Ааспыкка РФ вице-премьерэ Марат Хуснуллин Арассыыйа эрэгийиэннэрин табыгастаахтык салайар туһугар бөдөҥсүтүү наадатын, сайдыы тирэҕэ буолар бөдөҥ агломерациялары (элбэх нэһилиэнньэлээх пууннартан түмүллүбүт, биир тырааныспар, култуура, производство тиһигэр киирбит куораттар) тутуу ирдэнэрин этэн соһуталаата. “Соһуталаата” да диэн буолуо дуо, бөдөҥсүтүү, эрэгийиэннэри холбооһун туһунан федеральнай киин бу кэнники 20-ччэ сылы быһа тохтообокко сулуйан кэллэ. Онон, билиҥҥи Арассыыйа курдук былаас биир бигэ бэртикээлигэр түмүллүбүт дойдуга биир да чунуобунньук ити курдук суолталаах боппуруоска бэйэтин төбөтүгэр туох көтөн түспүтүн саҥарар бырааба суоҕа өйдөнөр.

Чэ, быһата, “федеральнай кииҥҥэ бу туһунан эмиэ тугу эрэ кистээн былаанныы олороллор эбит” диэн сэрэйэбит. Госдума быыбарын иннигэр дьону аймаабакка, аны күһүн быыбар кэнниттэн эмиэ туох эрэ хамсаныылар бараары гыннахтара дуу...

Итини этэн туран, Арассыыйаҕа кэнники сылларга ханнык эрэгийиэннэри “бөдөҥсүппүттэрин” санатыһабыт...

– 2005 с. ахсынньытын 1 күнүгэр Пермь уобалаһа уонна Коми-Пермяк автономнай уокуруга холбоспуттарын түмүгэр, Пермскэй кыраай диэн саҥа субъект баар буолбута.

– 2005 с. муус устар 17 күнүгэр Таймыырдааҕы Долган-ненец уонна Эвенкия автономнай уокуруктара Красноярскай кыраайга холбоммуттара.

– 2007 с. от ыйын 1 күнүгэр Коряк автономнай уокуруга Камчатка уобалаһын кытта холбоһон, Камчатскай кыраай диэн тэриллибитэ.

– 2008 с. тохсунньутун 1 күнүгэр Усть-Ордатааҕы Бүрээт автономнай уокуруга Иркутскай уобалаһыгар холбоммута.

– 2008 с. кулун тутар 11 күнүгэр Агинскай Бүрээт автономнай уокуруга Чита уобалаһыгар холбоһон, Забайкалье кыраайа диэн баар буолбута.

Инньэ гынан, 2004 с. Арассыыйа Федерациятыгар барыта 89 субъект баар эбит буоллаҕына, 2008 с. 83 хаалбыта. (биллэрин курдук, 2014 с. онно Кырыым уонна Севастополь эбиллэн, РФ билигин 85 субъектаах).

Бу үөһэ этиллибит эрэгийиэннэр холбоһуулара, мэлдьи да буоларын курдук, “нэһилиэнньэ бэйэтин дьаныардаах туруорсуутунан” оҥоһуллара уонна түмүгэ эрдэттэн биллэр референдумунан бигэргэнэрэ. Ол референдумнарыгар барыларыгар нэһилиэнньэ 70-90 %-на сөбүлэһэн куоластыыра.

Холобур, оннук “бөдөҥсүтүү” бырайыактарыгар Саха сирин Магаданы, Чукотканы кытта холбооһун туһунан этиллэ сылдьыбыттааҕа. Син ол тэҥэ, Алтаай өрөспүүбүлүкэтин – Алтаай кыраайын, Туваны уонна Хакасияны – Красноярскай кыраайын, Адыгеяны – Краснодар кыраайын, Ханты-Манси автономнай уокуругун – Тюмень уобалаһын, Коми өрөспүүбүлүкэтин – Вологда уобалаһын уо.д.а. кытта холбоору дугдуҥнуу сылдьыбыттаахтара.

