саҥарыам, этиэм-тыыныам диэн түүлбэр да баттаппатаҕым.

Олоҥхолуун ситимнэһии

Эбэм араадьыйаҕа кулгааҕын даҕайан, тойугу, олоҥхону сөбүлээн истэрэ. Төрдүс кылааһы бүтэриибэр оскуола ыһыаҕар “оһуокай күрэһигэр кытын” диэбиттэрэ. Эбэм ампаарга “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхо кинигэтэ баарын эппитэ. Онтон оһуокай тылын булбутум. Оччолорго даҕаны сахалыы тыл уранын сөхпүт эбиппин. Онно кыттан, бастакы миэстэ буолбуттаахпын.

Кэргэмминиин Чурапчыга бииргэ үөрэммит оҕолорун кытта көрсүһүүлэригэр барсыбытым. Онно учууталлара өссө кыра эрдэҕинэ кылаас иһинээҕи күрэхтэһиигэ кыайбытын иһин туттарбыт кинигэ бирииһин тиксэрбитэ. Ол кинигэ “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхо нууччалыы тылбааһа этэ. Дьиэбитигэр аҕалбыппыт кэннэ балачча өр сыппыта. Биир күн мээнэ илиибэр ылбытым уонна... бүтүн бэйэм уран тыл чөҥөрө чүөмпэтигэр төбөм оройунан түспүтүм. Тыл, өй-санаа кэрэ эйгэтэ иннибэр нэлэс гыммыта. Ийэ тыл омуга суоҕун онно өйдөөбүтүм. Нууччалыы ааҕа олорон, саха тылын сыта-сымара, амтана астыгын сөхпүтүм. Тыл диэн олус күүстээх үстүрүмүөн эбит. Ийэ тыл тэтимэ – уһулуччу улахан эниэргийэ, ураты күүс. Онно төрөөбүт тыл эрэ көмөтүнэн тиийиллэр. Олоҥхоҕо тыл бэйэтэ сиэтэн киллэрэр. Ону ааҕарга тугу да эрэйбэккэ, өйгө-санааҕа ылларбакка, холкутуйан ылсар ордук. Медитация курдук. Түҥ былыргыттан кэлбит саха тылын дорҕооно, тэтимэ, эниэргийэтэ ураты.

Олоҥхону урут шоу, ийэ тылынан саҥарыы эрэ көрүҥүн курдук ылынар буоллахпына, билигин атын өйдөбүллээхпин. Олоҥхо – олоҕу оҥорбут, оҥорор уонна оҥоро турар Ийэ тыл уһун тыынын эҥсилгэнэ. Өбүгэ илдьитэ. Тыыннаах тыл. Саха тыла үүннэрэр, кэрэҕэ сирдиир, сайыннарар аналлаах.

Эр киһи – таҥара бэлэҕэ

Мин, Любовь Горохова, уһулуччу өйдөөх, таһымнаах буолан, суруйбут айымньыларым буолбатахтар. Сирдээҕи дьахтарбын. Өбүгэ ситиминэн кэлэр билиини арыйыы киһиэхэ барытыгар баар. “Эр киһи – таҥара бэлэҕэ” кинигэм тахсыбытыгар “дьахтары түһэрдиҥ, эр киһини аһара арбаатыҥ” диэн хаарыйааччылар бааллара. Ити – мин өйбүнэн суруйбут үлэм буолбатах. Өбүгэм ситиминэн кэлбит өйдөбүл, бу Орто дойдуга киһи диэн баар буолуоҕуттан, үрдүкү сырдык күүстэр уураахтарынан көҥүллэммит куйаар тулхадыйбат тутула. Оннукка хабааннаах илдьит киһи өйө-санаата ыраастанан истэҕин ахсын суххайдык кутуллар. Суруйа олорон, ким эрэ этиитин тиһэр курдукпун. Оннук кутуллар, кутуллар...

Сүүмэхтиин, чуолаан, кинигэлэрин тиэмэлэринэн сирдэтэн кэпсэттибит. Кинилиин итинтэн да элбэҕи сахалыы төрүт толкуйга олоҕуран, өбүгэ өйдөбүлүнэн салайтаран, күнү-түүнү билбэккэ кэпсэтэ олоруохха сөп.

