Муокас кэм кэлэн турар. Информация технологиялара киһини барытын Ил Дарханы, Арассыыйа бэрэсидьиэнин кытта биир тэҥ таһымҥа таһаардылар. Боростуой дьон соцситимнэринэн ханнык баҕарар информацияны судаарыстыба салайааччыларын: Ил Дарханы, Путины да кытта – биир муостаҕа туран тарҕатар кыахтаннылар.
***
Улуу Ленин: “Ханнык баҕарар кухаарка судаарыстыба салайыытыгар кыттар кыахтаах”, – диэбит ыра санаата туолан, урут сопхуостар хонтуораларын иннигэр эбиэккэ диэри олорон ылахтаһар куолубут, омуннаан эттэххэ, судаарыстыбаны салайсан “элэҥнэтэр” курдук буолла. Бассаабы арыйталаатахха, элбэх суруйуу улахан тойоттор курдук “мин саныырбынан”, “хайаан да маннык буолуохтаах” диэн ытаһалаах. Айыкка, доҕор, киһи саллар үлүгэрэ. Өссө, туустаах-тумалаах, үөхсүүлээх, уоттаах кириитикэлээх буоллаҕына, чаҕылҕан курдук, былаас саҥатынааҕар киэҥ сиринэн тарҕанар.
Нуучча айанньыттара, сыылынайдар “сахалар былыргыттан дьиэ таһынааҕы сонун оннугар аан дойду хайдаҕын ордук сураһаллар” диэн, сөҕөн суруйаллара. Информация үйэтигэр ити хаачыстыбабыт сайдан, Арассыыйаҕа баппат буолан иһэрбит чуолкай. Холбоһуктаах Наассыйалары, Евросойууһу, Кытайы да салайсыах этибит. Соторутааҕыта биир кыыс “баһаарбытын умуллар” диэн, Эмиэрикэ Голливудун улуу артыыһа Ди Каприоны сорук-боллур оҥостон, көлүйэн сүүрдэ сатаата дии. Атын сахалар итинниги, ама, сатыахтара суоҕа дуо? Ону баара, кыһыыта диэн, бары кэриэтэ омук тылын билбэппит харгыстаан сытар быһыылаах.
Наака, аргыый наллаан толкуйдаан көрдөххө, ити ырабыт омук тылын билиҥҥи сааһырбыт дьоннооҕор үчүгэйдик билэр ыччаппыт 30-40-ча сылынан сааһыран, биэнсийэҕэ тахсыытын саҕана “ситиһиэхпитин сөп” курдук. Өскөтүн, куолу умнуллан хаалбатаҕына. Хаһыакка смайлик турара буоллар, бу миэстэҕэ, дьээбэлэнним диэн, “күлэн уҥа сытар киһини” туруоруом хаалла.
***
Дьэ, итинник дьикти-дьээбэ кэм сатыылаан турдаҕына, Госдуума быыбара саҕаланна. Айдаана хайыы үйэ оргуйда. Сорох бассаап бөлөхтөргө быыбар киирсиитэ, этиһии, үөхсүү тыҥаан, номнуо бөлөхтөн “таһырдьа бырахсан” эрэллэр.
Саха сирэ Госдуумаҕа икки дьокутааттанар кыахтаах, биирэ – биир мандааттаах уокуруктан. Быйылгы быыбар уратыта – биир мандааттаах уокурукка элбэх киһи туран, анньыһыы бөҕө. Саамай улахан киирсии Госдумаҕа дьокутааттаабыт Е.Жирков уонна Ф.Тумусов “тустан хачымахтаһыыларыгар” тахсара күүтүллэр. Ааспыкка үһүс миэстэ буолбут хомуньуус П.Аммосов икки улуулар сабыта сынньыһа сырыттахтарына, мүччү туттаран ойон тахсыам диэн эрэнэр буолуохтаах. Харчылаах эдэр уолаттарбыт эмиэ итинник “сылыпыс” гынан, алҕаска Госдума дьокутаата буолан хаалыахпытын сөп диэн долгуйаллара буолуо. Ол эрээри, хоттордоххо да, сүүйтэрбэппит, дьоҥҥо биллэн хаалыахпыт, Ил Түмэҥҥэ барар суолу солонуохпут диэн уоскутуналлара чахчы.