2020 с. Ненец автономнай уокуругун Архангельскай уобалаһыгар холбоору бэрт күүстээх хамсаныы тахсыбыта гынан баран, “нэһилиэнньэ ону олус күүскэ утарар” диэн тохтообуттара. Ол “бөдөҥсүтэ” сатаабыттарыттан кыйахаммыт Ненец автономнай уокуругун олохтоохторо РФ Төрүт сокуонугар Путин киллэрбит уларытыыларын 54,57 % утаран куоластаабытын өйдүүбүт. Биллэн турар ол утарыыга уокурук нэһилиэнньэтин 17 %-нын эрэ ылар ненецтэр барахсаттар туох да быһаарар оруоллара суоҕа өйдөнөр. Бу утарсыыга сүрүн дьайыыны балысхан элбэх ньиэби-гааһы хостуур бырамыысыланнас баай бөлөхтөрө оҥорбуттара сылыктанар. Кыахтаах ньиэп-гаас олигархтара бэйэлэрин дохуоттарын үллэстиэхтэрин баҕарбаттара чахчы.

Бу курдук бөдөҥсүтүүнү, субъектары холбооһуну мэлдьи “эрэгийиэннэри сайыннараары, экэнэмиичэскэй балаһыанньаны уонна дьон олоҕун тупсараары...” диэн матыыптыыллар да, Арассыыйаҕа биир да эспиэр, си алҕаска да, “субъектар холбоспуттарын түмүгэр сайыннылар, абыраннылар” диэн суруйбута суох. Төттөрүтүн, бары “бөдөҥсүйбүт” эрэгийиэннэргэ экэниэмикэ туруга сатарыйбытын эрэ кэпсииллэр. Холобур, Аныгы сайдыы институтун (ИНСОР) эспиэрдэрэ туох да муоҕа-чуоҕа суох “Арассыыйаҕа ыытыллыбыт эрэгийиэннэри холбооһун процеһа былаас күүппүтүн курдук үтүө түмүгү биэрбэтэ, бу мантан сылтаан кэлин өссө улахан иирсээннэр тахсыахтарын сөп...” диэн түмүк оҥорбутун билэбит.

“Бөдөҥсүтүү” ис биэтэһэ

Ааспыт нэдиэлэҕэ этиитигэр вице-премьер М.Хуснуллин: “... 85 субъект – аһара элбэх. Холобур, мин Дьэбириэй автономнай уобалаһынан дьарыктаныахпын баҕарбаппын, ол үлэлээн эрэйдэммиккэ остуойута суох. Бу уобалаһы Хабаровскай кыраайы дуу, атын кими эрэ кытта дуу, холбоон кэбиһиэххэ наада...” – диэтэ. Биллэрин курдук, 156 тыһ. эрэ нэһилиэнньэлээх Дьэбириэй автономнай уобалаһыгар дьэбириэйдэр 1-1,5 %-ны эрэ ылаллар. Ол эбэтэр, бу “Дьэбириэй уокуругар” дьэбириэйдэр букатын да суохтар, былыр да манна олорботохторо. Онон, дьиҥинэн ылан эттэххэ, кинилэри Хабаровскай кыраайы кытта холбоон да кэбистэххэ, ханнык да төрүт олохтоох омук бырааба, тыла-култуурата, уратыта эмсэҕэлээбэт, күөмчүлэммэт.

Ол эрээри, баччааҥҥа диэри барбыт бөдөҥсүтүүлэргэ наар национальнай уокуруктар эрэ хаарыллыбыттара дьиксиниини үөскэтэр. Бу уокуруктарга олус киэҥ сиринэн тарҕанан олорор буолан түмсүүтэ суох, эрэгийиэн букатын кыра бырыһыанын ылар аҕыйах ахсааннаах омуктар (долганнар, эбэҥкилэр, комилар, ненецтэр...) олороллор.

2003-2005 сс. Адыгеяны Краснодар кыраайын кытта холбуу сатаан тииһэ сылдьыбыттаахтара. Онно аан дойду барытын үрдүнэн тарҕанан олорор Черкес омук түмсүүлэрэ бары турунаннар, дьыала дуорааннанан барбытыгар, “бу туох да үчүгэйинэн түмүктэниэ суох” диэн, боппуруос сабыллыбытын санатабыт.

Биллэн турар, кыраны-кыамматы төһө баҕарар “бөдөҥсүтүөххэ”, сарбыйыахха, холбуохха-илбиэххэ сөп. Оттон, холобур, ким Хотугу Кавказ өрөспүүбүлүкэлэрин бөдөҥсүтэн быстарыай! Уһун-киэҥ айдааны тоҕо тартаҕыҥ ол дии...