Нууччалар этэллэрин курдук, биир даҕаны эр киһи хаһан даҕаны хобулук анныгар сылдьыбат. Ити – дьахтар өйдөбүлүнэн этии. Эр киһи мэлдьи үрдүк. Дьахтар уонна эр киһи таһымнара араас. Истэригэр кутталы иҥэриммит дьахталлар наһаа тыллаах, этиһиик буолаллар. Ону өйдүү сатыыр киһи, кэмигэр өйдөөн, уҕарытар кыахтаах. Эр киһи дьахтар итэҕэһин-быһаҕаһын мындыр өйүнэн ылынан, кини айыытын-харатын барытын сүгэр улуу кыахтаах. Арай дьахтар эр киһи тулхадыйбат тулуурунан, уҕараабат тапталынан бэйэтин эрэ олоҕун оҥостор түгэнигэр бүтүн аҕа уус эстиитэ-быстыыта саҕаланар. Дьиҥэр, эр киһи бу Орто туруу бараан дойдуга анала онтон үрдүк. Эр киһи таҥара бэлэҕин быһыытынан дьахтарга эрэ ананан кэлбэт. Кини аҕа ууһун тэнитээри кэлэр. Арай дьахтар дьаһалыгар киирэр кутталы эр киһи бэйэтигэр иитиэхтиир түгэнигэр, дьэ, кырдьык, тирэҕин, эрэлин сүтэриэн сөп.

Эр киһи буор, ийэ, салгын да кутун өттүнэн таптала таһыччы күүстээх. Кини 100 да дьахтары дьоллуур кыахтаах. Ону дьахтар өйдүөн наада. Дьахтар эр киһи нөҥүө өссө киэҥ көҕүстэнэр, тапталын уйалыыр, оҕотун-уруутун үүнүүгэ-сайдыыга тириэрдэр кыахтаах. Кини ийэ буолар айылҕалааҕынан, эт-сиин эрэ буолбакка, өй-санаа да өттүнэн ыраас, кирэ-хоҕо суох буолуохтаах. Ол иһин кыыс оҕону кыратыттан харыстаныллыахтаах. Урукку дьон кыыс оҕону, киргэ-хоххо булкулла, өйүгэр-санаатыгар үөнү-көйүүрү киллэрэ илигинэ, эрдэ кэргэн биэрэннэр, сөпкө гыналлар эбит. Дьахтар кэргэн тахсан, эр киһини биллэҕинэ, таптыыр күүһэ арыллар. Оҕолонноҕуна, таптала үүнэр.

Дьахтар оҕотугар таптала күүстээх. Ол – оҕону ийэтигэр сыһыарар. Кини оҕотун аҕатын абааһы көрөр, үөҕэр, кырыыр-таныйар да буоллаҕына, ол салгына эр киһини сиппэт. Эр киһи айылҕатынан даҕаны үөһээ таһымҥа барбыта ырааттаҕа. Оттон дьахтар саҥарбыт саҥата саамай кыраҕа, мөлтөххө – оҕотугар ох буолан түһэр. Эр киһини кыайыам дии санаабыта оҕотугар дьайыан сөп. Ол оҕо кутугар хараҥа санаа буолан иитиллэр, ис-иһиттэн кэхтии, алдьаныы саҕаланар. Ол иһин дьахтар оҕотугар, чахчы, дьолу баҕарар буоллаҕына, аан бастаан оҕотун аҕатын, эр киһитин харыстыахтаах.

Эр киһи айбыт айыы таҥараны кытта быһаччы ситимнээх. Кини омугун, аймаҕын тутан олорор, көмүскүүр күүстээх буолан, харчы, баай-дуол эмиэ кудуччу анньылла турар. Норуотугар, дьонугар-сэргэтигэр биэрэрэ төһөнөн элбэх даҕаны, соччонон баайа хаҥаан, халыҥаан иһэр. Оттон дьахтарга ити баай дьиэтээҕи таһымынан кэлэр.