***
Дьиҥэр, судаарыстыба салайааччылара баартыйалары интэриниэт хараҥа муннугар бүгэн олорон судаарыстыбаны салайса сатыыр дьонун “цивильнэй суолунан баартыйаларга түмсэн туруорустуннар, өссө быыбарга кыайан, судаарыстыбаны да салайдыннар” диэн, өр бэрэспэктиибэҕэ суоттаан оҥордоҕо. Госдума дьокутааттарын аҥаара баартыйалартан талыллар, Саха сирэ эмиэ бу сырыыга баартыйа испииһэгинэн өссө биир дьокутаат ылыан сөп. Манна, дьэ, бас сынньар үчүгэй суоттааһын наада. Баартыйалар 1 дьокутаат тахсыан сөбүн көрөн, хас да эрэгийиэн уокуруктарын холбууллар. Манна холобур, кыра баартыйаларга хото куолас биэрэн, сүүйтэрэн тахсыахпытын сөп. Кыра баартыйалар эрэгийиэннээҕи испииһэктэригэр хас да эрэгийиэни холбууллар. Ол испииһэккэ Саха сирин киһитэ бастакынан турар буолбатах буоллаҕына, куоласпыт атын эрэгийиэн киһитин туһатыгар барар. Онон итини өйдөөбөккө, куолас ыһыллан дьокутааттан ытыспытын соттуохпутун сөп.
***
Дьиҥэр, баартыйалар “идиэйэлэр охсуһар былаһааккалара буолуохтаахтар” диэн оҥоһуллубуттара чахчы. Ханнык кэмҥэ ханнык идиэйэни норуот сөбүлүүр, ол баартыйа кыайыахтаах. Хомойуох иһин, ити үтүө санаа биһиэхэ кыаллыбакка турар. Баартыйалары “быыбар уксааныгар” хотор албас оҥоһуннубут. Ханнык баҕарар харчыламмыт киһи ханнык баҕарар баартыйаттан быыбарга турар, кыттар бырааптанар, илии баттааһыны хомуйан сордоммот. Ону туһаналлар аҕай. Куһаҕана диэн, “быыбарга кыттар киһи биир баартыйаҕа 10-15 сыл сылдьан буспут-хаппыт идиэйэ иһин сылдьар киһи буолуохтаах” диэн сокуон суох.
***
Иккиһинэн, “баартыйалар уксааннарыгар” элбэх куолаһы ылбыт баартыйалар парламеҥҥа тахсан, 5 бырыһыаны ылбатах баартыйалар бырыһыаннарын үллэстэн, бэйэлэрин дьокутааттарын элбэтэллэр. Кыра баартыйа бүгүн Госдуумаҕа баартыйа испииһэгинэн ааһар кыаҕа суох. Онон баартыйа испииһэгинэн, быйыл эмиэ, урукку түөрт баартыйаттан атыттар ааһаллара саарбах.
Оттон эрэгийиэннэр Госдумаҕа баран “селфилээн”, “инстаграмнаан” дьону саататар, мунньахха кэлэн куоластыыр эрэ робот буолбакка, норуоттарын, эрэгийиэннэрин кыһалҕатын сатаан туруорсар, быһаарсар дьоҥҥо наадыйаллар. Аны туран, Госдумаҕа бүддьүөт түҥэтиитигэр, оҥоруутугар улахан, элбэх дьокутааттаах баартыйалар кыра баартыйалары чугаһаппаттар. Госдуматтан хомуньуустар, “сиэрдээхтэр”, лдпрдар сокуоннарбыт бырайыагын, туруорсууларбытын баһылыыр баартыйа аһарбат диэн наар суланан тахсаллар.
***
Биир күүстээх баартыйа кыралары атаҕастыы сылдьар майгыта Госдума дойду сайдыытын, норуоту көҕүлүүр күүс буолар кыаҕын улаханнык мөлтөппүтүн Кириэмилгэ көрдөхтөрө. Ол иһин буолуо, идиэйэ охсуһуутун күүһүрдээри хомуньуустары уонна “сиэрдээхтэри” холбоон, Госдуманы икки баартыйалаары гыннахтара. Оччотугар, хомуньуустар хоттохторуна, ССРС төннүө дуо, холобур?
Скандинавия курдук хапыталыыһым, ырыынак баһылыыр дойдуларыгар Маркс, Ленин идиэйэлэрэ үлэлиир дии. Ол аата “капиталистическай социализм” диэн утуопуйа, куолу буолбатах буолан тахсар курдук. Оччотугар “билиҥҥэ диэри аһыйар социализммытын урукку хомуньуустар сыыһа суолунан илдьэннэр эстиигэ тиэрдибиттэрэ буолуо дуо?” диэн, эмиэ санаан ылаҕын. Оннук да буолуо, билиҥҥи хомуньуустары, “сиэрдээхтэри” “социал-дэмэкирээт буолбуттара ыраатта эрээри, тоҕо тус-туспа сылдьалларый?” диэччи элбэх.
***
Билигин эмиэ Лениннии эттэххэ, “үөһэлэр кыахтара суох, алларалар баҕарбаттар” диэҥҥэ майгынныыр кэм. Онон Госдуума быыбара улахан быһаарыылаах буолуо дииллэр. Көрүөхпүт. Ол эрээри сатабыллаах сахалар кырата икки дьокутааттаныахтаах сорукпутун умнарбыт табыллыбат.
Владимир Степанов.
Сэҥээриилэр