Бүрээттэр

Улахан соҕус омуктартан бөдөҥсүтүүгэ хабыллыбыт дьон – бүрээттэр. Этиллибитин курдук, 2008 с. Усть-Орда уонна Агинскай Бүрээт автономнай уокуруктара Иркутскай, Чита уобаластарын кытта холбоспуттара.

Холобур, экэнэмиистэр, социологтар ол холбоһуу кэнниттэн Бүрээт Агинскай уокуругар балаһыанньа тосту уонна тута мөлтөөбүтүн бэлиэтээн элбэхтик суруйдулар. Урукку өттүгэр балай эмэ кыахтаахтык уонна сайда олорбут Агинскай уокурукка хамнас тута 10 % түспүт, профициттаах бүддьүөттэрэ тута дэписииккэ барбыт, үлэлии турбут социальнай бырагыраамалар тохтообуттар... Бүрээт дьоно маассабайдык Бурятия өрөспүүбүлүкэтигэр көһөр буолбут (уопсайынан, хас сыл аайы 6-7 тыһ. киһи көһөн бара турар).

Бүрээттэр Усть-Ордатааҕы уокуруктарыгар 2016 с. сэтинньитигэр сылдьыбыттааҕым. Бу уокурук урукку да өттүгэр улаханнык чэчирээбэтэх эрэгийиэн быһыытынан биллэрэ. Холбоһуу кэнниттэн да тупсубатахтар эбит этэ. Онно сылдьан кэпсэппит дьонум (бүрээттэр) “бөдөҥсүтүү кэнниттэн дьаһалтабыт, урут манна үлэлии олорбут тэрилтэлэрбит Иркутскайга көһөн бардылар. Үлэ миэстэтэ букатын да эһиннэ. Усть-Орда бөһүөлэгиттэн дьон бөҕө маассабайдык көһөн баран эрэллэр...” диэн кэпсииллэрэ. Биир да киһи “холбонон абыранныбыт” диэбэтэҕэ.

Быһата, экэнэмиичэскэй өттүнэн мөлтөх туруктаах Иркутскайы уонна Усть-Орданы холбоон өссө мөлтөх саҥа эрэгийиэни төрөппүттэр, кыанар эрээри кыра Агинскай уокуругу кыаммат уонна улахан Чита уобалаһыгар холбоон “Забайкалье кыраайа” диэн биир мөлтөх субъегы ылбыттар. Ким да сүүйбэтэх.

Сорох ырытааччылар бу түмүгэ эрдэттэн сэрэйиллэр, атаҕастабыллаах дьайыыга бүрээттэр тоҕо күүскэ утарсыбатахтарын таайа сатыыллар. Онно “монгуол-тибет омуктарыгар тэнийбит эйэлээх буддистыы итэҕэллээх, наһаа тарҕанан олорор буолан түмсүүтэ суох, былыр-былыргыттан судаарыстыбаннаһы өйдүүр-сыаналыыр дьон буолан маны кытта эйэлэстилэр”, – диэн быһаарыы баһыйар.

Таймыырга

2005 с. Таймыырдааҕы Долган-ненец автономнай уокуругун баараҕай Красноярскай кыраайы кытта холбообуттара.

Мин 2017 с. кулун тутар ыйыгар уруккута Таймыыр автономнай уокуругар киирэр Сындааскы диэн долганнар бөһүөлэктэригэр сылдьыбыттааҕым. Ол тиийэн улаханнык сөҕөн турардааҕым. Өскөтүн уруккута бу бөһүөлэк (Сындааскы) Таймыырдааҕы Долган-ненец автономнай уокуругун Хаатанга оройуонун састаабыгар киирэр туспа дьаһалталаах, баһылыктаах нэһилиэк эбит буоллаҕына, билигин Красноярскай кыраай Таймыырдааҕы оройуонун Хаатанга сэлиэнньэтигэр “кыбытыллан” хаалбыт эбит. Ол эбэтэр, уруккута оройуон киинэ буолан олорбут Хаатанга сэлиэнньэтин састаабыгар 10 долган бөһүөлэгин барыларын “ыга сыбаан” кэбиспиттэр, “мантан ыла сельскэй поселение диэн буолаҕыт” диэбиттэр. Инньэ гынан, бэйэ-бэйэлэриттэн 100-нэн км ыраах туундараҕа ыһыллан турар бөһүөлэктэр бары дьаһалталара суох хаалбыттар, соҕотох баһылыктара ыраах Хаатанга сэлиэнньэтигэр олорор үһү. Сындааскы олохтоохторо ол баһылыктарын харахтаан да көрө иликтэр. Ону сэргэ, бөһүөлэктэртэн араас социальнай-култуурунай тэрилтэлэрэ бары сарбыллыбыттар, үлэ миэстэтэ суох буолбут.