Таптал күүһэ

Таптал хас даҕаны таһымнаах. Киһи бастаан ийэ үүтүнэн, сылааһынан тапталы билэр. Оттон аҕа, бииргэ төрөөбүттэр тапталларын билэр. Киһи төһөнөн элбэх бииргэ төрөөбүттээх да, соччонон таптала киэҥ. Буор кут, ол эбэтэр хараҕынан таптааһын – оҕо, эдэр саас кэрэ бэлэҕэ. Ол эрээри ол таһымыгар иҥнэр буоллахха, кэһиллии тахсар. Онон киһи улаатыыта, эт-сиин ситиитэ ийэ, аҕа буолар тапталга үктэниитэ, аналлааҕы көрсүү, этинэн-хаанынан ылыныы киһиэхэ хайаан даҕаны наада. Аналы эр киһи талар. Дьахтар буолбатах. Ол кэрчик кэлбэтэҕинэ, оҕо да төрөөбөт, олох да салҕаммат. Оҕо төрөөтөҕүнэ, таптал атын таһыма кэлэр. Оҕо-уруу тэнийдэҕинэ, төрөөбүт дойдуга, норуокка таптал күүһүрэр. Таптал оннук хас да лабаалаах, сарбынньахтаах. Ону киэргэтии, байытыы хас биирдии киһиттэн тутулуктаах. Күн айыы киһитэ күн курдук таптыырга тиийэр кыахтаах.

“Биирдэ даҕаны таптыы иликпин” диэн тыл үксүн дьахтар аймахтан тахсар. Ити – тастан киирии эйгэттэн кэлэр өйдөбүл. Кинигэни ааҕан, өҥнөөх киинэни көрөн, кыыс аймах үрүҥ аттаах остуоруйа уолун кэтэһэр, киниттэн сибэкки тутуон, биһилэх кэтиэн баҕарар. Оттон оннук киһи олоххо суоҕун тэҥэ. Сахалыы өйүнэн, таһымынан таптыыр диэн ончу атын.

Тапталга эбии куттал уонна итэҕэл туһунан

Таҥара “итэҕэл” диэн өйдөбүлү киһиэхэ барытыгар иҥэрбит. Ол хайаан даҕаны кими эрэ итэҕэйии диэн буолбатах. Бу – туох да саарбахтааһына суох, сыыһаттан-халтыттан куттаммакка олоруу диэн өйдөбүл. Сыыһа-халты туохха эрэ таба тайанаары тахсар. Ити итэҕэли киһи бэйэтэ улаатыннарар, иитэр. “Барыта этэҥҥэ буолуо” диэн буолбакка, “барыта этэҥҥэ” диэн сыалланыахтаах.

Кутталтан дьай үөскүүр. Киһи тирэхтээх буоллаҕына, бэйэтигэр эрэллээх буолар. Орто киһи олоҕу ортотунан ылыныахтаах. Киһи итэҕэлин тута сылдьыахтаах. Ол итэҕэл – таптал. Дьахтар киһи олоххо анала – таптааһын уонна таптатыы.

Дьахтар бэйэтин хайдах салайарынан, тылын-өһүн туттарынан олоҕо салаллар. Кини тылынан эр киһини үрдэтиэн да, самнарыан да сөп. Ити – ийэҕэ да, ойох да буолбут киһиэхэ сыһыаннаах. Тыл диэн – ох. Дьахтар кутталыттан босхолоноругар күүһэ бэйэтигэр баар. Таптатар – сүрдээх судургу. Дьахтар курдук оҕуруктаах өйдөөх суох. Эр киһи сырдыкка, тапталга баҕалаах, аһаҕас. Кини духуобунай эйгэтэ – таптал. Кини аттыгар эр киһи баар буолуон баҕарар буоллаҕына, сибэкки тигээйигэ анаан мүөтүн таһаарарын курдук, күн аайы тапталынан угуттуохтаах. Айылҕаттан абылаҥын биллэҕинэ, кутталыттан босхолонуо дии саныыбын. Эр киһини дьахтар төһөнөн үрдүктүк тутар да, соччонон бэйэтэ күүһүрэр, ийэ ууһун тутар. Дьахтар киһи оннук ураты айылгылаах.

Оксана ЖИРКОВА.