Быһата, олохторо-дьаһахтара өссө мөлтөөбүт, умнууга хаалбыттар. 1 тыһ. килэмиэтир кэриҥэ ыраах сытар, бөртөлүөт эрэ нэһиилэ көтөн тиийэр оройуоннарын кииниттэн Дудинкаттан чунуобунньук да, наадалааҕынан ааҕан, кэлбэт, сылдьыбат эбит.

Дьиҥинэн, 880 кв. км. иэннээх (Дьобуруопаҕа итиччэ киэҥ сирдээх биир да судаарыстыба суох), итинник тарҕанан-ыһыллан олорор уокуругу “бөдөҥсүтэ” сатыырга туох кыһалҕа баара эбитэ буолла? Инньэ гынан, билигин Долган-Ненец оройуона – Арассыыйа эрэ буолбакка, аан дойду саамай улахан сирдээх оройуона буолан турар.

М.Хуснуллин этиитин География билимин дуоктара, МГУ профессора, РФ эрэгийиэннэрин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар исписэлиис Наталья Зубаревич маннык кэмэнтээрийдиир:

– Дьэбириэй автономнай уокуругун Хабаровскай кыраайга холбообуттан туох да уларыйыа суоҕа. Дьэбириэй уокуругун олоҕо өссө ыарыа. Билигин бу уокурук сылын аайы 15 млрд солк. трансфер ыла олорор. Хабаровскайы кытта холбосто да – онтун ылан бүтэр. Билиҥҥитэ, Дьэбириэй уокуруга – 60 %, Хабаровскай 30 % дотацияҕа олороллор. Икки кыаммат эрэгийиэн холбоһон хайдах да тупсан кэлбэттэр. Нэһиилэ кыанан олорор Хабаровскай кыраай Дьэбириэй уокуругун хостоон таһаарар кыаҕа суох. Иккиэн тимириэхтэрин эрэ сөп. Биллэн турар, холбуохха сөп эрээри, онтон сайдарга харчы да, үлэ миэстэтэ да эбиллэн кэлбэт.

Мин “бу маннык бөдөҥсүтүүнү былаас ыраах сытар кыра эрэгийиэннэргэ ыстатыыстыка мөлтөх дааннайдарын, дьон дьадайыытын эрэ кистээри ыыта сатыыр” диэн өйдөбүллээхпин.

Дойду салаллар систиэмэтин уларытыахха наада, дойду территориальнай-административнай үллэһигин буолбакка.... Эрэгийиэннэргэ элбэх харчыны хаалларыҥ, боломуочуйаларын улаатыннарыҥ – олох тута тупсуо.

Түмүк

Онон, бу кэнники сылларга буолбут холобурдартан көрдөххө, “эрэгийиэннэр экэнэмиичэскэй балаһыанньаларын сэргэхситээри, салаллар тиһиги сааһылаары, дьон олоҕун тупсараары бөдөҥсүтэбит” дииллэрэ, сымнатан эттэххэ, кырдьыкка соччо дьүөрэтэ суох буолан тахсар.

Оттон Хуснуллин курдук федеральнай чунуобунньуктар 85 эрэгийиэни салайаллара наһаа ыарахан уонна элбэх, “онон дьарыктаныахтарын баҕарбат, ол үлэлээн эрэйдэммиттэригэр остуойута суох” буоллаҕына, баһаалыста, сатаан салайар дьоҥҥо туораан биэрдиннэр. Сатаан салайар дьон бааллара буолуо, көстүөхтэрэ.

Иван Гаврильев.